Class 8

Punjab State Board PSEB 8th Class Science Book Solutions Chapter 11 ਬਲ ਅਤੇ ਦਾਬ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 8 Science Chapter 11 ਬਲ ਅਤੇ ਦਾਬ

PSEB 8th Class Science Guide ਬਲ ਅਤੇ ਦਾਬ Textbook Questions and Answers

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਧੱਕੇ ਜਾਂ ਖਿਚਾਅ ਦੁਆਰਾ ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਗਤੀ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਦੋ-ਦੋ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-

• ਕ੍ਰਿਕਟ ਮੈਚ ਵਿੱਚ ਖੇਤਰ ਰੱਖਿਅਕ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਧੱਕਾ ਲਾ ਕੇ ਰੋਕਦਾ ਹੈ ।
• ਚੱਲਦੀ ਹੋਈ ਗੱਡੀ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਬਰੇਕ ਲਗਾਉਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਅਜਿਹੀਆਂ ਦੋ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦਿਓ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲਾਏ ਗਏ ਬਲ ਦੁਆਰਾ ਵਸਤੂ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋ ਜਾਵੇ ।
ਉੱਤਰ-

• ਮੇਜ਼ ਤੇ ਪਈ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਨਾਲ ।
• ਸਾਈਕਲ ਦੀ ਸੀਟ ਤੇ ਲੱਗਿਆ ਸਪਰਿੰਗ, ਸਵਾਰੀ ਦੇ ਭਾਰ ਨਾਲ ਥੱਲੇ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਖ਼ਾਲੀ ਸਥਾਨ ਭਰੋ ।
(ੳ) ਖੂਹ ਵਿੱਚੋਂ ਪਾਣੀ ਕੱਢਣ ਸਮੇਂ ਰੱਸੀ ਨੂੰ …….. ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।
(ਅ) ਇੱਕ ਚਾਰਜਿਤ ਵਸਤੂ ਅਣਚਾਰਜਿਤ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ………. ਕਰਦੀ ਹੈ ।
(ਇ) ਸਮਾਨ ਨਾਲ ਲੱਦੀ ਟਰਾਲੀ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਉਸ ਨੂੰ ……….. ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।
(ਸ) ਕਿਸੇ ਚੁੰਬਕ ਦਾ ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਦੂਜੇ ਚੁੰਬਕ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਨੂੰ ……… ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਖਿੱਚਣਾ,
(ਅ) ਆਕਰਸ਼ਿਤ,
(ਇ) ਧਕੇਲਣਾ,
(ਸ) ਪ੍ਰਤੀਕਰਸ਼ਿਤ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਇੱਕ ਤੀਰ-ਅੰਦਾਜ਼ ਟੀਚੇ ਵੱਲ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਧਦੀ ਹੋਈ ਆਪਣੀ ਕਮਾਨ ਨੂੰ ਖਿੱਚਦੀ ਹੈ । ਫਿਰ ਉਹ ਤੀਰ ਨੂੰ ਛੱਡਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਟੀਚਾ ਵੱਲ ਵਧਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸੂਚਨਾ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਥਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਵਾਂ ਭਰੋ । ਪੇਸ਼ੀ/ਅਸੰਪਰਕ/ਗੁਰੂਤਾ/ਗੜ/ਅਕਾਰ/ਆਕਰਸ਼ਣ
(ਉ) ਕਮਾਨ ਨੂੰ ਖਿੱਚਣ ਦੇ ਲਈ ਤੀਰ-ਅੰਦਾਜ਼ ਇੱਕ ਬਲ ਲਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸਦੀ ………. ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(ਅ) ਕਮਾਨ ਨੂੰ ਖਿੱਚਣ ਲਈ ਤੀਰ-ਅੰਦਾਜ ਦੁਆਰਾ ਲਾਇਆ ਗਿਆ ਬਲ ……… ਬਲ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ ।
(ਇ) ਤੀਰ ਦੀ ਗਤੀ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਬਲ ਦੀ ਕਿਸਮ ………. ਬਲ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ ।
ਸ) ਜਦੋਂ ਤੀਰ ਟੀਚੇ ਦੇ ਵੱਲ ਗਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਉੱਤੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਬਲ …….. ਅਤੇ ਹਵਾ ਦੇ ………. ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਆਕ੍ਰਿਤੀ,
(ਅ) ਪੇਸ਼ੀ,
(ਇ) ਪੇਸ਼ੀ,
(ਸ) ਗੁਰੂਤਾ, ਰਗੜ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਲ ਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਾਰਕ ਅਤੇ ਜਿਸ ਵਸਤੁ ਉੱਤੇ ਬਲ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣੋ । ਹਰੇਕ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਜਿਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਲ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਿਖਾਈ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਦੱਸੋ !
(ਉ) ਰਸ ਕੱਢਣ ਲਈ ਨਿੰਬੂ ਦੇ ਟੁੱਕੜਿਆਂ ਨੂੰ ਉੱਗਲਾਂ ਨਾਲ ਦਬਾਉਣਾ ।
(ਅ) ਦੰਦ ਮੰਜਨ ਦੀ ਟਿਊਬ ਵਿੱਚੋਂ ਪੇਸਟ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣਾ ।
(ਇ) ਦੀਵਾਰ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਹੱਕ ਨਾਲ ਲਟਕਦੇ ਸਪਰਿੰਗ ਦੇ ਦੂਜੇ ਸਿਰੇ ਤੇ ਲਟਕਿਆ ਇੱਕ ਭਾਰ ।
(ਸ) ਉੱਚੀ ਛਾਲ ਮਾਰਦੇ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਖਿਡਾਰੀ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਨਿਸਚਿਤ ਉਚਾਈ ਬਾਰ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨਾ ।
ਉੱਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਇੱਕ ਹਥਿਆਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਕੋਈ ਲੌਹਾਰ ਲੋਹੇ ਦੇ ਗਰਮ ਟੁੱਕੜੇ ਨੂੰ ਹਥੌੜੇ ਨਾਲ ਕੁੱਟਦਾ ਹੈ । ਕੁੱਟਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਬਲ ਲੋਹੇ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੁੱਟਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਬਲ ਨਾਲ ਲੋਹੇ ਦਾ ਟੁਕੜਾ ਚਪਟਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਇੱਕ ਫੁਲਾਏ ਹੋਏ ਗੁਬਾਰੇ ਨੂੰ ਬਣਾਉਟੀ (Synthetic) ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਟੁੱਕੜੇ ਨਾਲ ਰਗੜ ਕੇ ਇੱਕ ਦੀਵਾਰ ਉੱਤੇ ਦਬਾਇਆ ਗਿਆ । ਇਹ ਵੇਖਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਗੁਬਾਰਾ ਦੀਵਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਚਿੰਬੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਦੀਵਾਰ ਅਤੇ ਗੁਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਆਕਰਸ਼ਣ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਬਲ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਥਿਰ ਬਿਜਲਈ ਬਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰੀ ਇੱਕ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀ ਬਾਲਟੀ ਨੂੰ ਲਟਕਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਬਾਲਟੀ ਉੱਤੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਬਲਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ । ਸਲਾਹ-ਮਸ਼ਵਰਾ ਕਰੋ ਕਿ ਬਾਲਟੀ ਉੱਤੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸਦੀ ਗਤੀ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀ ਬਾਲਟੀ ਤੇ ਲੱਗੇ ਬਲ ਨਾਲ-

• ਧਰਤੀ ਦਾ ਗੁਰੂਤਾਕਰਸ਼ਨ ਬਲ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ)
• ਬਾਜੂਆਂ ਦਾ ਪੇਸ਼ੀ ਬਲ (ਉੱਪਰ ਵੱਲ ।

ਦੋਨਾਂ ਬਲਾਂ ਨਾਲ ਬਾਲਟੀ ਦੀ ਗਤੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਦੋਨੋਂ ਬਲ ਸਮਾਨ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਨਾਲ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਕ-ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਸਮਾਪਤ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ | ਬਾਲਟੀ ਦੇ ਭਾਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਖਿੱਚ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9. ਕਿਸੇ ਉਪਹਿ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਪੱਥ (Orbit) ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਰਾਕੇਟ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਪਰਖੇਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ | ਸਥਾਪਿਤ ਮੰਚ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਤੋਂ
ਤੁਰੰਤ-
ਬਾਅਦ ਰਾਕੇਟ ਤੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਦੋ ਬਲਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।

• ਧਰਤੀ ਦਾ ਗੁਰੂਤਾਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ
• ਬਾਲਣ ਦੇ ਜਲਣ ਨਾਲ ਉਤਸਰਜਿਤ ਗੈਸਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮੋਚਿਤ ਬਲ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
]ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਝਾਪਰ ਦੀ ਚੁੰਜ (nosal) ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਇਸਦੇ ਬਲਬ ਨੂੰ ਦਬਾਉਂਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਝਾਪਰ ਦੀ ਹਵਾ ਬੁਲਬੁਲਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੀ ਹੋਈ ਦਿਸਦੀ ਹੈ । ਬਲਬ ਉੱਤੇ ਦਾਬ ਹਟਾਉਣ ਤੇ ਡਾਰ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਭਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਝਾਪਰ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਚੜ੍ਹਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ-
(ਉ) ਪਾਣੀ ਦਾ ਦਾਬ .
(ਆ) ਧਰਤੀ ਦੀ ਗੁਰੂਤਾ
(ੲ) ਰਬੜ ਦੇ ਬਲਬ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ
(ਸ) ਵਾਯੂਮੰਡਲੀ ਦਾਬ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਵਾਯੂਮੰਡਲੀ ਦਾਬ ।

PSEB Solutions for Class 8 Science ਬਲ ਅਤੇ ਦਾਬ Important Questions and Answers

ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ

1. ਰਮਨ ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਸੀ ਕਿ ਊਠ, ਰੇਤ ਵਿੱਚ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਚੱਲ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਦ ਕਿ ਉਹ ਆਪ ਨੰਗੇ ਪੈਰੀਂ ਰੇਤ ਵਿੱਚ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਚਲ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ? ਇਸਦਾ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ?
(ਉ) ਉਠ ਦੇ ਪੈਰ ਦੀ ਸੜਾ ਦਾ ਖੇਤਰਫਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(ਅ) ਰਮਨ ਦੇ ਪੈਰ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਦਾ ਖੇਤਰਫਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ
(ਈ) ਉਪਰੋਕਤ ਦੋਵੇਂ
(ਸ) ਉਪਰੋਕਤ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਉਠ ਦੇ ਪੈਰ ਦੀ ਸੜਾ ਦਾ ਖੇਤਰਫਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

2. ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਉੱਤੇ ਬਲ ਲਗਾਉਣ ਨਾਲ
(ਉ) ਸਿਰਫ ਵਸਤੁ ਦੀ ਗਤੀ ਤੇਜ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(ਅ) ਸਿਰਫ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(ਇ) ਸਿਰਫ ਵਸਤੁ ਦੀ ਗਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(ਸ) ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੰਭਵ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੰਭਵ ਹਨ ।

3. ਬਲ ਹੈ
(ਉ) ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਉੱਪਰ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਧੱਕਾ
(ਅ) ਕਿਸੇ ਵਸਤੁ ਉੱਪਰ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਖਿਚਾਅ
(ਇ) ਕਿਸੇ ਵਸਤੁ ਉੱਪਰ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਧੱਕਾ ਜਾਂ ਖਿਚਾਅ
(ਸ) ਨਾ ਤਾਂ ਧੱਕਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਖਿਚਾਅ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਕਿਸੇ ਵਸਤੁ ਉੱਪਰ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਧੱਕਾ ਜਾਂ ਖਿਚਾਅ ।

4. ਪਾਚਨ ਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ ਭੋਜਨ ਨਲੀ ਵਿੱਚ ਭੋਜਨ ਅੱਗੇ ਵੱਲ ਧੱਕਿਆ ਜਾਦਾ ਹੈ
(ਉ) ਰਗੜ ਬਲ ਦੁਆਰਾ
(ਅ) ਪੇਸ਼ੀ ਬਲ ਦੁਆਰਾ
(ੲ) ਅਸੰਪਰਕ ਬਲ ਦੁਆਰਾ
(ਸ) ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਪੇਸ਼ੀ ਬਲ ਦੁਆਰਾ ॥

5. ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਵਸਤੂ ਉੱਪਰ ਰਗੜ ਬਲ ਹਮੇਸ਼ਾ
(ਉ) ਗਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਗਦਾ ਹੈ ।
(ਅ) ਗਤੀ ਤੋਂ ਵਿਪਰੀਤ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਗਦਾ ਹੈ ।
(ਇ)ਗਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਲੰਬਵਤ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਲਗਦਾ ਹੈ
(ਸ) ਗਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਲੰਬਵਤ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਲਗਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਗਤੀ ਤੋਂ ਵਿਪਰੀਤ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਗਦਾ ਹੈ ।

6. ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ‘ਤੇ ਕੁਲੀ ਭਾਰੀ ਵਜ਼ਨ ਉਠਾਉਣ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਉੱਪਰ ਕੱਪੜੇ ਨੂੰ ਗੋਲ ਲਪੇਟ ਕੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ
(ਉ) ਬਲ ਵਧਾਉਣ ਲਈ .
(ਅ) ਦਾਬ ਵਧਾਉਣ ਲਈ
(ਬ) ਵਜ਼ਨ ਘੱਟ ਕਰਨ ਲਈ
(ਸ) ਦਾਬ ਘੱਟ ਕਰਨ ਲਈ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਦਾਬ ਘੱਟ ਕਰਨ ਲਈ ।

7. ਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਦਾਬ ਗਹਿਰਾਈ ਵੱਧਣ ਨਾਲ
(ਉ) ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ
(ਅ) ਸਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ
(ਈ) ਵੱਧਦਾ ਹੈ।
(ਸ) ਵ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(ਈ) ਵੱਧਦਾ ਹੈ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਗਤੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹੜੇ ਨਾਂ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਖਿੱਚ ਅਤੇ ਧੱਕਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2. ਬਲ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਲ-ਉਹ ਖਿੱਚ ਜਾਂ ਧੱਕਾ ਹੈ ਜੋ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਜਾਂ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਦਾਬ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦਾਬ-ਇਕਾਈ ਖੇਤਰਫਲ ਤੇ ਲਗਾਏ ਗਏ ਬਲ ਨੂੰ ਦਾਬ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਜਦੋਂ ਬਲ ਨੂੰ ਗਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਸਮਾਨ ਮੁੱਲ ਵਾਲੇ ਬਲ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਣਾਮੀ ਜਾਂ ਨੇਟ ਬਲ ਜ਼ੀਰੋ ਹੋਵੇਗਾ ਅਰਥਾਤ ਵਸਤੂ ਕਿਸੇ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸੰਪਰਕ ਬਲ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਪਰਕ ਬਲ-ਇਹ ਬਲ, ਜੋ ਕਿ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਤੇ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਸੰਪਰਕ ਬਲ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸੰਪਰਕ ਬਲ ਦਾ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੇਸ਼ੀ ਬਲ ਅਤੇ ਰਗੜ ਬਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਗੁਰੂਤਾ ਬਲ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਲ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਸੰਪਰਕ ਬਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਅਸੰਪਰਕ ਬਲ ਦਾ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਚੁੰਬਕੀ ਬਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸਥਿਰ ਬਿਜਲਈ ਬਲ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਚਾਰਜਿਤ ਵਸਤੁਆਂ ਦੁਆਰਾ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਬਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਦਾਬ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਧਾਇਆ ਜਾਂ ਘਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਖੇਤਰਫਲ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਲਿਆ ਕੇ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਦੀਵਾਰ ਦੀ ਨੀਂਹ ਚੌੜੀ ਕਿਉਂ ਰੱਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੀਵਾਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਲੱਗ ਰਹੇ ਦਾਬ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਲਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਬਲ, ਖੇਤਰਫਲ ਅਤੇ ਦਾਬ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਕੱਟਣ ਅਤੇ ਛੇਕ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹੋ ਜਿਹੇ ਔਜ਼ਾਰ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਤਿੱਖੀ ਧਾਰ ਵਾਲੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਟਿਊਬਾਂ ਹਵਾ ਭਰਨ ਨਾਲ ਫੁੱਲ ਕਿਉਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਟਿਉਬ ਦੀ ਦੀਵਾਰ ਤੇ ਹਵਾ ਦੇ ਦਾਬ ਵੱਧਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਫੁਵਾਰਾ ਕਿਸ ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਤਰਲ ਦਾਬ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਧਰਤੀ ਦੇ ਇਰਦ-ਗਿਰਦ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੇ ਆਵਰਨ (ਗਿਲਾਫ) ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਯੂਮੰਡਲ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਵਿਖਾਈ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਾਈਪ ਦੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਰਬੜ ਦੀ ਸ਼ੀਟ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਪਾਣੀ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਪਾਣੀ ਦੇ ਕਾਲਮ ਦੀ ਉੱਚਾਈ ਵਧਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਰਬੜ ਦੇ ਗੁਬਾਰੇ ‘ ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਵੇਗਾ ? ਕਾਰਨ ਵੀ ਦੱਸੋ।

ਉੱਤਰ-
ਪਾਈਪ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੇ ਲੇਵਲ ਦੀ ਉੱਚਾਈ ਵਧਾਉਣ ਨਾਲ ਪਾਈਪ ਦੇ ਸਿਰੇ ‘ਤੇ ਬੰਨ੍ਹੀ ਹੋਈ ਰਬੜ ਦੀ ਸ਼ੀਟ ਵਧੇਰੀ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਫੁੱਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਇਸ ਲਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਉਂ ਹੀ ਪਾਣੀ ਦਾ ਲੇਵਲ ਵੱਧਦਾ ਹੈ ਰਬੜ ਤੇ ਦਬਾਓ ਵੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਰਬੜ ਸ਼ੀਟ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫੁੱਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਗਤੀ ਕਰਦੀ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗਤੀ ਦੀ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਬਲ ਲਗਾ ਕੇ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕੀ ਇੱਕ ਸਮਤਲ ਸਤਹਿ ਤੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਘੱਟ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ? ਜੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਇੱਕ ਗਤੀ ਕਰਦੀ ਵਸਤੁ ਦੀ ਗਤੀ ਸਮਤਲ ਸਤਹਿ ਤੇ ਘੱਟ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਦੀ ਸਮਤਲੇ ਸਤਹਿ ਦੇ ਵਿੱਚ ਰਗੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਰਗੜ ਉਲਟੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਬਲ ਲਗਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਨੇਟ ਬਲ ਜ਼ੀਰੋ ਕਦੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਤੇ ਦੋ ਬਲ ਇਕ-ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਬਰਾਬਰ ਮਾਨ ਵਾਲੇ ਲਗਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਨੇਟ ਬਲ ਜ਼ੀਰੋ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ-ਰੱਸਾਕਸ਼ੀ ਦੀ ਖੇਡ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਬਲ ਇੱਕ ਸਦਿਸ਼ ਰਾਸ਼ੀ ਹੈ । ਕਿਵੇਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਦਿਸ਼ ਰਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਮੁੱਲ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਦੋਨੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ! ਬਲ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਦੋਨੋਂ ਮੁੱਲ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਬਲ ਸਦਿਸ਼ ਰਾਸ਼ੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਬਲ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਭਾਵ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਲ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ

• ਬਲ ਗੜੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ ।
• ਬਲ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ !

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਸਤੂ ਦੀ ਚਾਲ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਵਿਰਾਮ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਚਾਲ ਜ਼ੀਰੋ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਚਾਲ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਾਲ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਪੇਸ਼ੀ ਬਲ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਟਹਿਲਣਾ, ਸਾਹ ਲੈਣਾ, ਦੌੜਨਾ, ਭਾਰ ਉਠਾਉਣਾ, ਬਰਫ਼ ਤੇ ਚੱਲਣਾ, ਸੱਟ ਮਾਰਨਾ ਆਦਿ ਕੁੱਝ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ੀ ਬਲ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸੰਪਰਕ ਬਲ ਦੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੈਰਮ ਬੋਰਡ ਦੀ ਖੇਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੋਟੀ ਨਾਲ ਦੂਸਰੀ ਗੋਟੀ ਟਕਰਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਾਲੀ ਗੋਟੀ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸੰਪਰਕ ਬਲ ਦਾ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਦਾਬ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ । ਇਸਦਾ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦਾਬ-ਪ੍ਰਤੀ ਇਕਾਈ ਖੇਤਰਫ਼ਲ ਤੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਬਲ ਨੂੰ ਦਾਬ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ !

ਦਬਾਅ ਦਾ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਪਾਸਕਲ ਜਾਂ Nm^-2 ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਫਲ ਨੂੰ ਕੱਟਣ ਲਈ ਤੇਜ਼ ਧਾਰ ਵਾਲਾ ਚਾਕੂ ਕਿਉਂ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਤੇਜ਼ ਧਾਰ ਵਾਲਾ ਚਾਕੂ ਫ਼ਲ ਤੇ ਵਧੇਰੇ ਦਾਬ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਫ਼ਲ ਨੂੰ ਸੌਖਿਆਂ ਕੱਟ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰੀ ਬੋਤਲ ਵਿੱਚ ਦਾਬ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਕਿੱਥੇ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰੀ ਬੋਤਲ ਵਿੱਚ ਦਾਬ ਬੋਤਲ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਤਲ ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਉਪਰੀ ਸਤਹਿ ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਹਵਾ ਭਰਨ ਨਾਲ ਗੁਬਾਰਾ ਕਿਉਂ ਫੈਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੁਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਹਵਾ ਭਰਨ ਨਾਲ, ਹਵਾ ਗੁਬਾਰੇ ਦੀਆਂ ਅੰਦਰਲੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਤੇ ਦਾਬ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਦਾਬ ਗੁਬਾਰੇ ਨੂੰ ਫੈਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਵਾਯੂਮੰਡਲੀ ਦਾਬ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਯੂਮੰਡਲੀ ਦਾਬ-ਧਰਤੀ ਦੇ ਚਾਰੋਂ ਪਾਸੇ ਹਵਾ ਦਾ ਆਵਰਨ (ਗਿਲਾਫ਼ ਹੈ । ਹਵਾ ਦਾ ਸਤੰਭ, ਤਰਲ ਸਤੰਭ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਦਾਬ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਹਵਾ ਦੇ ਇਸ ਦਾਬ ਨੂੰ ਵਾਯੁਮੰਡਲੀ ਦਾਬ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਵਾਯੂਮੰਡਲੀ ਦਾਬ ਵੱਧ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਦਾਬ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਪਿਚਕਦੇ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਡਾ ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜੰਤੂਆਂ ਦਾ ਸਰੀਰ ਸੈੱਲਾਂ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤਰਲ ਹਨ, ਜੋ ਅੰਦਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਦਾਬ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ | ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦਾ ਦਾਬ ਵਾਯੂਮੰਡਲੀ ਦਾਬ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਪਿਦਕਣ ਤੋਂ ਬਚ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਦਿੱਤੇ ਹੋਏ ਚਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਦੱਸੋ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਤੋਂ ਕੀ ਨਤੀਜਾ ਕੱਢਿਆ ਹੈ ?

ਉੱਤਰ-

• ਦੋਨਾਂ ਚਿੱਤਰਾਂ ਦੀ ਸਾਈਡ ਨਲੀ ਤੇ ਲੱਗੀ ਰਬੜ ਸ਼ੀਟ ਦੇ ਫੁਲਾਅ ਤੋਂ ਇਹ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਵ ਬਰਤਨ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਦਾਬ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
• ਚਿੱਤਰ B ਦੀ ਬੋਤਲ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦਾ ਲੈਵਲ ਚਿੱਤਰ A ਦੀ ਬੋਤਲ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਲੇਵਲ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਦਾਬ ਵੱਧ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਰਬੜ ਦੀ ਸ਼ੀਟ ਦਾ ਫੁਲਾਅ ਵੱਧ ਹੈ । ਅਰਥਾਤ ਬਰਤਨ ਵਿਚ ਲਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਦਾਬ ਪਾਣੀ ਦੇ ਕਾਲਮ ਦੀ ਉੱਚਾਈ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਅਧਿਆਪਕ ਨੇ ਇਕ ਸੜਾ ਤੇ ਰਬੜ ਦਾ ਚੂਸਕ ਦਬਾ ਕੇ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ । ਹੁਣ ਮੋਹਨ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਹੌਲੀ ਜਿਹਾ ਥੋੜਾ ਖਿੱਚ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਹਟਾਓ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਤੇ ਉਹ ਚੂਸਕ ਨੂੰ ਖਿੱਚ ਕੇ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ । ਦੋਬਾਰਾ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕੀ ਵੱਧ ਬਲ ਲਗਾ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸੱਤਾ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰੋ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਹ ਸਫਲ ਹੋ ਗਿਆ । ਕਿਰਿਆ ਕਲਾਪ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਨਤੀਜਾ ਕੱਢਿਆ ?

ਉੱਤਰ-
ਚੂਸਕ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਨਾਲ ਤਾਂ ਚੂਸਕ ਕੱਪ ਅਤੇ ਸਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਲੀ ਹਵਾ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਹੁਣ ਚੂਸਕ ਉੱਤੇ ਵਾਯੂਮੰਡਲੀ ਦਾਬ ਲੱਗਦਾ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਚੂਸਕ ਸੜਾ ਨਾਲ ਚਿਪਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਚੂਸਕ ਉਸੇ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਸੜਾ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਲਗਾਏ ਗਏ ਬਲ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਇੰਨੀ ਹੋਵੇ ਕਿ ਵਾਯੂਮੰਡਲੀ ਦਾਬ ਤੋਂ ਪਾਰ ਪਾ ਸਕੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਚਿੱਤਰ ਦਾ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਧਿਐਨ ਕਰਕੇ ਦੱਸੋ । ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰੇ ਗਿਲਾਸ ਉੱਤੇ ਰੱਖੇ ਗੱਤੇ ਤੋਂ ਹੱਥ ਹਟਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਗਿਲਾਸ ਵਿਚੋਂ ਪਾਣੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਡਿੱਗਦਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੱਤੇ ਉੱਪਰ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਵਾਯੂਮੰਡਲੀ ਦਾਬ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਦਾ ਭਾਰ ਪਾਰ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਗੱਤਾ ਵਾਯੂਮੰਡਲੀ ਦਾਬ ਕਾਰਨ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਧੱਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਗਿਲਾਸ ਵਿਚੋਂ ਪਾਣੀ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਡਿੱਗਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਬਲ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਲ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ-

• ਪੇਸ਼ੀ ਬਲ
• ਚੁੰਬਕੀ ਬਲ
• ਸਥਿਰ ਬਿਜਲਈ ਬਲ
• ਗੁਰੂਤਾ ਬਲ
• ਰਗੜ ਬਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕੀ ਬਲ ਨਾਲ ਸਿਰਫ਼ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ? ਜੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਕਿਵੇਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਿਨਾਂ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆਉਂਦੇ ਬਲ ਦੁਆਰਾ ਵਸਤੂ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੈ ਪ੍ਰਯੋਗ-ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਪੱਥਰ ਲਓ, ਇਸ ਨੂੰ ਧਾਗੇ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ | ਧਾਗੇ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਾਲ ਘੁਮਾਓ | ਪੱਥਰ ਚੱਕਰੀ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਗਤੀ ਨਾਲ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਘੁਮਾਉਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਕੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਪੱਥਰ ਸਰਲ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਲ ਨਾਲ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਗੁਰੂਤਾ ਬਲ ਨੂੰ ਅਸੰਪਰਕ ਬਲ ਕਿਉਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ? ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਗੁਰੂਤਾ ਬਲ ਧਰਤੀ ਤੇ ਜਾਂ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤਹਿ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਪਈਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਤੇ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਦੂਰ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਤੇ ਵੀ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਪੱਤੇ ਡਿੱਗਦੇ ਹਨ, ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਵਗਦਾ ਹੈ, ਚੰਨ ਧਰਤੀ ਦੇ ਚਾਰੋਂ ਪਾਸੇ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਸਤੁ ਧਰਤੀ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ, ਇਸ ਨੂੰ ਅਸੰਪਰਕ ਬਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਧ ਕਰੋ ਕਿ ਦਾਬ ਗਹਿਰਾਈ ਦੇ ਨਾਲ ਵੱਧਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਤਰਲ ਦਾ ਦਾਬ ਉਸਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਧ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਪ੍ਰਯੋਗ-ਇੱਕ ਲੰਬਾ ਬਰਤਨ ਲਉ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਤਿੰਨ ਛੇਕ ਹੋਣ (ਜਿਵੇਂ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਹੁਣ ਇਸ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰੋ । ਤਿੰਨਾਂ ਛੇਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਧਾਰਾ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ । ਪਰੰਤੂ ਸਭ ਤੋਂ ਥੱਲੇ ਵਾਲੀ ਧਾਰਾ ਸਭ ਤੋਂ ਦੂਰ ਜਾ ਕੇ ਡਿਗਦੀ ਹੈ ।

ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਇਹ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦਾਬ ਗਹਿਰਾਈ ਨਾਲ ਵੱਧਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਇੱਕ ਵਸਤੂ ਤੇ ਬਲ ਲੱਗਣ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਲ ਲੱਗਣ ਨਾਲ ਵਸਤੂ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ-

• ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ-ਬਲ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
• ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ-ਬਲ ਨਾਲ ਗਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਗਤੀ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਦੋਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ-ਬਲ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਦੋਨਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
• ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ-ਬਲ ਨਾਲ ਵਸਤੂ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਆਕਾਰ ਦੋਨੋਂ ਬਦਲੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਬਲ ਦੇ ਲਾਭ ਅਤੇ ਹਾਨੀਆਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਲ ਦੇ ਲਾਭ-

1. ਇਹ ਇੱਕ ਸਥਿਰ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਸਕਦਾ ਹੈ , ਜਿਵੇਂ-ਇੱਕ ਖਿਡੌਣੇ ਨੂੰ ਬਲ ਲਗਾ ਕੇ ਹਿਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
2. ਇਸ ਨਾਲ ਗਤੀ ਕਰ ਰਹੀ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਹੌਲੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ , ਜਿਵੇਂ-ਬਲ ਲਗਾ ਕੇ ਸਾਈਕਲ ਦੀ ਗਤੀ ਘੱਟ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
3. ਇਸ ਨਾਲ ਗਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ-ਬੱਲੇਬਾਜ਼ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਹਿੱਟ ਕਰਕੇ ਉਸਦੀ ਗਤੀ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ ।
4. ਇਸ ਨਾਲ ਵਸਤੂ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਬਦਲੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ , ਜਿਵੇਂ-ਸਪੰਜ ਨੂੰ ਹਥੇਲੀ ਨਾਲ ਦਬਾ ਕੇ ਅਰਥਾਤ ਬਲ ਲਗਾ ਕੇ ਉਸਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਬਦਲੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਬਲ ਦੀਆਂ ਹਾਨੀਆਂ-

• ਰਗੜ ਬਲ ਨਾਲ ਵਾਹਨਾਂ ਦੇ ਟਾਇਰ ਅਤੇ ਜੁੱਤੇ ਟੁੱਟ-ਫੁੱਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਰਗੜ ਬਲ ਨਾਲ ਗਰਮੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੈ । ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ਚੱਲਦੀਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗਰਮੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਾਰਜ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੁਆਰਾ ਵਾਯੂਮੰਡਲੀ ਦਾਬ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦਰਸਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਯੋਗ-ਇਕ ਧਾਤੂ ਦਾ ਡੱਬਾ ਲਉ । ਉਸ ਵਿੱਚ ਥੋੜ੍ਹਾ ਪਾਣੀ ਪਾਓ । ਢੱਕਣ ਉਤਾਰ ਦਿਓ ਅਤੇ ਡੱਬੇ ਨੂੰ ਗਰਮ ਕਰੋ । ਪਾਣੀ ਉਬਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ ਅਤੇ ਭਾਫ਼ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਜਾਵੇਗੀ । ਭਾਫ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਡੱਬੇ ਵਿੱਚੋਂ ਹਵਾ ਵੀ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਜਾਵੇਗੀ । ਹੁਣ ਢੱਕਣ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿਓ ਅਤੇ ਟੀਨ ਉੱਤੇ ਠੰਢਾ ਪਾਣੀ ਪਾਉ । ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਡੱਬੇ ਵਿੱਚ ਬਚੀ ਭਾਫ ਪਾਣੀ ਬਣ ਜਾਵੇਗੀ ਅਤੇ ਡੱਬੇ ਵਿੱਚ ਨਿਰਵਾਤ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਵਾਯੂਮੰਡਲੀ ਦਾਬ ਅੰਦਰਲੇ ਦਾਬ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਡੱਬੇ ਨੂੰ ਪਿਚਕਾ ਦੇਵੇਗਾ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਬਲ ਕਿੰਨੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ? ਹਰੇਕ ਦਾ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਲ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ-

1. ਪੇਸ਼ੀ ਬਲ
2. ਚੁੰਬਕੀ ਬਲ
3. ਸਥਿਰ ਬਿਜਲੀ ਬਲ
4. ਗੁਰੂਤਾ ਬਲ
5. ਰਗੜ ਬੋਲ ।

1. ਪੇਸ਼ੀ ਬਲ-ਜੀਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੀਆਂ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਬਲ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ੀ ਬਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ-ਬੈਲ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ੀ ਬਲ ਨਾਲ ਗੱਡੀ ਖਿੱਚਣਾ ।

2. ਚੁੰਬਕੀ ਬਲ-ਚੁੰਬਕ ਦਾ ਗੁਣ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕੋਬਾਲਟ, ਨਿੱਕਲ, ਲੋਹਾ ਜਾਂ ਸਟੀਲ ਤੋਂ ਬਣੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਚੁੰਬਕੀ ਪਦਾਰਥ ਤੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਬਲ ਚੁੰਬਕੀ ਬਲ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ; ਜਿਵੇਂ-ਚੁੰਬਕ ਨਾਲ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਕਿੱਲਾਂ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

3. ਸਥਿਰ ਬਿਜਲੀ ਬਲ (Electrostatic-ਜਦੋਂ ਪਲਾਸਟਿਕ ਅਤੇ ਟੈਰੀਲੀਨ ਵਰਗੇ ਪਦਾਰਥ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਰਗੜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਬਿਜਲੀ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਬਲ, ਸਥਿਰ ਬਿਜਲੀ ਬਲ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ; ਜਿਵੇਂ-ਜਦੋਂ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਦੀ ਛੜ ਨੂੰ ਰੇਸ਼ਮ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਨਾਲ ਰਗੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਦੀ ਛੜ, ਕਾਗਜ਼ ਦੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚਦੀ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਸਥਿਰ ਬਿਜਲੀ ਬਲ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

4. ਗੁਰੂਤਾ ਬਲ-ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤਹਿ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਤੇ ਧਰਤੀ ਇੱਕ ਬਲ ਲਗਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਗੁਰੂਤਾ ਬਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਉੱਚਾਈ ਤੋਂ ਛੱਡੀ ਗਈ ਕੋਈ ਵੀ ਵਸਤੂ, ਧਰਤੀ ਤੇ ਗੁਰੂਤਾ ਬਲ ਦੇ ਕਾਰਨ ਡਿੱਗਦੀ ਹੈ ।

5. ਰਗੜ ਬਲ-ਇੱਕ ਵਸਤੂ ਦਾ ਦੂਸਰੀ ਵਸਤੂ ਦੇ ਉੱਪਰ ਗਤੀ ਕਰਨ ਨਾਲ, ਉਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਬਲ ਨੂੰ ਰਗੜ ਬਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ | ਰਗੜ ਬਲ, ਵਸਤੁ ਦੀ ਗਤੀ ਦੇ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕੱਚ ਦੀ ਗੋਲੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਲੁੜਕਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰੁਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਰਗੜ ਬਲ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਇੱਕ ਯੋਗ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਧ ਕਰੋ ਕਿ ਦਾਬ ਸਮਾਨ ਗਹਿਰਾਈ ਤੇ ਇਕ [ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਯੋਗ-ਇੱਕ ਖ਼ਾਲੀ ਟੀਨ ਲਓ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਗਹਿਰਾਈ ਤੇ ਤਿੰਨ-ਚਾਰ ਛੇਕ ਕਰੋ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੈਲੋਟੇਪ ਨਾਲ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿਓ ।ਟੀਨ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿਉ ਅਤੇ ਸਾਰੀ ਸੈਲੋਟੇਪ ਨੂੰ ਹਟਾ ਦਿਉ । ਪਾਣੀ ਸਾਰੇ ਛੇਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਗਤੀ ਨਾਲ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਨ ਦੂਰੀ ਤੇ ਪੁੱਜਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਯੋਗ ਤੋਂ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਨ ਗਹਿਰਾਈ ਤੇ ਦਾਬ ਇਕ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 8th Class Science Book Solutions Chapter 10 ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਵੱਲ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 8 Science Chapter 10 ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਵੱਲ

PSEB 8th Class Science Guide ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਵੱਲ Textbook Questions and Answers

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਅੰਤਰ-ਰਿਸਾਵੀ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਰਿਸੇ ਗਏ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਕੀ ਨਾਂ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਾਰਮੋਨ (Harmones) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ (Adolescence)-ਜੀਵਨਕਾਲ ਦਾ ਉਹ ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲ, ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਜਣਨ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਅਵਸਥਾ 11 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੋਂ 18 ਜਾਂ 19 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੱਕ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਟੀਨਏਜਰਜ਼ (Teenagers) ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਲੜਕੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਅਵਸਥਾ ਲੜਕਿਆਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਇਕ ਜਾਂ ਦੋ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਦਾ ਸਮਾਂ ਵੱਖਵੱਖ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮਾਸਿਕ ਚੱਕਰ ਕੀ ਹੈ ? ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਾਸਿਕ ਚੱਕਰ (Menstrual Cycle)-ਲੜਕੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮਾਸਿਕ ਚੱਕਰ ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਆਮ ਕਰਕੇ ਹਰ 28 ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਇਸਤਰੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਜਣਨ ਜੀਵਨ (ਗਰਭ ਧਾਰਨ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ) ਵਿੱਚ ਨਿਯਮਿਤ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਚੱਕਰ ਦੀ ਇੱਕ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਬੱਚੇਦਾਨੀ ਤੋਂ ਲਹੁ ਪ੍ਰਵਾਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਮਾਸਿਕ ਚੱਕਰ ਜਾਂ ਮਾਹਵਾਰੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਲਿੰਗ ਹਾਰਮੋਨ ਬੱਚੇਦਾਨੀ ਦੀ ਦੀਵਾਰ ਨੂੰ ਅੰਡੇ ਦੇ ਚਿਪਕਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਗਰਭ ਧਾਰਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਦੀਵਾਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਡਿਸਚਾਰਜ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਮਾਹਵਾਰੀ ਆਮ ਕਰਕੇ 10 ਤੋਂ 14 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ 45-50 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੱਕ ਚਲਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪੋੜ ਅਵਸਥਾ ਸਮੇਂ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਰੀਰਕ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੋੜ ਅਵਸਥਾ ਆਰੰਭ ਦੀ ਅਵਧੀ 11 ਤੋਂ 19 ਸਾਲ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪ੍ਰੋੜ੍ਹ ਅਵਸਥਾ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਲੜਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ-

• ਅਚਾਨਕ ਲੰਬਾਈ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਣਾ | ਬਾਜੂ ਅਤੇ ਲੱਤਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਲੰਬੀਆਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਲੜਕਾ ਲੰਬਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਮੋਢੇ ਅਤੇ ਛਾਤੀ ਚੌੜੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਆਵਾਜ਼ ਭਾਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਐਡਮਜ਼ ਐਪਲ, ਸਾਫ਼ ਉਭਰਿਆ ਭਾਗ ਗਲੇ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਆਵਾਜ਼ ਭਾਰੀ ਹੋਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ।
• ਪਸੀਨਾ ਅਤੇ ਸਵੇਦ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਦੇ ਰਿਸਾਓ ਵਿੱਚ ਵਾਧੇ ਦੇ ਕਾਰਨ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਫਿਸੀਆਂ ਤੇ ਮੁਹਾਸੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਨਰ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ ਪ੍ਰੋੜ੍ਹ ਅਵਸਥਾ ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਪਤਾਲੂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਲੜਕਿਆਂ ਦੇ ਸੀਨੇ, ਬਗਲ ਅਤੇ ਜਾਂਘ ਦੇ ਉਪਰਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਾਲ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰੋੜ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਲੜਕੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ-

1. ਲੰਬਾਈ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਕਮਰ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਵਾਲਾ ਭਾਗ ਚੌੜਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਲੜਕੀਆਂ ਦਾ ਆਵਾਜ਼ ਯੰਤਰ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ । ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਤਿੱਖੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
4. ਲੜਕਿਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਮੁਹਾਸੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
5. ਅੰਡਕੋਸ਼ ਵੱਡੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅੰਡਾਣੂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਣ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ।
6. ਸੜਨ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
7. ਬਗਲ ਅਤੇ ਜਾਂਘਾਂ ਤੇ ਵਾਲ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਦੋ ਕਾਲਮਾਂ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਸਾਰਣੀ ਬਣਾਓ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅੰਦਰ-ਰਿਸਾਵੀ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਰਿਸੇ ਛੱਡੇ ਉਤਸਰਜਿਤ ਹਾਰਮੋਨ ਦੇ ਨਾਂ ਦਰਸਾਏ ਗਏ ਹੋਣ ।
ਉੱਤਰ-
ਹੇਠ ਦਿੱਤੀ ਸਾਰਨੀ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-ਰਿਸਾਵੀ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਰਿਸੇ (ਛੱਡੇ) ਉਤਸਰਜਿਤ ਹਾਰਮੋਨ ਦਰਸਾਏ ਗਏ ਹਨ-

ਅੰਦਰ-ਰਿਸਾਵੀ ਗ੍ਰੰਥੀ (Endocrine glands)	ਹਾਰਮੋਨ  (Harmones)
(1) ਪਿਚੂਟਰੀ ਗ੍ਰੰਥੀ (Pituitary gland)	(1) ਵਾਧਾ ਹਾਰਮੋਨ (Growth Harmones)
(2) ਥਾਇਰਾਈਡ (Thyroid)	(2) ਥਾਇਰਾਕਸਿਨ ਹਾਰਮੋਨ (Thyroxin harmones)
(3) ਐਡਰੀਨਲ (Adrenal)	(3) ਐਡਰੀਨਾਲਿਨ (Adrenalin)
(4) ਪੈਂਕਰੀਆਸ (Pancreas)	(4) ਇਨਸੁਲੀਨ (Insuline)
(5) ਪਤਾਲੂ (Testis)	(5) ਟੈਸਟੋਸਟੇਰਾਨ (Testosteron)
(6) ਅੰਡਕੋਸ਼ (Ovaries)	(6) ਐਸਟਰੋਜਨ (Estrogen)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਲਿੰਗੀ ਹਾਰਮੋਨ ਕੀ ਹੈ ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਮਕਰਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਲਿੰਗ ਹਾਰਮੋਨ-ਨਰ ਵਿੱਚ ਪਤਾਲੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਵਿੱਚ ਅੰਡਕੋਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਰਿਸਾਵੀ ਹਾਰਮੋਨ ਲਿੰਗ ਹਾਰਮੋਨ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਨਾਮ ਇਸ ਲਈ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਲਿੰਗ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਨਰ ਲਿੰਗ ਹਾਰਮੋਨ ਟੇਸਟੋਸਟੀਰਾਨ ਪਤਾਲੂ ਦੁਆਰਾ ਸਾਵਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਲੜਕੇ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । | ਮਾਦਾ ਲਿੰਗ ਹਾਰਮੋਨ (ਐਸਟਰੋਜਨ) ਅੰਡਕੋਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਮਾਦੇ ਵਿੱਚ ਦੂਸਰੇ ਪ੍ਰਜਣਨ ਲੱਛਣ ਜਿਵੇਂ ਸਤਨਾਂ ਦਾ ਵਾਧਾ ਆਦਿ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਗਰਭ ਧਾਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਕਥਨ ਸਹੀ ਹੈ
(ਉ) ਕਿਸ਼ੋਰਾਂ ਨੂੰ ਸੁਚੇਤ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕੀ ਖਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ

• ਉੱਚਿਤ ਭੋਜਨ ਖਾਣ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਤੀਬਰ ਗਤੀ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਧੀ ਲਈ ਉੱਚਿਤ ਭੋਜਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਕਿਸ਼ੋਰਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਸਮੇਂ ਭੁੱਖ ਲੱਗਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।
• ਕਿਸ਼ੋਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਆਦ ਗੰਥੀਆਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

(ਅ) ਇਸਤਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ ਉਮਰ ਦਾ ਅਰੰਭ ਉਸ ਸਮੇਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ

• ਮਾਸਿਕ ਚੱਕਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਛਾਤੀਆਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਸਰੀਰਕ ਭਾਰ ਵਿੱਚ ਵਿਧੀ ਹੋਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ।
• ਸਰੀਰ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਵੱਧਦੀ ਹੈ ।

(ਇ) ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਭੋਜਨ ਕਿਸ਼ੋਰ ਦੇ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਿਤ ਹੈ ?

• ਚਿਪਸ, ਨੂਡਲਜ਼, ਕੋਕ
• ਰੋਟੀ, ਦਾਲ, ਸਬਜ਼ੀਆਂ
• ਚਾਵਲ, ਨੂਡਲਜ਼, ਬਰਗਰ

(iv) ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਟਿੱਕੀ, ਚਿਪਸ ਅਤੇ ਲੈਮਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) (ii) ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਾਧੇ ਲਈ ਉੱਚਿਤ ਆਹਾਰ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(ਅ) (i) ਮਾਸਿਕ ਚੱਕਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(ਇ) (ii) ਰੋਟੀ, ਦਾਲ, ਸਬਜ਼ੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ‘ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ
(i) ਐਡਮਜ਼ ਐਪਲ ਕੰਠ ਪਟਾਰੀ)
(ii) ਸੈਕੰਡਰੀ ਲਿੰਗੀ ਲੱਛਣ
(iii) ਗਰਭ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਬੱਚੇ ਦਾ ਲਿੰਗ ਨਿਰਧਾਰਨ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਐਡਮਜ਼ ਐਪਲ (Adm’s Apple) ਕੰਠ ਪਟਾਰੀ)-ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਲੜਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਵਾਜ਼ ਯੰਤਰ ਦੇ ਵੱਧਣ ਨਾਲ ਜੋ ਅੰਗ ਗਲੇ ਵਿੱਚ ਸਾਫ਼ ਉੱਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਐਡਮਜ਼ ਐਪਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

(ii) ਸੈਕੰਡਰੀ ਲਿੰਗੀ ਲੱਛਣ (Secondary Sexual Characters)-ਪਤਾਲੂ ਅਤੇ ਅੰਡਕੋਸ਼ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ ਹਨ । ਇਹ ਯੁਗਮਕ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਅਤੇ ਅੰਡਾਣੂ/ਲੜਕੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਤਨਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲੜਕਿਆਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਦਾੜੀ, ਮੁੱਛ ਆਉਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਲੱਛਣ ਲੜਕੀ ਅਤੇ ਲੜਕੇ ਨੂੰ ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੈਕੰਡਰੀ ਲਿੰਗੀ ਲੱਛਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਲਕਿਆਂ ਦੇ ਸੀਨੇ ਤੇ ਵਾਲ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਦੋਨਾਂ ਲੜਕੀਆਂ ਅਤੇ ਲੜਕਿਆਂ ਦੇ ਬਗਲਾਂ ਅਤੇ ਜਾਂਘਾਂ ਦੇ ਉੱਪਰੀ ਭਾਗ ਅਰਥਾਤ ਪਿਉਬਿਕ ਖੇਤਰ ਤੇ ਵਾਲ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

(iii) ਗਰਭ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਬੱਚੇ ਦਾ ਲਿੰਗ ਨਿਰਧਾਰਨ-ਲਿੰਗ ਨਿਰਧਾਰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲਿੰਗ ਗੁਣ ਸੂਤਰਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਨਰ ਵਿੱਚ ਇਕ ਜੋੜੀ ਨਰ (XY) ਗੁਣਸੂਤਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ (XX) ਗੁਣਸੂਤਰ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਸਾਫ ਹੈ ਕਿ ਮਾਦਾ ਵਿੱਚ Y ਗੁਣ ਸੂਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ । ਜਦੋਂ ਕਿ ਨਰ ਮਾਦਾ ਦੇ ਸੰਯੋਗ ਤੋਂ ਸੰਤਾਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਮਾਦਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਨਰ ਸ਼ਿਸ਼ੂ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਮਰਥ ਹੋ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਨਰ ਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ XY ਗੁਣਸੂਤਰ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।

ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਜੇ ਪੁਰਸ਼ ਦਾ x ਲਿੰਗ ਗੁਣਸੂਤਰ ਇਸਤਰੀ ਦੇ x ਲਿੰਗ ਗੁਣਸੂਤਰ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਨਾਲ XX ਜੋੜਾ ਬਣੇਗਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਤਾਨ ਲੜਕੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇਗੀ | ਪਰ ਜਦੋਂ ਪੁਰਸ਼ ਦਾ Y ਲਿੰਗ ਗੁਣਸੂਤਰ ਇਸਤਰੀ ਦੇ X ਲਿੰਗ ਗੁਣਸੂਤਰ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਕਰੇਗਾ ਤਾਂ XY ਬਣੇਗਾ । ਇਸ ਨਾਲ ਲੜਕੇ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਵੇਗਾ | ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਲੜਕੇ ਜਾਂ ਲੜਕੀ ਦਾ ਜਨਮ ਪੁਰਸ਼ ਦੇ ਗੁਣਸੂਤਰ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ Y ਗੁਣਸੂਤਰ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਪੁਰਸ਼ ਕੋਲ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਹੇਠ ਲਿਖੀ ਚਿੱਤਰ ਪਹੇਲੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਹੋਏ ਸੰਕੇਤਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਪੂਰਾ ਕਰੋ ।
ਖੱਬੇ ਤੋਂ ਸੱਜੇ ਵੱਲ
3. ਐਕ੍ਰੀਨਲ ਗ੍ਰੰਥੀ ਦੁਆਰਾ ਉਤਸਰਜਿਤ ਹਾਰਮੋਨ ॥
4. ਡੱਡ ਵਿੱਚ ਲਾਰਵੇ ਤੋਂ ਪੋੜ ਤੱਕ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ।
5. ਅੰਤਰ ਰਿਸਾਵੀ ਗੰਥੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਉਤਸਰਜਿਤ ਪਦਾਰਥ ।

ਉੱਪਰ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ
1. ਅੰਦਰ ਰਿਸਾਵੀ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਦਾ ਦੂਜਾ ਨਾਂ ।
2. ਸਵਰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਅੰਗ ।
3. ਇਸਤਰੀ ਹਾਰਮੋਨ ॥

ਉੱਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸਾਰਣੀ ਵਿੱਚ ਉਮਰ ਵਿਧੀ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਲੜਕਿਆਂ ਅਤੇ ਲੜਕੀਆਂ ਦੀ ਅਨੁਮਾਨਿਤ (ਅੰਦਾਜ਼ਨ) ਲੰਬਾਈ ਦੇ ਅੰਕੜੇ ਦਰਸਾਏ ਗਏ ਹਨ । ਲੜਕਿਆਂ ਅਤੇ ਲੜਕੀਆਂ ਦੋਨਾਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਅਤੇ ਉਮਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਹੀ ਗਾਫ ਪੇਪਰ ਤੇ ਗ੍ਰਾਫ ਖਿੱਚੋ । ਇਸ ਗ੍ਰਾਫ਼ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢ ਸਕਦੇ ਹੋ ?

ਉੱਤਰ-ਉਪਰੋਕਤ ਦਿੱਤੇ ਗ੍ਰਾਫ਼ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੜਕਿਆਂ ਅਤੇ ਲੜਕੀਆਂ ਦੋਨਾਂ ਵਿੱਚ ਲੰਬਾਈ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਲਗਪਗ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਵਾਧਾ ਪਹਿਲਾਂ 8 ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਲੜਕੀਆਂ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਅਤੇ ਫਿਰ 20 ਸਾਲ ਤੱਕ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

PSEB Solutions for Class 8 Science ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਵੱਲ Important Questions and Answers

(A) ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ

1. ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਲਗਭਗ …………. ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(ਉ) 9
(ਅ) 11
(ਇ) 13
(ਸ) 15.
ਉੱਤਰ-
(ਅ) 11.

2. ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ………… ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤਕ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।
(ਉ) 19
(ਅ) 22
(ਇ) 25
(ਸ) 27.
ਉੱਤਰ-
(ਉ) 19.

3. ਮਨੁੱਖੀ ਮਾਦਾ ਵਿਚ ਮਾਸਿਕ ਚੱਕਰ ਕਿੰਨੇ ਦਿਨ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) 20 ਦਿਨ
(ਅ) 22 ਦਿਨ
(ੲ) 18 ਦਿਨ
(ਸ) 28 ਦਿਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) 28 ਦਿਨ ।

4. ਮਾਸਿਕ ਚੱਕਰ ਦੇ ਰੁੱਕ ਜਾਣ ਨੂੰ ………. ਆਖਦੇ ਹਨ ।
(ੳ) ਰਜੋਦਰਸ਼ਨ
(ਅ) ਰਜੋਨਿਕ੍ਰਿਤੀ
(ਈ) ਕਾਯਾਂਤਰਣ
(ਸ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਰਜੋਨਿਤੀ ।

5. ਮਾਦਾ ਹਾਰਮੋਨ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ :
(ਉ) ਐਸਟਰੋਜਨ
(ਅ) ਟੇਸਟੋਸਟੀਨ
(ਈ ਐਡਰੀਨੇਲਿਨ
(ਸ) ਥਾਇਰਾਕਸਿਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਐਸਟਰੋਜਨ ।

6. ਨਰ ਲਿੰਗ ਹਾਰਮੋਨ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ
(ਉ) ਐਸਟਰੋਜਨ
(ਅ ਐਡਰੀਨੇਲਿਨ
(ੲ) ਟੇਸਟੋਸਟੀਨ
(ਸ) ਥਾਇਰਾਕਸਿਨ ॥
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਟੇਸਟੋਸਟੀਰਾਂਨ । ‘

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਦੋ ਅੰਤਰ-ਰਿਸਾਵੀ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਪੀਯੂਸ਼
• ਥਾਇਰਾਈਡ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਿਹੜੀ ਅੰਤਰ-ਰਿਸਾਵੀ ਗ੍ਰੰਥੀ ਵਾਧੇ ਵਾਲਾ ਹਾਰਮੋਨ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੀਯੂਸ਼ ਗ੍ਰੰਥੀ (Pituitary gland)|

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮਾਦਾ ਪ੍ਰਜਣਨ ਸੈੱਲ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਅੰਡਾ (ova) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਥਾਇਰਾਕਸਿਨ ਹਾਰਮੋਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਤੱਤ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਇਓਡੀਨ (lodine) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕਿਹੜੀ ਗ੍ਰੰਥੀ ਨਾਲ ਐਡਰੀਨੇਲਿਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਐਡਰੀਨਲ ਗ੍ਰੰਥੀ (Adrenal gland) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਪ੍ਰਜਣਨ ਹਾਰਮੋਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਟੇਸਟੋਸਟੀਨ (Testoteron) ਅਤੇ (Estrogen) ਐਸਟਰੋਜਨ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਲਿੰਗ ਗੁਣਸੂਤਰਾਂ (Sex chromosomes) ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਲਿੰਗ ਗੁਣਸੂਤਰ (Sex chromosomes)-ਉਹ ਗੁਣ-ਸੂਤਰ ਜੋ ਲਿੰਗ ਨਿਰਧਾਰਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਲਿੰਗ ਗੁਣਸੂਤਰ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਮਾਦਾ ਵਿੱਚ XX ਅਤੇ ਨਰ ਵਿੱਚ XY ਗੁਣਸੂਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਮਨੁੱਖੀ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਗੁਣਸੂਤਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
46 (44 ਆਮ ਗੁਣ-ਸੂਤਰ ਅਤੇ ਇਕ ਜੋੜੀ ਲਿੰਗ ਗੁਣਸੂਤਰ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਕਦੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਅਤੇ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ 11 ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ 18 ਜਾਂ 19 ਸਾਲ ਤੱਕ ਦੀ ਉਮਰ ਤੱਕ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਜੋ ਆਪਣਾ ਰਿਸਾਵ ਸਿੱਧਾ ਲਹੂ ਪ੍ਰਵਾਹ ਵਿੱਚ ਛੱਡਦੀਆਂ ਹਨ…… ਕਹਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੰਤਰ-ਰਿਸਾਵੀ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ (Endocrine glands) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਮਾਦਾ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦਾ ਸਮਾਂ ਕਿੰਨਾਂ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਾਦਾ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ ਪ੍ਰਕਰਮ 10-12 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ 45-50 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਰਜੋਦਰਸ਼ਨ (Menarche) ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਜੋਦਰਸ਼ਨ-ਜੋਬਨ ਆਰੰਭ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਮਾਸਿਕ ਚੱਕਰ ਜੋਦਰਸ਼ਨ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਰਜੋਨਿਕ੍ਰਿਤੀ (Menopause) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਜੋਨਿਵਿਤੀ-ਮਾਸਿਕ ਚੱਕਰ ਦਾ ਰੁਕ ਜਾਣਾ ਰਜੋਨਿੜੀ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਦੇ ਲਿੰਗੀ ਗੁਣਸੂਤਰ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਾਦਾ ਵਿੱਚ ਦੋ X-ਗੁਣਸੂਤਰ (XX) ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਨਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ X ਗੁਣਸੂਤਰ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ Y ਗੁਣਸੂਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (XY) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਪੀਯੂਸ਼ ਗ੍ਰੰਥੀ ਕਿੱਥੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦਿਮਾਗ਼ ਦੇ ਨਿਚਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਕੀੜਿਆਂ ਅਤੇ ਡੱਡੂ ਦੇ ਕਾਇਆਂਤਰਨ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜਾ ਹਾਰਮੋਨ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੀਟ ਹਾਰਮੋਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
AIDS ਦਾ ਵਿਸਤਰਿਤ ਰੂਪ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
AIDS : ਐਕਵਾਇਰਡ ਇਮਿਊਨੋ ਡੈਫੀਸੈਂਸੀ ਸਿੰਡੋਮ (Acquired Immuno Deficiency Syndrome) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਆਹ ਦੀ ਉਮਰ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲੜਕੀ ਦੀ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ-18 ਸਾਲ ॥ ਲੜਕੇ ਦੀ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ-21 ਸਾਲ |

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਲੜਕੀ ਦੇ 10-15 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹਾਰਮੋਨ ਕੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
10-15 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਲੜਕੀ ਤੇ ਸਤਨ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਿਤੰਬ ਗੋਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਲੜਕੇ ਦੇ 10-15 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹਾਰਮੋਨ ਕੀ ਅਸਰ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਲੜਕੇ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਹਾਰਮੋਨ ਦਾ ਅਸਰ-

• ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਭਾਰੀ ਹੋਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਗਹਿਰੀ ਵੀ ।
• ਚੇਹਰੇ ਅਤੇ ਸੀਨੇ ਤੇ ਵਾਲ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਪਤਾਲੂ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ
(i) ਮਾਸਿਕ ਚੱਕਰ
(ii) ਰਜੋਨਿਵਤੀ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਮਾਸਿਕ ਚੱਕਰ-ਭਰੂਣ ਦੀ ਮਿਊਕਸ ਝਿੱਲੀ ਦਾ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣਾ ਅਤੇ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਰਕਤ ਰਿਸਾਓ ਹੋਣਾ ਮਾਸਿਕ ਚੱਕਰ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕਰਮ ਮਾਨਵ ਅਤੇ ਥਨਧਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(ii) ਰਜੋਨਿਵਿਤੀ-ਮਾਸਿਕ ਚੱਕਰ ਦਾ ਰੁੱਕਣਾ ਰਜੋਨਿਵਿਤੀ ਹੈ । ਇਹ 45-55 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪ੍ਰਜਣਨ ਸੰਬੰਧੀ ਸਿਹਤ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਜਨਨ ਸੰਬੰਧੀ ਸਿਹਤ (Reproductive health)-ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਅਤੇ ਸਫ਼ਾਈ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜੇ ਅਸੀਂ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੰਕ੍ਰਮਣ ਰੋਗ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਪ੍ਰਜਣਨ ਸੰਬੰਧੀ ਸਿਹਤ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਗ ਹੈ । ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਰੋਗਾਂ ਨੂੰ ਸੈਕਸੁਲੀ ਟਰਾਂਸਮਿਟਡ ਰੋਗ (S.T.D.) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
AIDS ਫੈਲਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
AIDS (Acquired Immuno Deficiency Syndrome) ਫੈਲਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ-ਸੰਮਿਤ ਲਹੂ ਦੇਣ ਨਾਲ, ਸੰਮਿਤ ਸੂਈਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ, ਬਨਾਵਟੀ ਗਰਭ ਰੋਧਨ ਨਾਲ ਅਤੇ ਸੰਮਿਤ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ ਲਿੰਗੀ ਸੰਪਰਕ ਰੱਖਣ ਤੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਰਜੋਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਰਜੋਨਿਵਿਤੀ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਜੋਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਰਜੋਨਿਵਿਤੀ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ –

ਰਜੋਦਰਸ਼ਨ(Menarche)	ਰਜੋਨਿਵਤੀ (Menopause)
(1) ਜੋਬਨ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ ਮਾਸਿਕ ਚੱਕਰ ।	(2) 1-12 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ।
(1) ਮਾਸਿਕ ਚੱਕਰ ਦਾ ਰੁਕਣਾ ।	(2) 45-55 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਅੰਦਰ-ਰਿਸਾਵੀ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਨਲਿਕਾ ਰਹਿਤ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਕਿਉਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਾਰਮੋਨ ਦਾ ਸਥਾਨਾਂਤਰਨ ਨਲੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਬਲਕਿ ਸਿੱਧਾ ਹੀ ਲਹੂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਅੰਤਰ-ਰਿਸਾਵੀ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਨਲਿਕਾ ਰਹਿਤ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕਿਸ ਗ੍ਰੰਥੀ ਦਾ ਰਿਸਾਵ ਪੀਯੂਸ਼ ਗ੍ਰੰਥੀ ਦੇ ਰਿਸਾਵ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਥਾਇਰਾਈਡ ਗ੍ਰੰਥੀ ਦਾ ਰਿਸਾਵ ਥਾਇਰਾਕਸਿਨ ਦੀ ਵੱਧ ਮਾਤਰਾ ਪੀਯੂਸ਼ ਗੰਥੀ ਦੇ ਰਿਸਾਵ ਹਾਰਮੋਨ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਐਡਰੀਨੇਲਿਨ ਰਿਸਾਵ ਡਰ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ? ਇਹ ਕਿਹੜੀ ਉਤੇਜਨਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਡਰ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਉਤੇਜਨਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਐਡਰੀਨੇਲਿਨ ਰਿਸਾਵ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਐਡਰੀਨੇਲਿਨ ਰਿਸਾਵ ਉਤੇਜਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਵਰਣਨ ਕਰੋ ਕਿ ਲਿੰਗੀ ਹਾਰਮੋਨ ਪੀਯੂਸ਼ ਗ੍ਰੰਥੀ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਿੰਗੀ ਹਾਰਮੋਨ ਪੀਯੂਸ਼ ਗੰਥੀ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪੀਯੂਸ਼ ਗੰਥੀ ਕਈ ਹਾਰਮੋਨ ਸਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹਾਰਮੋਨ FSH ਹੈ । ਇਹ ਅੰਡਾਣੂ ਅਤੇ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਨੂੰ ਅੰਡਕੋਸ਼ ਅਤੇ ਪਤਾਲੂ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ-ਪੀਯੂਸ਼ ਗੰਥੀ ਤੋਂ ਸਾਵਿਤ ਹਾਰਮੋਨ ਟੇਸਟੋਸਟਰਾਨ ਅਤੇਐਸਟਰੋਜਨ ਨੂੰ ਉਤੇਜਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਹਾਰਮੋਨ ਸਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਲਕਸ਼ ਸਥਲ ਤੇ ਪੁੱਜਦੇ ਹਨ | ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜੋਬਨ ਆਰੰਭ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਜੋਬਨ ਆਰੰਭ ਦੇ ਸਮੇਂ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੋਬਨ ਆਰੰਭ ਦੇ ਸਮੇਂ ਲੜਕਿਆਂ ਦਾ ਸਵਰਯੰਤਰ ਵੱਡਾ ਹੋ ਕੇ ਬਾਹਰ ਵਲ ਉੱਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਲੜਕਿਆਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸਵਰਯੰਤਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਭਾਰੀ ਜਾਂ ਫੱਟੀ ਜਿਹੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਲੜਕੀਆਂ ਦੇ ਸਵਯੰਤਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਅੰਤਰ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ । ਲੜਕੀਆਂ ਦੇ ਸਵਯੰਤਰ ਦੇ ਛੋਟਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਪਤਲੀ ਤੇ ਸੁਰੀਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਪੀਯੂਸ਼ ਗ੍ਰੰਥੀ (Pituitary gland) ਨੂੰ ਮਾਸਟਰ ਥੀ ਕਿਉਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਗ੍ਰੰਥੀ ਦਿਮਾਗ਼ ਦੇ ਨਿਚਲੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਦੁਆਰਾ ਸਾਵਿਤ ਹਾਰਮੋਨਾਂ ਨਾਲ ਹੱਡੀਆਂ ਅਤੇ ਉੱਤਕਾਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਗ੍ਰੰਥੀ ਅਜਿਹੇ ਹਾਰਮੋਨ ਸਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਹੋਰ ਗੰਥੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਮਾਸਟਰ ਗ੍ਰੰਥੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਇਕ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾ ਕੇ ਸਾਰੀਆਂ ਅੰਦਰ-ਰਿਸਾਵੀ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਦਰਸਾਓ ।
ਉੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪੀਯੂਸ਼ ਗ੍ਰੰਥੀ ਦੇ ਕੁੱਝ ਕਾਰਜ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੀਯੂਸ਼ ਗ੍ਰੰਥੀ ਦੇ ਕਾਰਜ

• ਵਾਧੇ ਦਾ ਨਿਯੰਤਰਨ
• ਥਾਇਰਾਈਡ, ਐਡਰੀਨਲ ਅਤੇ ਲਿੰਗੀ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
• ਜਲਚਰ ਅਤੇ ਮੱਛੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰੰਗ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕਰਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਿਸ਼ੋਰਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ੀਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ “ਨਾ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ? ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਮਨ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਵਧੇਰੇ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਅਤੇ ਬੇਚੈਨ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਦੁਆਰਾ ਸਮਝਾਇਆ ਤਰੀਕਾ ਅਰਥਾਤ ਨਸ਼ਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਆਰਾਮ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਆਦਿ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਅਪਨਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ | ਜੇ ਕਿਸੇ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਦਵਾਈ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਲਓ । ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਆਦਤ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਨਸ਼ਾ ਕਰਨ ਨੂੰ ਮਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਨਸ਼ਾ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਹਾਨੀ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕਿਸ਼ੋਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਭੁਲੇਖੇ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸ਼ੋਰਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਭੁਲੇਖੇ ਜਾਂ ਗਲਤ ਫਹਿਮੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ-

• ਲੜਕੀ ਜੇ ਮਾਸਿਕ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਲੜਕਿਆਂ ਵਲ ਵੇਖੋ ਤਾਂ ਗਰਭ ਧਾਰਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਵੀਰਜ ਦੀ ਇਕ ਬੂੰਦ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਦਾ ਅਰਥ ਲਹੂ ਦੀਆਂ 10 ਬੂੰਦਾਂ ਦਾ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਲੜਕੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਮਾਤਾ ਸ਼ਿਸ਼ੂ ਦੇ ਲਿੰਗ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
• ਮਾਹਵਾਰੀ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਰਸੋਈ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਹਾਰਮੋਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਲੱਛਣ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਾਰਮੋਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਲੱਛਣ ਹਨ-

• ਹਾਰਮੋਨ ਅੰਦਰ-ਰਿਸਾਵੀ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਖ਼ਾਸ ਕੰਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਕਾਰਜ ਖੇਤਰ ਬਿੰਦੂ ਤੇ ਹੀ ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਹੋਰ ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ।
• ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਲੜਕੇ-ਲੜਕੀਆਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਘੱਟ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਘੱਟ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਕਿਸ਼ੋਰਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ, ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ ਮਾਂ ਬਣਨ ਦਾ ਬੋਝ ਨਹੀਂ ਸਹਿ ਸਕਦੇ । ਇਹ ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਜੇ ਅਜਿਹੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਹੋ ਹੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਅਜਿਹੇ ਜੋੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿਹਤ ਸੰਬੰਧੀ ਕਈ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਿਸ ਨਾਲ ਯੁਵਾ ਤਨਾਅ ਵਿੱਚ ਆ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਇਸ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਅਨੁਸਾਰ ਲੜਕੀਆਂ ਦੀ ਉਮਰ 18 ਸਾਲ ਅਤੇ ਲੜਕਿਆਂ ਦੀ 21 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਅਜਿਹੀ ਅਵਸਥਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿਸ਼ੋਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕਿਸ਼ੋਰਾਂ ਵਿੱਚ HIV-AIDS ਹੋਣ ਦੀ ਪ੍ਰਬਲ ਸੰਭਾਵਨਾ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਫ਼ੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਕਿਸ਼ੋਰ ਤਣਾਅ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਪਾਉਣ ਲਈ ਨਸ਼ੀਲੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ (ਡਰੱਗਸ) ਲੈਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । HIV ਦੀ ਸੰਦੂਸ਼ਿਤ ਇੰਜੇਕਸ਼ਨ ਦੀ ਸੂਈ ਨਾਲ ਡਰੱਗਸ ਲੈਣ ਤੇ ਇਹ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਵਿਸ਼ਾਣੂ ਹੋਰ ਕਿਸ਼ੋਰਾਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਸ਼ਾਣੁ ਦੇ ਫੈਲਣ ਦਾ ਹੋਰ ਕਾਰਨ ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਲਿੰਗੀ ਸੰਪਰਕ ਵੀ ਹੈ । ਕਈ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵਿਸ਼ਾਣੂ ਪੀੜਤ ਰੋਗੀ) ਮਾਂ ਤੋਂ ਦੁੱਧ ਰਾਹੀਂ ਸ਼ਿਸ਼ੂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਫੈਲ ਸਕਦਾ ਹੈ | ਇਸ ਲਈ ਕਿਸ਼ੋਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੀਮਤੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ HIV ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਸੁਚੇਤ ਰਹਿਣ ਦੀ ਬਹੁਤ ਲੋੜ ਹੈ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ-
ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਸਵੱਸਥ ਸਰੀਰ ਲਈ ਕਿਹੜੇ ਕਾਰਕ ਜਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ ?
(i) ਪਾਚਨ ਸੰਬੰਧੀ-ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਆਹਾਰ ਨਿਯਮਿਤ ਅਤੇ ਸੁਚਾਰੂ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਆਹਾਰ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਟੀਨ, ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟ, ਵਸਾ, ਵਿਟਾਮਿਨ ਅਤੇ ਖਣਿਜ ਉੱਚਿਤ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਭਾਰਤੀ ਭੋਜਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰੋਟੀ, ਚਾਵਲ, ਦਾਲ ਅਤੇ ਸਬਜ਼ੀਆਂ, ਦੁੱਧ, ਫ਼ਲ ਹੋਣਾ ਇਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਆਹਾਰ ਹੈ । ਚਿਪਸ ਅਤੇ ਡੱਬਾਬੰਦ ਨਾਸ਼ਤੇ ਸਵਾਦਿਸ਼ਟ ਤਾਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਨਿਯਮਿਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੇਵਨ ਨਹੀਂ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

(ii) ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸਫ਼ਾਈ-ਪ੍ਰਤੀਦਿਨ ਇਸ਼ਨਾਨ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਤੇਲੀ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਦੇ ਰਿਸਾਵ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਬਦਬੂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸਰੀਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਭਾਗਾਂ ਦੀ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸਫ਼ਾਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਜੇ ਸਫ਼ਾਈ ਤੇ ਧਿਆਨ ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਜੀਵਾਣੂ ਸੰਕ੍ਰਮਣ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਲੜਕੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਸਿਕ ਚੱਕਰ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
(iii) ਕਸਰਤ-ਟਹਿਲਣਾ ਅਤੇ ਖੇਡਣਾ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸਿਹਤਮੰਦ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਕਿਸ਼ੋਰਾਂ ਨੂੰ ਖੇਡ ਵਿੱਚ ਟਹਿਲਣਾ, ਕਸਰਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਖੇਡਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 8th Class Science Book Solutions Chapter 9 ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 8 Science Chapter 9 ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ

PSEB 8th Class Science Guide ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ Textbook Questions and Answers

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਜੀਵਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਿਉਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ? ਸਮਝਾਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ-ਇਹ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਯੋਗਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਰਗੇ ਜੀਵ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰਜਣਨ ਨਾਲ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਦਾ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਜੈਵਿਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਉਤਰਜੀਵਤਾ ਅਤੇ ਲਗਾਤਾਰਤਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਅਣੂਵੰਸ਼ਿਕਤਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਾਂਤਰਨ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਸਮਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ-ਪਤਾਲੂ, ਨਰ ਯੁਗਮਕ, ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪਤਾਲੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਲੱਖਾਂ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਚਾਹੇ ਬਹੁਤ ਸੂਖ਼ਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਹਰੇਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਿਰ, ਮੱਧ ਭਾਗ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪੂੰਛ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਜਣਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਚਰਨ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਅਤੇ ਅੰਡਾਣੂ ਦਾ ਸੰਯੋਜਨ ਹੈ। ਨਰ ਵਿੱਚੋਂ ਲੱਖਾਂ ਸ਼ੁਕਰਾਣੁ ਮਾਦਾ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਭੇਜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਪੁਛ ਦੁਆਰਾ ਅੰਡਾਣੂ ਤੱਕ ਪੁੱਜਣ ਲਈ ਅੰਡਵਾਹਿਨੀ ਵਿੱਚ ਤੈਰਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਇਹ ਅੰਡਾਣੁ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇੱਕ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਅੰਡਾਣੂ ਨਾਲ ਸੰਯੋਜਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਯੁਗਮਜ (Zygote) ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਯੁਗਮਜ ਨਵੇਂ ਜੀਵ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਚਿੱਤਰ-ਯੁਗਮਜ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਨਰ ਤੋਂ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਤੋਂ ਅੰਡਾਣੂ ਦਾ ਯੁਗਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸੰਤਾਨ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਲੱਛਣ ਮਾਤਾ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਲੱਛਣ ਪਿਤਾ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਕਥਨ ਸਹੀ ਹੈ
(ਉ) ਅੰਦਰੂਨੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ
(i) ਮਾਦਾ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰ
(ii) ਮਾਦਾ ਦੇ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ
(iii) ਨਰ ਦੇ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ
(iv) ਨਰ ਦੇ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ।

(ਅ) ਇਕ ਟੈਡਪੋਲ (ਡੱਡੂ ਦਾ ਲਾਰਵਾ) ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰੋੜ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਹੈ
(i) ਨਿਸ਼ੇਚਨ
(ii) ਕਾਇਆ ਪਰਿਵਰਤਨ
(iii) ਠਹਿਰਨਾ
(iv) ਬਡਿੰਗ ।

(ਈ) ਇੱਕ ਯੂਜ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਕੇਂਦਰਕਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(i) ਕੋਈ ਨਹੀਂ
(ii) ਇੱਕ
(iii) ਦੋ
(iv) ਚਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) (i) ਮਾਦਾ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰ,(✓)
(ਅ) (ii) ਕਾਇਆ ਪਰਿਵਰਤਨ,(✓)
(ਇ) (ii) ਇੱਕ (✓) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਥਨ ਠੀਕ (T) ਹਨ ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ (F) ।
(ਉ) ਅੰਡੇ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਜੰਤੁ ਵਿਕਸਿਤ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
(ਅ) ਹਰੇਕ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਵਿੱਚ ਇਕੱਲਾ ਸੈੱਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(ਬ) ਡੱਡੂ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(ਸ) ਉਹ ਸੈੱਲ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਰੰਭ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਯੂਕ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
(ਹ) ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅੰਡਾ ਇੱਕ ਇਕੱਲਾ ਸੈੱਲ ਹੈ ।
(ਕ) ਅਮੀਬਾ ਬਡਿੰਗ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
(ਖ) ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਕਿਰਿਆ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।
(ਗ) ਦੋ-ਖੰਡਨ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਧੀ ਹੈ ।
(ਘ) ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਯੁਗਮਜ ਬਣਦਾ ਹੈ ।
(ਝ ਭਰੂਣ ਕੇਵਲ ਇਕ ਸੈੱਲ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) (F)
(ਅ (T)
(ਈ (T)
(ਸ) (F)
(ਹ) (T)
(ਕ) (F)
(ਖ (F)
(ਗ) (T)
(ਘ) (T)
(੩) (F).

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਯੁਗਮ ਅਤੇ ਗਰਭ ਵਿੱਚ ਦੋ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਯੁਗਮ, ਅਤੇ ਗਰਭ ਵਿੱਚ ਦੋ ਭਿੰਨਤਾ –

ਵਾਂਯੁਗਮਜ (Zygote)	ਗਰਭ(Foetus)
(1) ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਅਤੇ ਅੰਡਾਣੂ ਦਾ ਸੰਯੋਜਨ ਯੁਗਮਜ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।	(1) ਭਰੂਣ ਦੀ ਉਹ ਅਵਸਥਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਵਿਭਿੰਨ ਅੰਗ ਪਛਾਣਯੋਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
(2) ਇਹ ਇਕ ਸੈੱਲੀ ਹੈ ।	(2) ਇਹ ਬਹੁ ਸੈੱਲੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖੋ । ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੀਆਂ ਦੋ ਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਲਿੰਗੀ ਜਣਨ (Asexual Reproduction)-ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੀ ਉਹ ਕਿਸਮ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਹੀ ਜੀਵ ਭਾਗ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਅਲਿੰਗੀ ਪੁਜਣਨ ਦੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ-
1. ਦੋ-ਖੰਡਨ (Binary fission)-ਦੋ ਖੰਡਨ ਵਿੱਚ ਜੀਵ ਦਾ ਸਰੀਰ ਲੰਬਵਤ ਅਨੂਪ੍ਰਸਥ ਖਾਂਚ ਵਿੱਚ ਦੋ ਬਰਾਬਰ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹਰ ਭਾਗ ਜਨਕ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੀ ਇਹ ਵਿਧੀ ਪ੍ਰੋਟੋਜੋਆ (ਅਮੀਬਾ, ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ ਆਦਿ) ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵਿਧੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੈੱਲ ਵਿਭਾਜਨ ਦੀ ਵਿਧੀ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸੰਤਾਨ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਅਲਗਾਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਬਹੁਕੋਸ਼ੀ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ-ਸੀ ਐਨੀਮੋਨ ਵਿੱਚ ਲੰਬਵਤ ਵਿਖੰਡਨ ਅਤੇ ਪਲੇਨੀਰੀਆ ਵਿੱਚ ਅਨੁਪਸਥ ਖੰਡਨ । ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਵ ਵਿਭਾਜਿਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਕੇਂਦਰਕ-

2. ਬਡਿੰਗ (Budding)-ਬਡਿੰਗ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨਵਾਂ ਜੀਵ ਜੋ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਛੋਟੇ ਪੁੰਜ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ, ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਜਨਕ ਜੀਵ ਵਿੱਚ ਬਡਿੰਗ ਬਣਦਾ ਹੈ ! ਬੱਡ ਵੱਖਰੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਨਕ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ-ਬਾਹਰੀ ਬਡਿੰਗ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਜਨਕ ਵਿੱਚ ਵੱਖ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਦਰੁਨੀ ਬਡਿੰਗ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰੀ ਬਡਿੰਗ ਸਪੰਜ, ਸੀਲੇਟਰੇਟਾ (ਜਿਵੇਂ ਹਾਈਡਰਾ ਚਪਟੇ ਕਿਰਮੀ ਅਤੇ ਟਿਉਨੀਕੇਟ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਕੁੱਝ ਸੀਲੇਂਟਰੇਟ ਵਰਗੇ ਓਬਲੀਆ ਪੋਲੀਪ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਮੈਡੂਊਸੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਮਾਦਾ ਦੇ ਕਿਸ ਜਣਨ ਅੰਗ ਵਿੱਚ ਭਰੂਣ ਠਹਿਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬੱਚੇਦਾਨੀ (Uterus) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕਾਇਆ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ? ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਇਆ ਪਰਿਵਰਤਨ (Metamorphosis)-ਲਾਰਵਾ ਦੇ ਕੁੱਝ ਤੀਬਰ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰੋੜ ਜੰਤੂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਕਾਇਆਂਤਰਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਇਸ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਡੱਡੂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਚਰਨ ਹਨ । ਤਿੰਨ ਸਪੱਸ਼ਟ ਚਰਨ ਹਨ-

• ਅੰਡਾ
• ਟੈਡਪੋਲ ਲਾਰਵਾ
• ਪੌੜ ।

ਡੱਡੂ ਜਾਂ ਟੈਡਮੋਲ ਪ੍ਰੋੜ ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਭਿੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਡੱਡੂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੈ ਲਫ਼ੜਿਆਂ ਦਾ ਫੇਫੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋਣਾ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਕਾਇਆਂਤਰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਹਨ-ਡੱਡੂ, ਰੇਸ਼ਮ ਦੇ ਕੀੜੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਅੰਦਰੁਨੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੰਦਰੂਨੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਅੰਦਰੂਨੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ (Internal Fertilization)	ਬਾਹਰੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ (External Fertilization)
(1) ਨਰ ਯੁਗਮਕ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਯੁਗਮਕ ਦਾ ਸੰਯੋਜਨ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(1) ਨਰ ਯੁਗਮਕ (ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਯੁਗਮ (ਅੰਡੇ)  ਦਾ ਸੰਯੋਜਨ ਸਰੀਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(2) ਨਰ ਮਾਦਾ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂਆਂ ਦਾ ਉਤਸਰਜਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।	(2) ਦੋਨੋਂ ਜੀਵ ਯੁਰਮਕਾਂ ਨੂੰ ਸਰੀਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਸੁੱਟਦੇ ਹਨ ।
(3) ਵਿਕਾਸ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।	(3) ਵਿਸ ਸਰੀਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(4) ਉਦਾਹਰਨ-ਮਨੁੱਖ, ਪਸ਼ੂ, ਸਾਰਕ, ਪੰਛੀ ।	(4) ਉਦਾਹਰਨ-ਡੱਡੂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਸ਼ਬਦ ਪਹੇਲੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰੋ । ਖੱਬੇ ਤੋਂ ਸੱਜੇ ਵੱਲ
1. ਜਿੱਥੇ ਅੰਡਾਣੂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
2. ਪਤਾਲੂ ਵਿੱਚ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ :
3. ਭਾਈਡੂ ਦਾ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਪਰ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ .
1. ਇੱਕ ਮਾਦਾ ਯੁਨਾਮਕ ਹੈ ।
2. ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਯੁਗਮਕ ਦਾ ਸੰਯੋਜਨ ।
3. ਇੱਕ ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਜੰਤੂ ।

ਉੱਤਰ-

PSEB Solutions for Class 8 Science ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ Important Questions and Answers

ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ

1. ਇੱਕ ਹਾਈਡਰਾ ਦੀ ਵੰਡ ਨਾਲ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹਾਈਡਰਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
(ਉ) ਡੰਗ .
(ਅ) ਦੋ-ਖੰਡਨ
(ਇ) ਕਾਇਕ ਪ੍ਰਜਣਨ
(ਸ) ਯੁਗਮਜ ॥
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਬਡਿੰਗ ॥

2. ਹੇਠਾਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਚਿੱਤਰ ਕਿਸ ਜੀਵ ਦਾ ਹੈ ?

(ਉ) ਅਮੀਬਾ
(ਅ) ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ
(ਇ) ਹਾਈਡਰਾ
(ਸ) ਡੱਡੂ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਾਈਡਰਾ ।

3. ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਚਿੱਤਰ ਕਿਸ ਜੀਵ ਦਾ ਜੀਵਨ ਚੱਕਰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ?

(ਉ) ਡੱਡੂ
(ਅ) ਮੱਛੀ
(ਈ) ਮੱਖੀ
(ਸ) ਰੇਸ਼ਮ ਦਾ ਕੀੜਾ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਡੱਡੂ ।

4. ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਚਿੱਤਰ ਅਮੀਬਾ ਦੇ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੀ ਕਿਹੜੀ ਕਿਰਿਆ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ?

(ਉ) ਬਡਿੰਗ
(ਅ) ਦੋ-ਖੰਡਨ
(ਇ) ਕਾਇਆ ਪਰਿਵਰਤਨ
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਦੋ-ਖੰਡਨ ।

5. ਮਾਦਾ ਨਰ ਯੁਗਮ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
(ਉ) ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ
(ਅ) ਅੰਡਾਣੂ
(ਇ) ਯੁਗਮਜ
(ਸ) ਨਿਸ਼ੇਚਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਅੰਡਾਣੂ ।

6. ਇੱਕ ਅਮੀਬਾ ਦੀ ਵੰਡ ਨਾਲ ਦੋ ਅਮੀਬਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
(ਉ) ਬਡਿੰਗ
(ਅ) ਦੋ ਖੰਡਨ
(ਈ) ਯੂਰਜ
(ਸ) ਇਕ ਪ੍ਰਜਣਨ ॥
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਦੋ ਖੰਡਨ ।

7. ਅੰਦਰੂਨੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ
(ੳ) ਮਾਦਾ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰ
(ਅ) ਮਾਦਾ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਬਾਹਰ
(ਈ) ਨਰ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰ
(ਸ) ਨਰ ਦੇ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਮਾਦਾ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ।

8. ਇਕ ਟੈਡਪੋਲ ਡੱਡੂ ਦਾ ਲਾਰਵਾ) ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰੋੜ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਹੈ
(ਉ) ਨਿਸ਼ੇਚਨ
(ਅ) ਕਾਇਆ ਪਰਿਵਰਤਨ
(ਈ) ਠਹਿਰਨਾ
(ਸ) ਬਡਿੰਗ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਕਾਇਆ ਪਰਿਵਰਤਨ ।

9. ਇਕ ਯੁਗਮ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਕੇਂਦਰਕਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਕੋਈ ਨਹੀਂ
(ਅ) ਇੱਕ
(ਈ) ਦੋ
(ਸ) ਚਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਇੱਕ ॥

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ

(i) ……….. ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਜਾਤੀ ਦੀ ਲਗਾਤਾਰਤਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਜਣਨ

(ii) ਫੁੱਲ ਵਿੱਚ ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਯੁਗਮਕ ………… ਅਤੇ …….. ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਾਗਕਣ, ਬੀਜਾਂਡ

(iii) ……….. ਪ੍ਰਜਣਨ ਵਿੱਚ, ਇਕ ਜੀਵ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਭਾਗਾਂ ਤੋਂ ਨਵੇਂ ਜੀਵ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਇਕ

(iv) ………. ਸਾਰਾ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਵਾਧਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ……….. ਕੁੱਝ ਹੀ ਉਮਰ ਤੱਕ ਵਾਧਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦੇ, ਜੰਤੁ

(v) ਇੱਕ ਬਹੁਸੈੱਲੀ ਜੰਤੂ ਆਪਣੀ ਜੀਵਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਇੱਕ ……….. ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੁਆਰਾ ਬਣਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਯੁਗਮ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਤਰੀਕੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-ਦੋ
(ੳ) ਲਿੰਗੀ
(ਅ) ਅਲਿੰਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇੱਕ ਜੀਵ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਸਜੀਵਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੋ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੈੱਲ ਕਿਹੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਯੁਗਮਕ (gametes) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਦੋ-ਖੰਡਨ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੋ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਅਮੀਬਾ
• ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕਿਹੜੇ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਬੱਡ ਜਨਕ ਦੇ ਸਰੀਰ ਤੇ ਲੱਗੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਪੰਜ, ਕੋਰਲ (Coral) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਯੁਗਮਨ (Zygote) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਯੁਗਮਜ-ਯੁਗਮਜ, ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਯੁਗਮਤਾਂ ਦੇ ਸੰਯੋਜਨ ਤੋਂ ਬਣਨ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਸੰਰਚਨਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਨਿਸ਼ੇਚਨ (Fertilization) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਿਸ਼ੇਚਨ-ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਯੁਗਮਤਾਂ ਦਾ ਸੰਯੋਜਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਦੋ ਦੋ ਲਿੰਗੀ ਜੰਤੂਆਂ (Hemaphrodite) ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-

• ਗੰਡੋਇਆ
• ਜੋਕ (Leech)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਦੋ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦਿਓ ਜਿਹੜੇ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਡੱਡੂ,
2. ਮੱਛੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਹਾਈਡਰਾ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਡਿੰਗ (Budding) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਕਲੋਨਿੰਗ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਲੋਨਿੰਗ-ਕਿਸੇ ਸਮਰੂਪ ਸੈੱਲ, ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਜੀਵਤ ਭਾਗ ਜਾਂ ਸੰਪੂਰਨ ਜੀਵ ਨੂੰ ਬਣਾਵਟੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਕਿਸ ਜੰਤੂ ਦੀ ਸਫਲਤਾਪੂਵਕ ਕਲੋਨਿੰਗ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਈਯਾਨ ਵਿਲਮਟ ਨੇ ਐਡੀਨਵਰਗ, ਸਕਾਟਲੈਂਡ ਦੇ ਰੋਜ਼ਨਿਲ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਡੋਲੀ ਭੇੜ ਦੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
IVF ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਨਵਿਟਰੋ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਪਰਖਨਲੀ ਬੱਚੇ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਿੱਥੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗਰਭਕੋਸ਼ ਵਿੱਚ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਾਇਆ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਇਆ ਪਰਿਵਰਤਨ-ਲਾਰਵਾ ਦੇ ਕੁੱਝ ਤੀਬਰ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰੋੜ ਜੰਤੁ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਕਾਇਆ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ (Gonads) ਕੀ ਹੈ ? ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ-ਜੋ ਅੰਗ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੈੱਲ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਮਨੁੱਖੀ ਨਰ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ-ਪਤਾਲੁ ਮਨੁੱਖੀ ਮਾਦਾ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ-ਅੰਡਕੋਸ਼ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਬਾਹਰੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਅਤੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਦਾ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-

• ਬਾਹਰੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ-ਡੱਡੂ ।
• ਅੰਦਰੂਨੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ-ਮਨੁੱਖ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਹਾਈਮਨ (Hymen) ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਾਈਮਨ-ਯੋਨੀ (Vagina) ਦੇ ਬਾਹਰ ਪਤਲੀ ਝਿੱਲੀ ਦਾ ਡਾਇਆਫਰਾਮ ਹਾਈਮਨ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਮਾਹਵਾਰੀ ਦੇ ਲਈ ਛੇਦ ਯੁਕਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ਜੋ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਵਿਧੀਆਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ? ਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਵੀ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੀਵ ਦਾ ਨਾਮ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ
1. ਹਾਈਡਰਾ
(ਉ) ਬਡਿੰਗ
(ਅ) ਪੁਨਰਜਣਨ
2. ਖਮੀਰ
(ਈ) ਬਡਿੰਗ
(ਸ) ਬੀਜਾਣੂ ਬਣਨਾ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
‘ਦੋਲਿੰਗੀ ਜੀਵ ਕੀ ਹੈ ? ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਜੀਵ ਜੋ ਦੋਨੋਂ ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਯੁਗਮਕ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਦੋਲਿੰਗੀ (Bisexual) ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਉਦਾਹਰਨ-

1. ਗੰਡੋਇਆ
2. ਹਾਈਡਰਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਇੱਕ ਊਤਕ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਧਾ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਵੱਧਣਾ । ਇੱਕ ਊਤਕ ਦੇ ਵੱਧਣ ਨਾਲ-

• ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੱਧਦੀ ਹੈ ।
• ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਵੱਧਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਦੋ-ਖੰਡਨ ਪ੍ਰਕਰਮ ਬਡਿੰਗ ਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਵੱਖ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੋ-ਖੰਡਨ ਅਤੇ ਬਡਿੰਗ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਦੋ-ਖੰਡਨ (Binary Fission)	ਬਡਿੰਗ (Budding)
(1) ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਨਵੇਂ ਜੀਵ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।	(1) ਬਹੁਤ ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਬਡ ਜਾਂ ਮੁਕੁਲ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰ ਮੁਕੁਲ ਜਾਂ ਬਡ ਨਵਾਂ ਜੀਵ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
(2) ਉਦਾਹਰਨ-ਅਮੀਬਾ, ਯੁਗਲੀਨਾ ॥	(2) ਉਦਾਹਰਨ-ਸਪੰਜ, ਹਾਈਡਰਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਅੰਡੋਤਸਰਗ (Ovulation) ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੰਡੋਤਸਰਗ-ਅੰਡਕੋਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਅੰਡਾ ਛੱਡਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਅੰਡੋਤਸਰ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਅੰਡਾ 28 ਦਿਨ ਵਾਲੇ ਆਵਰਤ ਚੱਕਰ ਤੋਂ 14ਵੇਂ ਦਿਨ ਛੱਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਮਨੁੱਖੀ ਨਰ ਦੇ ਪ੍ਰਜਣਨ ਤੰਤਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖੀ ਨਰ ਪ੍ਰਜਣਨ ਤੰਤਰ ਦੇ ਅੰਗ-

1. ਇਕ ਜੋੜੀ ਪਤਾਲੂ (Testes)
2. ਇਕ ਜੋੜੀ ਸ਼ੁਕਰਵਾਹਿਨੀ (Vas deferens)
3. ਮੁਤਰ ਵਾਹਿਨੀ (Urethra)
4. ਨਰ-ਇੰਦਰੀ (Penis)
5. ਨਰ ਪ੍ਰਜਣਨ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ (Coupers and prostate glands)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਮਨੁੱਖੀ ਮਾਦਾ ਪ੍ਰਜਣਨ ਤੰਤਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖੀ ਮਾਦਾ ਪ੍ਰਜਣਨ ਤੰਤਰ ਦੇ ਅੰਗ-

• ਇਹ ਜੋੜੀ ਅੰਡਕੋਸ਼ (Ovaries)
• ਇੱਕ ਜੋੜੀ ਫੈਲੋਪੀਅਨ ਨਾਲੀ (Fallopian tubes)
• ਬੱਚੇਦਾਨੀ (Uterus)
• ਯੋਨੀ (Vagina
• ਭਗ (Vulva) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਸ਼ੁਕਰਵਾਹਿਨੀ ਅਤੇ ਫੈਲੋਪੀਅਨ ਨਲਿਕਾ ਵਿੱਚ ਦੋ ਅੰਤਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ।
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ੁਕਰਵਾਹਿਨੀ ਅਤੇ ਫੈਲੋਪੀਅਨ ਨਲਿਕਾ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ –

ਸ਼ੁਕਰਵਾਹਿਨੀ (Vas deferens)	ਫੈਲੋਪੀਅਨ ਨਲਿਕਾ (Fallopian tube)
(1) ਇਹ ਨਰ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ ਦਾ ਇੱਕ ਭਾਗ ਹੈ ।	(1) ਇਹ ਮਾਦਾ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ ਦਾ ਇਕ ਭਾਗ ਹੈ ।
(2) ਇਹ ਪਤਾਲ ਤੋਂ ਸ਼ੁਕਰਾਣੁ ਤਰਵਾਹਿਨੀ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ ।	(2) ਇਹ ਅੰਡਕੋਸ਼ ਤੋਂ ਅੰਡਾਣੂ ਬੱਚੇਦਾਨੀ ਤੱਕ ਨੂੰ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਅੰਤਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ : ਭਰੂਣ ਅਤੇ ਗਰਭ ॥
ਉੱਤਰ-
ਭਰੂਣ ਅਤੇ ਗਰਭ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ –

ਗਰਭ  (Embryo)	ਗਰਭ (Foetus)
(1) ਨਿਸ਼ੇਚਿਤ ਅੰਡੇ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਤੋਂ ਭਰੂਣ ਬਣਦਾ ਹੈ ।	(1) ਥਣਧਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗਰਭ ਉਹ ਅਵਸਥਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਅੰਗ ਪਛਾਣ ਯੋਗ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
(2) ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਚਰਨ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਕਾਸ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(2) ਮਨੁੱਖ ਵਿਚ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਭਰੂਣ ਗਰਭ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਡੱਡੂ ਵਿੱਚ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਕਿਵੇਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਡੱਡੂ ਵਿੱਚ ਨਿਸ਼ੇਚਨ- ਡੱਡੂ ਵਿੱਚ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਮਾਦਾ ਸਰੀਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਬਾਹਰੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਬਸੰਤ ਜਾਂ ਵਰਖਾ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਡੱਡੂ ਅਤੇ ਟੋਡ ਤਲਾਵਾਂ ਵੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਅੰਡੇ ਛੱਡੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਨਰ ਉਹਨਾਂ ਤੇ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਛੱਡ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਹਰ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਆਪਣੀ ਲੰਬੀ ਪੂਛ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ਤੈਰਦਾ ਹੈ । ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਅੰਡਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਉਹ ਜੀਵ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਮੱਛੀ ਅਤੇ ਡੱਡੂ ਇੱਕੋ ਵਾਰੀ ਸੈਂਕੜੇ ਅੰਡੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਮੁਰਗੀ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਹੀ ਅੰਡਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੱਛੀ ਅਤੇ ਡੱਡੂ ਸੈਂਕੜੇ ਅੰਡੇ ਅਤੇ ਕਰੋੜਾਂ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਛੱਡਦੇ ਹਨ ਪਰ ਹਰ ਅੰਡਾ ਨਿਸ਼ੇਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਅੰਡੇ ਅਤੇ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਜਲ ਦੀ ਗਤੀ, ਹਵਾ ਅਤੇ ਵਰਖਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਕੁੱਝ ਜਲੀ ਜੰਤੁ ਅੰਡੇ ਖਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈਂ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਪੱਕਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਅੰਡੇ ਛੱਡੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਅੰਡਜਨਕ ਅਤੇ ਜਗਯੁਜ ਜੰਤੂ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਅੰਡਜਨਕ (Oviparous organismsਉਹ ਜੀਵ ਜੋ ਅੰਡੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ-ਡੱਡੂ, ਤਿੱਤਲੀ, ਮੁਰਗੀ, ਕਾਂ ਆਦਿ । ਜਗਾਯੂਜ ਜੰਤੂ (Viviparous organisms)-ਉਹ ਜੀਵ ਜੋ ਸ਼ਿਸ਼ੂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ-ਮਨੁੱਖ, ਕੁੱਤਾ, ਗਾਂ, ਬਿੱਲੀ ਆਦਿ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਲਿੰਗ ਅਤੇ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਿੰਗੀ ਅਤੇ ਲਿੰਗੀ ਪੁਜਣਨ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਲਿੰਗੀ ਪੁਜਣਨ (Sexual Reproduction)	ਲਿੰਗੀ ਪੁਜਣਨ (Asexual Reproduction)
(1) ਨਵੇਂ ਜੀਵ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਲਈ ਦੋਨੋਂ ਨਰ ਅਤੇ ਦਾ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।	(1) ਨਵੇਂ ਜੀਵ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਹੀ ਜੀਵ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
(2) ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।	(2) ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ ਵਿਕਸਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।
(3) ਅਰਧਮਤਰੀ ਵਿਭਾਜਨ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਚਰਨ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।	(3) ਇਸ ਵਿਚ ਅਰਧ ਸੁਤਰੀ ਵਿਭਾਜਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।
(4) ਯੁਗਮਤਾਂ ਦਾ ਸੰਯੋਜਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(4) ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਸੰਯੋਜਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।
(5) ਨਵਾਂ ਜੀਵ ਯਰਾਮਕਾਂ ਤੇ ਸੰਯੋਜਨ ਨਾਲ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(5) ਨਵਾਂ ਜੀਵ ਇਕ ਸੈੱਲ ਨਾਲ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(6) ਨਵਾਂ ਜੀਵ ਅਕਸਰ ਭਿੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(6) ਨਵਾਂ ਜੀਵ ਜਨਕ ਵਰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(7) ਇਸ ਨਾਲ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।	(7) ਇਸ ਨਾਲ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕੀ ਹੈ ? ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ-ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਦੇ ਸੰਯੋਜਨ ਤੋਂ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਹੋਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ-ਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਵਿੱਚ ਦੋ ਜੀਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਜਣਨ ਸੈੱਲਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਮਾਦਾ ਅੰਡਾ ਅਤੇ ਨਰ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ | ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ ਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਅੰਡਾਣੂ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ ਅੰਡਕੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਅੰਡਾਣੂ ਨਾਲ ਸੰਯੋਜਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਨਿਸ਼ੇਚਿਤ ਅੰਡਾ ਨਿਰੰਤਰ ਵਿਭਾਜਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭਰੂਣ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਭਰੂਣ ਤੋਂ ਪ੍ਰੋੜ ਬਣਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਯੂਰਾਮਕ (Gamete) ਕੀ ਹੈ ? ਇਕ ਲਿੰਗੀ ਅਤੇ ਦੋਲਿੰਗੀ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਯੂਰਾਮਕ (Gamete) -ਜਣਨ ਸੈੱਲ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਯੁਗਮਕ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਯੁਗਮਤ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ । ਯੁਰਮਕਾਂ ਦੇ ਸੰਯੋਜਨ ਨਾਲ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਲਿੰਗੀ ਜੀਵ-ਉਹ ਜੀਵ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ ਹੋਣ, ਨਰ ਜਾਂ ਮਾਦਾ । ਦੋਲਿੰਗੀ ਜੀਵ-ਉਹ ਜੀਵ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋਵੇਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ-ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ ਹੋਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨੇ ਦੀਆਂ ਮੂਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੀਆਂ ਮੂਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ –

1. ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਜੀਵ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ।
2. ਸਾਰੇ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸੂਤਰੀ ਵਿਭਾਜਨ ॥
3. ਜਨਕ ਦੇ ਸਮਰੂਪੀ ਨਵੇਂ ਜੀਵ ।
4. ਜਨਕ ਇਕਾਈ ਜੀਵ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭਾਗ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਅੰਤਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ । ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਅਤੇ ਅੰਡਾਣੂ
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਅਤੇ ਅੰਡਾਣੂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ (Sperm)	ਅੰਡਾਣੂ (Ovum)
(1) ਇਹ ਚੁਸਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(1) ਇਹ ਅਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(2) ਇਹ ਚਲਣ ਵਿੱਚ ਸਮਰੱਥ ਹੈ ।	(2) ਇਹ ਗਤੀਹੀਨ ਜਾਂ ਸਥਿਰ ਹੈ ।
(3) ਇਸਦੀ ਪੂਛ ਹੈ, ਜੋ ਚਲਣ ਦਾ ਅੰਗ ਹੈ ।	(3) ਇਸਦਾ ਕੋਈ ਚਲਣ ਅੰਗ ਨਹੀਂ ਹੈ ।
(4) ਇਹ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਛੋਟਾ ਹੈ ।	(4) ਇਹ ਆਕਾਰ ਵਿਚ ਵੱਡਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਯੋਕ (Yolk) ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
‘ਪਰਖਨਲੀ ਸ਼ਿਸ਼ੂ’ ਤੇ ਇੱਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਖਨਲੀ ਸ਼ੂ-ਇਹ ਇੱਕ ਲੁਫਾ ਨਾਮ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸ਼ਿਸ਼ੂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਪਰਖ ਨਲੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ | ਕੁੱਝ ਮਾਦਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਅੰਡਵਾਹਿਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਮਾਦਾ ਸ਼ਿਸ਼ੂ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਕਿਉਂਕਿ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ, ਅੰਡਾਣੂ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਪੁੱਜ ਸਕਦੇ । ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਡਾਕਟਰ ਤਾਜ਼ਾ ਅੰਡਾਣੂ ਅਤੇ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਇਕੱਠੇ ਕਰਕੇ ਕੁੱਝ ਘੰਟਿਆਂ ਲਈ ਇਕੱਠੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਤਾਂਕਿ ਇਨਟਰੋ ਨਿਸ਼ੇਚਨ (IUF) (ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਬਨਾਵਟੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ) ਹੋ ਸਕੇ । ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਦੇ ਇੱਕ ਹਫ਼ਤੇ ਬਾਅਦ ਯੁਗਮਜ ਨੂੰ ਮਾਤਾ ਦੇ ਬੱਚੇਦਾਨੀ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮਾਤਾ ਦੇ ਬੱਚੇਦਾਨੀ ਵਿੱਚ ਪੂਰਣ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਆਮ ਸ਼ਿਸ਼ੂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਿਸ਼ੂ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ ਕੀ ਹਨ ? ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਨਰ ਦੇ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ (Gonads)-ਮੁੱਢਲੇ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ ਜੋ ਯੁਗਮਕ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਨਰ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾਲੂ (Testis) ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅੰਡਕੋਸ਼ (Ovary) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ ਜਵਾਨੀ ਅਵਸਥਾ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਨਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ-
1. ਪਤਾਲੂ (Testis)-ਨਰ ਮਨੁੱਖ (ਪੁਰਸ਼) ਵਿੱਚ ਸੰਘਨਾਅਸਥੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਾਂਸਲ ਸੰਰਚਨਾ ਸ਼ਿਸ਼ਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੂਤਰਵਾਹਿਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸ਼ਿਸ਼ਨ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਉਸਦੀ ਜੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਇਕ ਮਾਂਸਲ ਥੈਲੀ ਪਤਾਲੂ ਕੋਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅੰਡਾਕਾਰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਪਤਾਲੂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਪਤਾਲੂ ਨਰ ਯੁਗਮਕ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਵਿਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਸੰਰਚਨਾ ਸੁਕਰਾਣੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਦੇ ਪੋਸ਼ਣ ਲਈ ਚਿਪਚਿਪਾ ਪਦਾਰਥ ਵਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

2. ਸ਼ੁਕਰਵਾਹਿਨੀ (Vas deferens)-ਹਰ ਪਤਾਲੂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਾਹਿਨੀ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸ਼ੁਕਰਵਾਹਿਨੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਵਾਹਿਨੀਆਂ ਪਤਾਲੂ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀਰਜ਼ ਨੂੰ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

3. ਮੂਤਰਵਾਹਿਨੀ (Urethra)-ਸ਼ੁਕਰਵਾਹਿਨੀ ਮੂਤਰ ਮਾਰਗ ਜਾਂ ਮੂਤਰ ਵਾਹਿਨੀ ਵਿੱਚ ਖੁੱਲ੍ਹਦੀ ਹੈ । ਚਿਪਚਿਪਾ ਪਦਾਰਥ ਵੀਰਜ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਇਕ ਸੰਕਰੀ ਨਲੀ ਦੁਆਰਾ ਮੁਤਰਵਾਹਿਨੀ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜਦੇ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਸ਼ਿਸ਼ਨ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਮਾਦਾ ਦੀ ਯੋਨੀ ਵਿੱਚ ਛੱਡ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਿਸ਼ਨ ਮੁਤਰ ਅਤੇ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਯੁਕਤ ਵੀਰਜ਼ ਦੋਨਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ।

4. ਉਪਗ੍ਰੰਥੀਆਂ (Accessory glands)-ਇਹ ਗੰਥੀਆਂ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂਆਂ ਦੇ ਆਹਾਰ ਦੇ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਘਟਕਾਂ ਦਾ ਰਿਸਾਵ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਹਨ-ਪ੍ਰੋਸਟੇਟ, ਕਾਊਪਸ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਅਤੇ ਵੀਰਜ਼ ਥੈਲੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਮਾਦਾ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖੀ ਮਾਦਾ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ (Female reproductive organs)-ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮਾਦਾ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ-
1. ਅੰਡਕੋਸ਼ (Ovary-ਸ਼ੇਣੀ ਗੁਹਾ ਵਿੱਚ ਦੋ ਅੰਡਕੋਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਅੰਡਾਸ਼ਿਆ ਵਿੱਚ ਅੰਡੇ ਬਣਦੇ ਹਨ । ਅੰਡਕੋਸ਼ ਦੀ ਅੰਦਰ ਦੀ ਸਤਿਹ ਤੇ ਐਪਥੀਲੀਅਮ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਦੀ ਪਤਲੀ ਪਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਜਨਕ ਐਪੀਥੀਲੀਅਮ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਵਿਭਾਜਿਤ ਹੋ ਕੇ ਫੋਲੀਕਲ ਅਤੇ ਅੰਡਾ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਅੰਡਕੋਸ਼ ਦੀ ਗੁਹਾ ਵਿੱਚ ਸੰਯੋਜੀ ਉੱਤਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਟਰੋਮਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਹਰ ਫੋਲੀਕਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਣਨ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਚਾਰੋਂ ਪਾਸੇ ਸਟੋਰਮਾ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਅਰਧ ਸੁਤਰੀ ਵਿਭਾਜਨ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਅੰਡੇ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਓਸਟਰੋਜਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਜਿਸਟਨਰਾਨ ਨਾਮਕ ਦੋ ਹਾਰਮੋਨ ਅੰਡਕੋਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਸਾਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਮਾਦਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਭਿੰਨ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਨਿਯੰਤਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

2. ਫੈਲੋਪੀਅਨ ਨਲਿਕਾ (Fallopian tube)-ਇਹ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਨਲਿਕਾ ਵਰਗੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸਦਾ ਇੱਕ ਸਿਰਾ ਬੱਚੇਦਾਨੀ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਦੂਸਰਾ ਸਿਰਾ ਅੰਡਕੋਸ਼ ਕੋਲ ਖੁੱਲ੍ਹਦਾ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਸਿਰੇ ਤੇ ਝਾਲਰਦਾਰ ਰਚਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਿਸਨੂੰ ਛਿੱਬਰੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ | ਅੰਡਕੋਸ਼ ਵਿੱਚੋਂ ਜਦੋਂ ਅੰਡਾ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਫਿਬਰੀ ਵੀ ਸੰਕਚਨ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਕਾਰਨ ਫੈਲੋਪੀਅਨ ਨਲਿਕਾ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇੱਥੋਂ ਇਹ ਬੱਚੇਦਾਨੀ ਵੱਲ ਵੱਧਦਾ ਹੈ । ਅੰਡ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਫੈਲੋਪੀਅਨ ਨਲਿਕਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਅੰਡੇ ਦਾ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਬੱਚੇਦਾਨੀ ਵਿੱਚੋਂ ਹੋ ਕੇ ਯੋਨੀ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਮਾਹਵਾਰੀ ਸਮੇਂ ਯੋਨੀ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ  ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

3. ਬੱਚੇਦਾਨੀ (Uterus-ਇਹ ਮੂਤਰਵਾਹਿਨੀ ਅਤੇ ਮਲਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਇੱਕ ਮਾਂਸਲ ਰਚਨਾ ਹੈ । ਫੈਲੋਪੀਅਨ ਨਾਲੀਆਂ ਇਸਦੋ ਦੋਨੋਂ ਪਾਸੇ ਉੱਪਰ ਦੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਖੁੱਲ੍ਹਦੀ ਹੈ । ਗਰਭਕੋਸ਼ ਦਾ ਹੇਠਲਾ ਸਿਰਾ ਘੱਟ ਚੌੜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਯੋਨੀ ਵਿੱਚ ਖੁੱਲ੍ਹਦਾ ਹੈ । ਗਰਭਕੋਸ਼ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦੀ ਦੀਵਾਰ ਐਂਡਰੋਮੀਟੀਅਮ ਦੀ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਗਰਭਕੋਸ਼ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਜ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਅੰਡੇ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਗਰਭ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਕਿ ਗਰਭ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਕੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਨਾ ਲੈ ਸਕੇ, ਸਹਾਰਾ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਦੇਣਾ ਹੈ ।

4. ਯੋਨੀ (Vagina)-ਇਹ ਮਾਂਸਲ ਨਲਿਕਾ ਵਰਗੀ ਰਚਨਾ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਪਿਛਲਾ ਭਾਗ ਗਰਭਕੋਸ਼ ਦੀ ਵਾ ਵਿੱਚ ਖੁੱਲ੍ਹਦਾ ਹੈ । ਮਾਦਾ ਵਿੱਚ ਮੂਤਰ ਨਿਸ਼ਕਾਸਨ ਲਈ ਵੱਖ ਛੇਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਯੋਨੀ ਦੁਆਰ ਵਿੱਚ ਖੁੱਲ੍ਹਦਾ ਹੈ ।

5. ਭਗ (Vulva)-ਯੋਨੀ ਬਾਹਰ ਇੱਕ ਸੁਰਾਖ ਵਿੱਚ ਖੁੱਲ੍ਹਦੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਭਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਲੋਨਿੰਗ ਤੇ ਇੱਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਲੋਨਿੰਗ (Cloning-ਇਹ ਸਮਰੂਪ ਸੈੱਲ ਜਾਂ ਸੰਪੂਰਨ ਜੀਵ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਧੀ ਹੈ । ਡੱਲੀ, ਇੱਕ ਭੇੜ ਨੂੰ ਸਫ਼ਲਤਾਪੂਰਵਕ ਕਲੋਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਥਣਧਾਰੀ 1996 ਵਿੱਚ ਕਲੋਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।

ਫਿਨ ਡਾਰਸੇਟ ਨਾਮਕ ਮਾਦਾ ਭੇੜ ਦੀ ਬਨ ਗੰਥੀ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਲਈ ਗਈ । ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਸਕਾਟਿਸ਼ ਬਲੈਕ ਫੇਸ ਈਵ ਤੋਂ ਇਕ ਅੰਡਕੋਸ਼ਿਕਾ ਲਈ ਗਈ । ਅੰਡਕੋਸ਼ਿਕਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰਕ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫਿਡਾਰਸੇਟ ਤੋਂ ਲਈ ਗਈ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰਕ, ਦੁਸਰੀ ਕੇਂਦਰਕ ਵਿਘਨ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ | ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੈਦਾ ਅੰਡ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਨੂੰ ਸਕਾਟਿਸ਼ ਬਲੈਕ ਫੇਸ ਈਵ ਵਿੱਚ ਰੋਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ | ਅੰਡਕੋਸ਼ਿਕਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਾਧਾ ਆਮ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਹੀ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਡਾਲੀ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ।

ਜਦੋਂਕਿ ਸਕਾਟਿਸ਼ ਬਲੈਕਫੇਸ ਈਵ ਨੇ ਡਾਲੀ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ | ਪਰ ਡਾਲੀ ਫਿਨ ਡਾਰਸੇਟ ਦੇ ਸਮਰੂਪ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਕੇਂਦਰਕ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਡਾਲੀ ਵਿੱਚ ਸਕਾਟਿਸ਼ ਦੀਵ ਦੇ ਕੋਈ ਲੱਛਣ ਨਹੀਂ ਦੇਖੇ ਗਏ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਦਾ ਕੇਂਦਰਕ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੇ ਰੋਗ ਕਾਰਨ ਡਾਲੀ ਦੀ 14 ਫ਼ਰਵਰੀ, 2003 ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ | ਕਲੋਨ ਵਾਲੇ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਜਨਮ ਸਮੇਂ ਕਈ ਵਿਗਾੜ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

Punjab State Board PSEB 8th Class Science Book Solutions Chapter 8 ਸੈੱਲ-ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਕਾਰਜ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 8 Science Chapter 8 ਸੈੱਲ-ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਕਾਰਜ

PSEB 8th Class Science Guide ਸੈੱਲ-ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਕਾਰਜ Textbook Questions and Answers

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਥਨ ਠੀਕ (T) ਹਨ ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ (F) ।

(ੳ) ਇਕ ਸੈੱਲੀ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੀ ਸੈੱਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਠੀਕ (T)

(ਅ) ਪੇਸ਼ੀ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਖ਼ਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ (F)

(ਈ) ਕਿਸੇ ਜੀਵ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਸੰਰਚਨਾ ਅੰਗ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ (F)

(ਸ) ਅਮੀਬਾ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਅਨਿਯਮਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਠੀਕ (T) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮਨੁੱਖੀ ਨਾੜੀ ਸੈੱਲ ਦਾ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਓ । ਨਾੜੀ ਸੈੱਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਚਿੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖੀ ਨਾੜੀ ਸੈੱਲ ਉੱਤਰ-ਨਾੜੀ ਸੈੱਲ ਦਾ ਕਾਰਜ-ਨਾੜੀ ਸੈੱਲ ਸੰਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨਾਂਤਰਨ ਕਰਦੇ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਇਹ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਨਿਯੰਤਰਨ ਅਤੇ ਸੰਤੁਲਨ ਦਾ ਕਾਰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ –
(ਉ) ਸੈੱਲ ਵ (ਸੈੱਲ ਪਦਾਰਥ)
(ਅ) ਸੈੱਲ ਦਾ ਕੇਂਦਰਕ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਸੈੱਲ ਇਹ ਜੈਲੀ ਵਰਗਾ ਗਾੜਾ ਮਾਦਾ ਸੈੱਲ ਤਿੱਲੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਨਿੱਕੜੇ ਅੰਗ ਜਾਂ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਅੰਗ ਇਸ ਰਸ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ, ਚੀਨੀ, ਖਣਿਜ, ਲਿਪਿਡ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਆਦਿ ਹੁੰਦੇ ਹਨ |

(ਅ) ਸੈੱਲ ਦਾ ਕੇਂਦਰਕ-ਸਾਡੇ ਯੁਕਰੇਓਟਿਕ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਕ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਚਾਰ ਸੰਘਟਕ ਹਨ ।

• ਕੇਂਦਰਕ ਬਿੱਲੀ-ਇਹ ਦੋ ਪਰਤਾਂ ਵਾਲਾ ਆਵਰਨ ਕੇਂਦਰਕ ਮਾਦੇ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਛੇਦਯੁਕਤ ਅਤੇ ਪਾਰਗਾਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਬਾਹਰੀ ਪਰਤ ਤੇ ਰਾਈਬੋਸੋਮ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਕੇਂਦਰਕ ਮਾਦੇ ਦੇ ਵਿੱਚ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਆਉਣ-ਜਾਣ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
• ਕੇਂਦਰਕ ਪਦਾਰਥ-ਇਹ ਅਰਧ ਠੋਸ ਕੋਲਾਈਡਲ ਪਦਾਰਥ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਿਕਾ ਅਤੇ ਕੂਮੈਟਿਨ ਧਾਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਕੇਂਦਰਕ ਪਿੰਜਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੈੱਲ ਵਿਭਾਜਨ ਵਿੱਚ Spindle ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
• ਕੇਂਦਰਿਕਾ ਜਾਂ ਨਿਉਕਲੀਓਸ-ਇਹ ਸੰਘਣਾ, ਗੋਲ, ਗਹਿਰੇ ਰੰਗ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਹੈ । ਇਹ R.N.A. ਦੇ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਅਤੇ ਭੰਡਾਰਨ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
• ਕ੍ਰੋਮੋਟੀਨ ਧਾਗੇ-ਇਹ ਲੰਬੇ ਮਹੀਨ ਅਤੇ ਗਹਿਰੇ ਰੰਗ ਵਾਲੇ ਧਾਗੇ ਹਨ ਜੋ ਮਿਲਕੇ ਕੇਂਦਰਕ ਰੇਟੀਕੁਲਮ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਵਿਭਾਜਨ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੇਜ਼ (Prophase)- ਵਿੱਚ ਇਹ ਸੰਘਣਨ ਹੋ ਕੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਛੜ ਰੂਪੀ ਸੰਰਚਨਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੋਮੋਸੋਮ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਤੇ ਜੀਨ ਲੱਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਅਣੂਵੰਸ਼ਿਕ ਗੁਣਾਂ ਜਾਂ ਲੱਛਣਾਂ ਨੂੰ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਾਂਤਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਐਂਜਾਈਮ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਦਾ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸੈੱਲ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਸੈੱਲ ਅੰਗ (ਨਿੱਕੜੇ ਅੰਗ) ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੈੱਲ ਪਦਾਰਥ (Cytoplasm) ਵਿੱਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪੌਦਾ ਸੈੱਲ ਅਤੇ ਜੰਤੁ ਸੈੱਲ ਦੇ ਰੇਖਾ-ਚਿੱਤਰ ਬਣਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦਾ ਸੈੱਲ ਅਤੇ ਜੰਤੂ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਪੌਦਾ ਸੈੱਲ (Plant Cell)	ਜੰਤੂ ਸੈੱਲ (Animal Cell)
(1) ਸੈਂਲ ਭਿੱਤੀ ਸੈਲੂਲੋਜ ਦੀ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।	(1) ਸੈੱਲ ਵਿੱਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ |
(2) ਹਰਿਤ ਵਰਣਕ ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।	(2) ਹਰਿਤ ਵਰਣਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।
(3) ਸੈੱਲ ਪਦਾਰਥ ਪਤਲਾ ਅਤੇ ਰਸਦਾਨੀ ਵੱਡੀ ਹੁੰਦੀ ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।	(3) ਸੈੱਲ ਪਦਾਰਥ ਸੰਘਣਾ ਅਤੇ ਰਸਦਾਨੀ ਆਮ ਤੌਰ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਯੂਕੇਰੀਓਟਸ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਕੇਰੀਓਟਸ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਯੂਕੇਰੀਓਟਸ-ਇਹਨਾਂ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਕ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰਕ ਝਿੱਲੀ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ-ਪਿਆਜ਼ ਦੇ ਛਿਲਕੇ ਅਤੇ ਗਲ ਦੇ ਸੈੱਲ । ਕੇਰੀਓਟਸ-ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਅਰਥਾਤ ਕੇਂਦਰਕ ਬਿੱਲੀ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਉਦਾਹਰਨ-ਜੀਵਾਣੂ, ਨੀਲੇ ਹਰੇ ਸ਼ੈਵਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਕੋਮੋਸੋਮ ਗੁਣਸੂਤਰ ਕਿੱਥੇ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਕੋਮੋਸੋਮ ਜਾਂ ਗੁਣਸੂਤਰ ਕੇਂਦਰਕ ਪਦਾਰਥ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਧਾਗੇ ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਕੋਮੋਸੋਮ ਦੇ ਕਾਰਜ-

• ਜੀਨ ਦੇ ਧਾਰਕ
• ਅਣੂਵੰਸ਼ਿਕ ਗੁਣਾਂ ਜਾਂ ਲੱਛਣਾਂ ਨੂੰ ਜਨਕ ਤੋਂ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਾਂਤਰਿਤ ਕਰਨਾ ।
• ਵਿਭਾਜਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
‘ਸਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸੈੱਲ ਇੱਕ ਮੁੱਢਲੀ ਰਚਨਾਤਮਕ ਇਕਾਈ ਹੈ ਸਮਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਮਾਰਤ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਮੂਲ ਇਕਾਈ ਇੱਟ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਜੀਵਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਸੈੱਲ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਇਕਾਈ ਹੈ । ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਮਾਰਤ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦੇ ਆਕਾਰ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਅਤੇ ਸਾਈਜ਼ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਜੀਵ ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਰੰਤੂ ਸਿਰਫ਼ ਸੈੱਲਾਂ ਤੋਂ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਸਜੀਵ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਬਹੁਤ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਦੱਸੋ ਕਿ ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ ਜਾਂ ਕਲੋਰੋਫਿਲ ਕੇਵਲ ਪੌਦਾ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕਿਉਂ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ ਹਰੇ ਰੰਗ ਦੇ ਪਲਾਸਟਿਡ ਹਨ । ਇਹ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਰੰਗ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸਿਰਫ਼ ਪੌਦੇ ਹੀ ਇਸ ਹਰੇ ਵਰਣਕ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਸ਼ਬਦ ਪਹੇਲੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰੋਖੱਬੇ ਤੋਂ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਵੱਲ
1. ਇਹ ਲ ਵ ਤੋਂ ਇੱਕ ਝਿੱਲੀ ਦੁਆਰਾ ਵੱਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
4. ਸੈੱਲ ਝਿੱਲੀ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰਕ ਵਿਚਕਾਰਲਾ ਪਦਾਰਥ
ਉੱਪਰ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ
2. ਸਜੀਵਾਂ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਇਕਾਈ ਹੈ ।
3. ਇਹ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸਲੇਸ਼ਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।
5. ਸੈੱਲ ਪਦਾਰਥ (ਸੈੱਲ ਦ੍ਰਵ) ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਖਾਲੀ ਸਥਾਨ ਵਰਗੀ ਸੰਰਚਨਾ

ਉੱਤਰ

PSEB Solutions for Class 8 Science ਸੈੱਲ-ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਕਾਰਜ Important Questions and Answers

(A) ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ

1. ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਇਕ ਸਲਾਈਡ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਦੱਸੋ ਇਹ ਕੀ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ?

(ਉ) ਕਾਰਕ ਦੇ ਸੈੱਲ
(ਅ) ਪਿਆਜ਼ ਦੀ ਬਿੱਲੀ
(ੲ) ਇਕ ਸੈੱਲੀ ਜੀਵ
(ਸ) ਬਹੁ-ਸੈੱਲੀ ਜੀਵ ॥
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਪਿਆਜ਼ ਦੀ ਖਿੱਲੀ ।

2. ਸਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਮੁੱਢਲੀ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਇਕਾਈ ਦਾ ਨਾਮ ਕੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਟਿਸ਼ੂ
(ਅ) ਅੰਗ
(ੲ) ਸੈੱਲ
(ਸ) ਅਣੂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਸੈੱਲ ।

3. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਸੈੱਲ-ਅੰਗ ਕੇਵਲ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ
(ਅ) ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ
(ਈ) ਸੈੱਲ ਝਿੱਲੀ
(ਸ) ਕੇਂਦਰਕ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ

4. ਕਿਹੜਾ ਜੀਵ ਇਕ ਸੈੱਲੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ?
(ੳ) ਜੀਵਾਣੂ
(ਅ) ਅਮੀਬਾ
(ਈ) ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ
(ਸ) ਉੱਲੀ ॥
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਉੱਲੀ ।

5. ਕਿਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਜ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਹੈ ?
(ਉ) ਲਾਈਸੋਸੋਮ
(ਅ) ਕੋਮੋਸੋਮ
(ੲ) ਰਾਈਬੋਸੋਮ
(ਸ) ਸੈਂਸੋਮ |
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਰਾਈਬੋਸੋਮ ।

6. ਸੈੱਲ ਦੀ ਖੋਜ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ ?
(ਉ) ਰਾਬਰਟ ਹੁੱਕ
(ਅ) ਐੱਮ.ਜੇ. ਸ਼ੀਲਡਨ
(ੲ) ਸ਼ਵਾਨ
(ਸ) ਰਾਬਰਟ ਬਾਉਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਰਾਬਰਟ ਹੁੱਕ !

7. ਸੈੱਲ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਅੰਗ ਆਤਮਘਾਤੀ ਥੈਲਾ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਰਾਈਬੋਸੋਮ
(ਅ) ਲਾਈਮੋਸੋਮ
(ਈ) ਕੋਮੋਸੋਮ
(ਸ) ਸੈਂਸੋਮ ॥
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਲਾਈਸੋਸੋਮ ॥

8. ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਇੱਕ ਸੈੱਲੀ ਜੀਵ ਹੈ ?
(ਉ) ਅਮੀਬਾ
(ਅ) ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ
(ੲ) ਜੀਵਾਣੂ
(ਸ) ਇਹ ਦਿੱਤੇ ਹੋਏ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਇਹ ਦਿੱਤੇ ਹੋਏ ਸਾਰੇ ।

9. ਸੈੱਲ ਦਾ ਸ਼ਕਤੀਘਰ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਸੈਂਸੋਮ
(ਅ) ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ
(ੲ) ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ ।
(ਸ) ਰਾਈਬੋਸੋਮ ॥
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਮਾਈਟੇਕਾਂਡਹੀਆ ।

10. ਉਸ ਮਨੁੱਖੀ ਸੈੱਲ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ਜਿਸ ਦਾ ਆਕਾਰ ਬਦਲਦਾ ਹੈ ।
(ਉ) ਸਫ਼ੇਦ ਰਕਤਾਣੂ
(ਅ) ਲਾਲ ਰਕਤਾਣੂ
(ੲ) ਪਲੇਟਲੈਟਸ
(ਸ) ਪਲਾਜ਼ਮਾ ॥
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਲਾਲ ਰਕਤਾਣੁ |

11. ਸੈੱਲ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਅੰਗ ਸਿਰਫ ਦਾ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਸੈੱਲ ਕਿੱਤੀ
(ਅ) ਗੁਣ ਸੂਤਰ
(ਈ) ਕੇਂਦਰਕ
(ਸ) ਰਸਦਾਨੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਸੈਂਲ ਭਿੱਤੀ ।

12. ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬਾ ਸੈੱਲ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਨਾੜੀ ਸੈੱਲ
(ਅ) ਪੇਸ਼ੀ ਸੈੱਲ
(ੲ) ਲਾਲ ਰਕਤਾਣੁ
(ਸ) ਚਿੱਟੇ ਰਕਤਾਣੂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਨਾੜੀ ਸੈੱਲ ॥

13. ਸੈੱਲ ਥਿਤੀ ਕਿਸ ਤੋਂ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਚਰਬੀ
(ਅ) ਸੈਲੂਲੋਜ਼
(ਈ) ਪ੍ਰੋਟੀਨ
(ਸ) ਖਣਿਜ ਲੂਣ ।
ਉੱਤਰ-
(ਆ) ਸੈਲੂਲੋਜ਼ |

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1. ਬੱਦਾਂ ਰੋ

(i) ਸੈੱਲ ਸਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ………. ਅਤੇ ਕਾਰਜਾਤਮਕ ਇਕਾਈ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ

(ii) ਸੈੱਲ ਕਿੱਤੀ ………. ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੰਦਾ

(iii) ਸੈੱਲ ਦਾ ਸ਼ਕਤੀ ਘਰ ……….. ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ

(iv) ਅਮੀਬਾ ਅਤੇ ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ …………. ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੈੱਲ

(v) ਲਵਕ (ਪਲਾਸਟਿਡ) ਸਿਰਫ਼ …………. ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਜੀਵਨ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆਤਮਕ ਇਕਾਈ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੈੱਲ (Cell)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸੈੱਲ ਦਾ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਸੈੱਲ-ਮਾਈਕੋਪਲਾਜ਼ਮ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸੈੱਲ-ਸ਼ੁਤਰਮੁਰਗ ਦਾ ਅੰਡਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸੈੱਲ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਸੈਂਲ-ਨੇਫ਼ਰਾਨ ।
2. ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸੈਂਲ-ਨਿਊਰਾਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਕੋਸ਼ਿਕਾਂਗ ਦਾ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਾਈਬੋਸੋਮ (Ribosome) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਕਿਹੜਾ ਸੈੱਲ ਅੰਗ ਆਤਮਘਾਤੀ ਥੈਲਾ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਾਈਸੋਸੋਮ (Lysosome) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਕੋਸ਼ਿਕਾਂਗ ਦਾ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਲਾਸਟਿਡ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਅੰਗ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅੰਗ-ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਇਕ ਸੈੱਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ|
ਉੱਤਰ-
ਅਮੀਬਾ, ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ, ਜੀਵਾਣੂ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਸੈੱਲ ਦਾ ਆਕਾਰ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
0.1 ਮਾਈਕ੍ਰੋਨ (um) ਜਾਂ ਮਿਲੀਮੀਟਰ ਦਾ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰਵਾਂ ਭਾਗ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸੈੱਲ ਦਾ ਆਕਾਰ ਕਿੰਨਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਨੰਗੀ ਅੱਖ ਨਾਲ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ?
ਉੱਤਰ-
170 nm.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਕਿਹੜਾ ਸੈੱਲ ਨੰਗੀ ਅੱਖ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ੁਤਰਮੁਰਗ਼ ਦਾ ਅੰਡਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਜੰਤੂ ਸੈੱਲ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰੀ ਪਰਤ ਦਾ ਨਾਮ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੈੱਲ ਝਿੱਲੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਪੌਦਾ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰੀ ਪਰਤ ਕਿਹੜੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੈੱਲ ਕਿੱਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਕਿਸੇ ਦੋ ਇਕ ਸੈੱਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਅਮੀਬਾ
• ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਜੀਨ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ਿਕ ਇਕਾਈ ਨੂੰ ਜੀਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਟਿਸ਼ੂ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਟਿਸ਼ੂ-ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਟਿਸ਼ੂ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਅਮੀਬਾ ਦੇ ਪਾਦਾਭ (Pseudopodia) ਦਾ ਕੀ ਕਾਰਜ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗਤੀ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਗੁਣਸੂਤਰ ਕਦੋਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੈੱਲ ਵਿਭਾਜਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੇਠਾਂ ਅਮੀਬਾ ਦਾ ਚਿੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਅਜਿਹਾ ਕਿਸ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਆਪਣੇ ਉੱਤਰ ਦਾ ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ।

ਉੱਤਰ-
ਅਮੀਬਾ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਝੂਠੇ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਬਣਨ ਕਾਰਨ ਬਦਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਉਸਨੂੰ ਗਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਝੂਠੇ ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਸਿਉਡੋਪੀਡੀਆ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸੈੱਲ ਕੀ ਹੈ ?
ਟਰ-ਸੈੱਲ-ਜਿਵੇਂ ਇੱਟਾਂ ਸਾਰੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਦੀ ਇਕਾਈ ਹੈ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੈੱਲ ਸਜੀਵਾਂ ਦੀ ਇਕਾਈ ਹੈ । ਜਾਨਵਰ ਅਤੇ ਪੰਦੇ, ਜਿਵੇਂ-ਕੀੜੀ, ਮੱਖੀ, ਕੁੱਤਾ, ਹਾਥੀ, ਸੁਰਜਮੁਖੀ, ਨੀਮ ਆਦਿ ਸੈੱਲਾਂ ਤੋਂ ਬਣੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕੋਸ਼ਿਕਾਂਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੋਸ਼ਿਕਾਂਗ, ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਪਦਾਰਥ ਵਿੱਚ ਸਜੀਵ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਹਨ-ਐਂਡੋਪਲਾਜਮਿਕ ਰੇਕੁਲਮ, ਗਾਲਜੀਬਾਡੀ, ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ, ਰਾਈਬੋਸੋਮ, ਲਾਈਮੋਸੋਮ, ਪਰਆਕਸੋਮ, ਪਲਾਸਟਿਡ, ਸੈਂਟਰੋਸੋਮ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕਿਹੜੇ ਸੈੱਲਾਂ ਨੂੰ ਆਤਮਘਾਤੀ ਥੈਲਾ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਾਈਸੋਸੋਮ ਨੂੰ ਆਤਮਘਾਤੀ ਥੈਲਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਪਾਚਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਭੋਜਨ ਭੰਡਾਰਨ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੈੱਲ ਦੇ ਅੰਤ ਤੇ ਉਸਦੇ ਪਾਚਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਵਸਤੁਆਂ ਨੂੰ ਪਚਾਉਣ ਵਿੱਚ ਖੁਦ ਦਾ ਬਲੀਦਾਨ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਤਮਘਾਤੀ ਥੈਲਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕਿਹੜਾ ਸੈੱਲ ਅੰਗ ਸੈੱਲ ਦਾ ਸ਼ਕਤੀ ਘਰ ਹੈ, ਇਸਦੇ ਕਾਰਜ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ ਨੂੰ ‘ਸ਼ਕਤੀ ਘਰ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਨਆਕਸੀ ਸੈੱਲ ਸਾਹ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਦਾ ਆਕਸੀਕਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਊਰਜਾ ਯੁਕਤ ATP ਅਣੂਆਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਮੋਲ, ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ 36 ATP ਅਣੁ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸੈੱਲ ਦੇ ਆਕਾਰ ਅਤੇ ਰੂਪ ਦੀ ਵਿਵਿਧਤਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੈੱਲ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਗੋਲਾਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰੰਤੂ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵਿਵਿਧਤਾ ਵੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਘਣਾਕਾਰ ਅਤੇ ਸਤੰਭੀ ਆਕਾਰ ਦੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਕੁੱਝ ਜੰਤੂ ਸੈੱਲ ਲੰਬੇ ਅਤੇ ਸ਼ਾਖ਼ਿਤ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ; ਨਾੜੀ ਸੈੱਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਇਕ ਸੈੱਲੀ ਅਤੇ ਬਹੁ ਸੈੱਲੀ ਜੀਵ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਕ ਸੈੱਲੀ ਜੀਵ (Unicellular organism)-ਇਹ ਜੀਵ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਹੀ ਸੈੱਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਕ ਸੈੱਲੀ ਜੀਵ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ- ਅਮੀਬਾ, ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ, ਕਲੈਮਾਈਡੋਮੋਨਾਸ, ਖਮੀਰ, ਯੁਗਲੀਨਾ ਆਦਿ ।

ਬਹੁ-ਸੈੱਲੀ ਜੀਵ (Multicellular organisms)-ਉਹ ਜੀਵ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਬਹੁ-ਕੋਸ਼ੀ ਜੀਵ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ ਮਨੁੱਖ, ਹਾਈਡਰਾ, ਕੁੱਤਾ, ਹਾਥੀ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਅੰਗ ਅਤੇ ਅੰਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅੰਗ (Organ)-ਊਤਕਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਜੋ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅੰਗ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਅੰਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (Organ system-ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਜੋ ਮਿਲ ਕੇ ਸਾਰੇ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਅੰਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਵਿਖਾਏ ਗਏ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਅਤੇ ਆਕਾਰ ਲਿਖੋ ।

ਉੱਤਰ-
(a) ਗੋਲ ਲਹੂ ਸੈੱਲ
(b) ਤਕਲਾਰੂਪੀ ਪੇਸ਼ੀ ਸੈੱਲ
(c) ਲੰਬੇ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਸਹਿਤ ਨਾੜੀ ਸੈੱਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.

ਉੱਤਰ-
1. ਕੇਂਦਰਕ ਬਿੱਲੀ
2. ਸੈੱਲ ਵ
3. ਕੇਂਦਰਕ
4. ਸੈੱਲ ਝਿੱਲੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸੈੱਲ ਝਿੱਲੀ ਅਤੇ ਸੈਂਲ ਭਿੱਤੀ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ ? ਹਰੇਕ ਦਾ ਕਾਰਜ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

ਗੁਟ	ਸੈੱਲ ਬਿੱਲੀ	ਸੈੱਲ ਬਿੱਲੀ
(1) ਮੌਜੂਦਗੀ	ਸਾਰੇ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਸੈੱਲ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਬਾਹਰ ਜਾਂ ਇਰਦ-ਗਿਰਦ ॥	(1) ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਸੈੱਲ, ਜੀਵਾਣੁ, ਨੀਲੀ-ਹਰੀ ਕਾਈ, ਕਵਕ ਆਦਿ ਦੀ ਸੈੱਲ ਝਿੱਲੀ ਦੇ ਬਾਹਰ । ਮੋਟੀ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਰਗਾਮੀ
(2) ਕਿਰਤੀ	ਪਤਲੀ ਅਤੇ ਅੰਸ਼ਿਕ ਪਾਰਗਾਮੀ ॥	(2) ਸੈਲੂਲੋਜ਼, ਪੈਕਟੀਨ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਆਦਿ
(3) ਰਸਾਇਣ	ਲਿਪੋਪ੍ਰੋਟੀਨ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਤਹਿਆਂ ਵਾਲਾ	(3) ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਆਕਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ |
(4) ਕਾਰਜ	ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਸੈੱਲ ਵਿਚ ਆਵਾਗਮਨ ਦਾ ਨਿਯਮਨ ਕਰਨਾ	(4) ਵਾਸ਼ਪ ਉਤਸਰਜਨ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਉ ।
(ਉ) ਜੀਵ ਦੁਵ (Protoplasm)
(ਅ) ਸੈੱਲ ਪਦਾਰਥ (Cytoplasm)
(ਈ) ਕੇਂਦਰਕ ਪਦਾਰਥ (Nucleoplasm) ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਜੀਵ ਪਦਾਰਥ (Protoplasm)-ਇਹ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਸੈੱਲ ਝਿੱਲੀ ਦੁਆਰਾ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਸੈੱਲ ਪਦਾਰਥ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰਕ ਪਦਾਰਥ ਦੋਵੇਂ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।

(ਅ) ਸੈੱਲ ਪਦਾਰਥ (Cytoplasm)-ਇਹ ਕੇਂਦਰਕ ਅਤੇ ਸੈੱਲ ਝਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਈ ਛੋਟੇ ਕੋਸ਼ਿਕਾਂਗ ਜਾਂ ਅੰਗਕ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇੱਥੇ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਦਾ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਅਤੇ ਗੁਲੋਕੋਸਿਸ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਕਰਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

(ਇ) ਕੇਂਦਰਕ ਪਦਾਰਥ (Nucleoplasm)-ਇਹ ਕੇਂਦਰਕ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਮੈਟਿਨ ਪਦਾਰਥ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰਿਕਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸੈੱਲ ਵਿਭਾਜਨ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡਲ (Spindle) ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਜੰਤੁ ਸੈੱਲ ਦਾ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਪਹਿਲੇ ਸੈੱਲ ਦੀ ਖੋਜ ਕਿਵੇਂ ਹੋਈ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਬਰਟ ਹੁੱਕ ਨੇ 1665 ਵਿੱਚ ਕਾਰਕ ਦੇ ਸਲਾਈਸ ਦਾ ਆਵਰਧਨ ਯੰਤਰ (ਸੁਖ਼ਮ ਦਰਸ਼ੀ) ਦੁਆਰਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ | ਕਾਰਕ ਪੇੜ ਦੀ ਛਾਲ ਦਾ ਭਾਗ ਹੈ । ਉਸਨੇ ਕਾਰਕ ਦੀ ਪਤਲੀ ਸਲਾਈਸ ਲਈ ਅਤੇ ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ ਦੁਆਰਾ ਉਸਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ । ਉਸਨੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਖਾਣੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਦੇਖੇ । ਇਹ ਮਧੁਮੱਖੀ ਦੇ ਛੱਤੇ ਵਰਗੇ ਸਨ । ਉਸਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਇਕ ਬਕਸਾ ਦੁਸਰੇ ਬਕਸੇ ਤੋਂ ਇਕ ਵਿਭਾਜਨ ਪੱਟੀ ਦੁਆਰਾ ਵੱਖ ਹੈ ।ਉਸਨੇ ਇਸ ਬਕਸੇ ਨੂੰ ਸੈੱਲ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸਦਾ ਲਾਤੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਮਤਲਬ ਹੈ “ਖਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ’|

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਇਕ-ਕੋਸ਼ੀ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਸੈੱਲੀ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇੱਕ-ਕੋਸ਼ੀ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਸੈੱਲੀ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ –

ਇਕ-ਜੁੱਲੀ (Unicellular) ਜੀਵ	ਬਹੁ-ਸੈੱਲੀ (Multicellular) ਜੀਵ
(1) ਇਹਨਾਂ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਹੀ ਸੈੱਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(1) ਇਹਨਾਂ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸੈੱਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
(2) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੀ ਸੈੱਲ ਜੀਵ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਾਰਜਾਂ	(2) ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਹਰ ਕਾਰਜ ਸੈੱਲ ਦੇ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਸਮੂਹ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(3). ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਿਲਿਆ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ-ਅਮੀਬਾ, ਪੈਰਾਸ਼ੀਅਮ	(3) ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਸਿਲਿਆ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਉਦਾਹਰਨ-ਲਗਪਗ ਸਾਰੇ ਤੰਤੂ ॥

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਇਕ ਸੈੱਲ ਦੀ ਬਨਾਵਟ/ਸੰਰਚਨਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੈੱਲ ਸੰਰਚਨਾ (Structure of a cell)- ਸੈੱਲ ਜੀਵਨ ਦੀ ਮੂਲ ਇਕਾਈ ਹੈ । ਇਹ ਜੀਵਨ ਯਾਪਨ ਦੇ ਹਰ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਮਰੱਥ ਹੈ | ਸਾਡੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸਦੇ ਕਈ ਘਟਕ ਹਨ । ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਰਾਈਬੋਸੋਮ ਵਿੱਚ ਸੈੱਲ ਦੇ ਤਿੰਨ ਭਾਗ ਹਨ-
1. ਸੈੱਲ ਝਿੱਲੀ (Cell membrance)
2. ਕੇਂਦਰਕ (Nucleus)
3. ਸੈੱਲ ਪਦਾਰਥ
ਸੈੱਲ ਪਦਾਰਥ ਸੈੱਲ ਝਿੱਲੀ ਨਾਲ ਢੱਕਿਆ ਸ਼ੀ-ਗਾਲਜੀਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰਕ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਨਾਲ ਜੀਵ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਆਮ ਪੌਦਾ ਸੈੱਲ ਅਤੇ ਜੰਤੂ ਸੈੱਲ ਕੇਂਦਰਕ ਦਾ ਚਿੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

1. ਸੈੱਲ ਝਿੱਲੀ (Cell or plasma membrane) -ਇਹ ਲਚਕੀਲੀ ਅਤੇ ਪਤਲੀ ਝਿੱਲੀ ਹੈ । ਇਸ ਅੰਡੋਪਲਾਸਿਕ ਨੂੰ ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਤਿੱਲੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੰਤੂ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਰੋਟੀਕੁਲਮ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰੀ ਪਰਤ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਪੌਦਾ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਇਸਦੇ ਉੱਪਰ ਇਕ ਹੋਰ ਪਰਤ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਬਾਹਰੀ ਪਰਤ ਨੂੰ ਪੌਦਾ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਸੈਂਲ ਭਿੱਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਸੈੱਲ ਝਿੱਲੀ ਦੇ ਕਾਰਜ-

• ਇਹ ਸੈਂਲ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।
• ਇਹ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਆਵਾਗਮਨ ਨਿਯਮਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
• ਇਹ ਅੰਦਰਲੇ ਭਾਗਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

2. ਕੇਂਦਰਕ-ਸੈੱਲ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਗੋਲਾਕਾਰ ਸੰਰਚਨਾ ਜੋ ਸੈੱਲ ਦਾ ਨਿਯੰਤਰਨ ਕੇਂਦਰ ਹੈ, ਕੇਂਦਰਕ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਕੇਂਦਰਕ ਦੇ ਅੱਗੇ ਲਿਖੇ ਭਾਗ ਹਨ-
(ਉ) ਕੇਂਦਰਕ ਤਿੱਲੀ-ਇਹ ਮੁਸਾਮਦਾਰ ਝਿੱਲੀ ਹੈ, ਜੋ ਸੈੱਲ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰਕ ਦੇ ਘਟਕ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
(ਅ) ਕੇਂਦਰਕ ਪਦਾਰਥ-ਕੇਂਦਰਕ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰਕ ਪਦਾਰਥ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
(ਇ) ਕੇਂਦਰਿਕਾ (Nucleotus)-ਨਿਊਕਲੀ ਪ੍ਰੋਟੀਨ RNA ਦੀ ਬਣੀ ਗੋਲਾਕਾਰ ਸੰਰਚਨਾ, ਜੋ ਕੇਂਦਰਕ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਕੇਂਦਰਿਕਾ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
(ਸ) ਕੋਮੈਟਿਨ ਪਦਾਰਥ-ਸੈੱਲ ਮਾਦਾ ਵਿੱਚ ਧਾਗੇ ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਜਾਲ ਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕੋਮੋਸੋਮ ਦਾ ਇੱਕ ਰੂਪ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਜੀਨਸ (Genes) ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । | ਕੇਂਦਰਕ ਦੇ ਕਾਰਜਕੋਮੈਟਿਨ ਪਦਾਰਥ, ਗੁਣ ਇਕ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੋਂ ਦੂਸਰੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੱਕ ਪੁੱਜਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਾਰੀਆਂ ਮੁਲ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

3. ਸੈੱਲ ਪਦਾਰਥ (Cytoplasm-ਇਹ ਜੈਲੀ ਵਰਗਾ ਮਾਦਾ ਸੈੱਲ ਤਿੱਲੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਜੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹਨ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੋਸ਼ਿਕਾਂਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ, ਚੀਨੀ, ਖਣਿਜ, ਲਿਪਿਡ, ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਆਦਿ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਲ ਮਾਦਾ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਕੋਸ਼ਿਕਾਂਗ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ –

• ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ (Mitochondria)-ਇਹ ਸੈੱਲ ਦੇ ‘ਸ਼ਕਤੀ ਘਰ’ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਭੋਜਨ ਤੋਂ ਉਰਜਾ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਊਰਜਾ ਦਾ ਭੰਡਾਰਨ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ | ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ ਗੋਲ ਜਾਂ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਪਰਤਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਐਂਡੋਪਲਾਜ਼ਮਿਕ ਰੇਕੁਲਮ (Endoplasmic Reticulum)-ਬਿੱਲੀ ਦਾ ਝਲਦਾਰ ਜਾਲ, ਜੋ ਕੇਂਦਰਕ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਜਾਂ ਅਲੱਗ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਐਂਡੋਪਲਾਜ਼ਮਿਕ ਰੇਟੀਕੁਲਮ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਜਾਲ ਕੇਂਦਰਕ ਤੋਂ ਸੈੱਲ ਝਿੱਲੀ ਤਕ ਫੈਲਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨਾਂਤਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ।
• ਪਲਾਸਟਿਡ (Plastid-ਇਹ ਕੋਸ਼ੀਕਾਂਗ ਪੌਦੇ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ-
(ਉ) ਹਰੇ ਲਵਕ ਜਾਂ ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ (Chloroplast) ਹਰੇ ਰੰਗ ਦੇ ਲਵਕ ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਹਰਾ ਰੰਗ ਕਲੋਰੋਫਿਲ ਨਾਮਕ ਵਰਣਕ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸੈੱਲ ਦੇ ‘ਰਸੋਈਘਰ’’ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਥੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪ੍ਰਕਰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਭੋਜਨ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

(ਅ) ਲਿਊਕੋਪਲਾਸਟ (Leucoplast)-ਰੰਗ ਰਹਿਤ ਪਲਾਸਟਿਡ ਲਿਊਕੋਪਲਾਸਟ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜੜਾਂ ਅਤੇ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਭੂਮੀਗਤ ਤਣਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

(ਇ) ਭੋਮੋਪਲਾਸਟ (Chromoplast) -ਇਹ ਰੰਗਯੁਕਤ ਪਲਾਸਟਿਡ ਹੈ, ਜੋ ਫੁੱਲਾਂ, ਫ਼ਲਾਂ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

• ਗਾਜੀਬਾਡੀ (Golgi bodies)-ਇਹ ਤਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਬੰਨ੍ਹੀਆਂ ਅਤੇ ਫੈਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਥੈਲੀਆਂ ਦਾ ਢੇਰ ਹੈ । ਪੌਦੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਡਿਕਟੀਓਸੋਮ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਾਵਿਤ ਅੰਗ ਹੈ ।
• ਰਸਦਾਨੀ (Vacuole)-ਮਾਦੇ ਤੋਂ ਭਰੀਆਂ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਰਸਦਾਨੀ ਕਹਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਪੌਦਾ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਘੱਟ ਅਤੇ ਆਕਾਰ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਜੰਤੁ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੱਧ ਅਤੇ ਆਕਾਰ ਛੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸੈੱਲ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਰਸਦਾਨੀ ਕੂੜਾਦਾਨ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
• ਲਾਈਸੋਸੋਮ (Lysosomes)-ਛੋਟੀਆਂ ਗੋਲਾਕਾਰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਪਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਲਾਈਸੋਸੋਮ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਵਿਭਿੰਨ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਪਾਚਨ ਅਥਵਾ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਖੁਦ ਦਾ ਬਲੀਦਾਨ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਤਮਘਾਤੀ ਥੈਲੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਪੌਦੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਲਾਈਸੋਸੋਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।
• ਰਾਈਬੋਸੋਮ (Ribosomes)-ਇਹ ਛੋਟੀਆਂ ਗੋਲ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਰੇਟੀਕੁਲਮ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਜਾਂ ਸੁਤੰਤਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਜ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਹੈ ।
• ਸੇਂਟਰੋਸੋਮ (Centrosome) -ਇਹ ਛੜਨੁਮਾ ਸੰਰਚਨਾ ਹੈ ਜੋ ਕੇਂਦਰਕ ਦੇ ਨੇੜੇ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸੈੱਲ ਵਿਭਾਜਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 8th Class Science Book Solutions Chapter 7 ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 8 Science Chapter 7 ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ

PSEB 8th Class Science Guide ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ Textbook Questions and Answers

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਖਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ
(ੳ) ਉਹ ਖੇਤਰ ਜਿੱਥੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਆਵਾਸ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ……… ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
(ਅ) ਉਹ ਪਜਾਤੀਆਂ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਨੂੰ ……….. ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
(ਈ) ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਪੰਛੀ ਆਪਣੇ ਕੁਦਰਤੀ ਆਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਤੋਂ ………… ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦੂਰ-ਦੁਰੇਡੇ ਸਥਾਨਾਂ ਵੱਲ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਚਿੜੀਆਘਰ
(ਅ) ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰੀ ਪ੍ਰਜਾਤੀ
(ਇ) ਜਲਵਾਯੂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
(ਉ) ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਰੱਖਾਂ ਅਤੇ ਜੀਵ-ਮੰਡਲ ਰਿਜ਼ਰਵ ।
(ਅ) ਚਿੜੀਆਘਰ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਰੱਖਾਂ ।
(ਈ) ਸੰਕਟਕਾਲੀਨ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਤੇ ਅਲੋਪ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ।
(ਸ) ਪੌਦਾ ਜਗਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਜਗਤ (ਬਨਸਪਤੀ ਜਗਤ ਅਤੇ ਜੰਤੂ ਜਗਤ)
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਰੱਖਾਂ ਅਤੇ ਜੀਵ-ਮੰਡਲ ਰਿਜ਼ਰਵ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਰੱਖਾਂ-ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸਥਾਨ ਜਿੱਥੇ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੰਭਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜੀਵ-ਮੰਡਲੀ ਰਿਜ਼ਰਵ ਖੇਤਰ-ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ, ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਢੰਗਾਂ ਨਾਲ ਜੀਵਨਯਾਪਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਸੰਭਾਲਿਆ ਖੇਤਰ ।

(ਅ) ਚਿੜੀਆਘਰ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਰੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰਚਿੜੀਆਘਰ-ਅਜਿਹਾ ਸਥਾਨ ਜਿੱਥੇ ਜਾਨਵਰ ਆਪਣੇ ਕੁਦਰਤੀ ਆਵਾਸ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਰੱਖਾਂ-ਉਹ ਖੇਤਰ ਜਿੱਥੇ ਜੰਤੁ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਵਾਸ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(ਈ) ਸੰਕਟਕਾਲੀਨ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਤੋਂ ਅਲੋਪ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਸੰਕਟਕਾਲੀਨ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ-ਉਹ ਜੰਤੂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਇਕ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਪੱਧਰ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਅਲੋਪ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਅਲੋਪ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ-ਉਹ ਜੰਤੂ ਜੋ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਅਲੋਪ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ।

(ਸ) ਪੌਦਾ ਜਗਤ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਜਗਤ (ਬਨਸਪਤੀ ਜਗਤ ਅਤੇ ਜੰਤੁ ਜਗਤ) ਵਿੱਚ ਅੰਤਰਬਨਸਪਤੀਜਾਤ-ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਪੇੜ-ਪੌਦਿਆਂ ਦਾ ਸਮੂਹ । ਪ੍ਰਾਣੀਜਾਤ-ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਜੰਤੂਆਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਕਾਰਣ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ‘ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਚਰਚਾ ਕਰੋ
(ਉ) ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ
(ਅ) ਵਾਤਾਵਰਣ
(ਈ) ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰ
(ਸ) ਸ਼ਹਿਰਾਂ (ਸ਼ਹਿਰੀ ਖੇਤਰ)
(ਹ) ਪ੍ਰਿਥਵੀ
(ਕ) ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਜੰਗਲੀ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ-ਪੇੜ-ਪੌਦੇ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਆਵਾਸ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਨਾਲ ਕੁਦਰਤੀ ਆਵਾਸ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰ ਸੰਕਟਕਾਲੀਨ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

(ਅ) ਵਾਤਾਵਰਨ ਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ-ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਕਮੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਵਰਖਾ ਅਤੇ ਭੂਮੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵੀ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫ਼ਤਾਂ ਹੜ੍ਹ ਅਤੇ ਸੋਕਾ) ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਵੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

(ਈ) ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰ ਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ-ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਖੇਤੀ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਭੂਮੀ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(ਸ) ਸ਼ਹਿਰਾਂ (ਸ਼ਹਿਰੀ ਖੇਤਰ) ਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ-ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉਦਯੋਗ ਅਤੇ ਵਾਹਨ ਬਹੁਤ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਚਲਦੇ ਹਨ | ਜਦੋਂ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੂਸ਼ਤ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸਵਸਥ ਨਹੀਂ ਰਹੇਗੀ ।

(ਹ) ਪਿਥਵੀ ਤੇ ਜੰਗਲ ਕਟਾਈ ਦਾ ਅਸਰ-ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਕੱਟਣ ਨਾਲ ਆਫ਼ਤਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਵੱਧਣੀ ਹੈ । ਜੰਗਲ ਕੱਟਣ ਨਾਲ ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ | ਘੱਟ ਰੁੱਖਾਂ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ, ਤੋਂ ਖੁਰਣ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ।

(ਕ) ਅਗਲੀ ਪੀੜੀ ਤੇ ਜੰਗਲ ਕਟਾਈ ਦਾ ਅਸਰ-ਜੰਗਲ ਕੱਟਣ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨਾਲ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੇ ਬਹੁਤ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਵਾਤਾਵਰਨ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਲਈ ਜੰਗਲੀ ਸੰਪਦਾ ਨਹੀਂ ਬਚੇਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ ਜੇ
(ਉ) ਅਸੀਂ ਦਰੱਖਤਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਕਰਦੇ ਰਹੇ –
(ਅ) ਕਿਸੇ ਜੰਤੁ ਦਾ ਆਵਾਸ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ) ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਵੇ
(ਈ) ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉੱਪਰਲੀ ਪਰਤ ਨੰਗੀ ਹੋ ਜਾਵੇ ?
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਜੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ ਤਾਂ ਵਰਖਾ ਅਤੇ ਭੂਮੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਆ ਜਾਵੇਗੀ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫ਼ਤਾਂ ਹੜ, ਅਤੇ ਸੋਕਾ) ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਵੱਧ ਜਾਣਗੀਆਂ ।

(ਅ) ਕਿਸੇ ਜੰਤੁ ਦੇ ਆਵਾਸ ਦੇ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਨਾਲ ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਜਨਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਦੀ ਠੀਕ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਉਹ ਪਜਾਤੀ ਸੰਕਟਕਾਲੀਨ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

(ਇ) ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉੱਪਰੀ ਪਰਤ ਹਟਾਉਣ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਹਿਉਮਸ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਪਜਾਉ ਸ਼ਕਤੀ ਵੀ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਭੂਮੀ ਮਾਰੂਥਲ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਵੇਗੀ । ਇਸ ਨੂੰ ਮਾਰੂਥਲੀਕਰਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਲਿਖੋ
(ਉ) ਸਾਨੂੰ ਜੀਵ-ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਕਿਉਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ?
(ਅ) ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕੀਤੇ ਜੰਗਲ ਵੀ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਨਹੀਂ ਹਨ । ਕਿਉਂ ?
(ਈ) ਕੁੱਝ ਆਦਿਵਾਸੀ ਵਣਾਂ ਜੰਗਲਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕਿਵੇਂ ?
(ਸ) ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਲਿਖੋ ।
(ਹ) ਰੈੱਡ ਡਾਟਾ ਬੁੱਕ ਕੀ ਹੈ ?
(ਕ) ਪ੍ਰਵਾਸ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਜੀਵ-ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ, ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ । ਜੰਤੂ ਜੋ ਪੌਦਿਆਂ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹਨ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਾਲ ਪਾਂਡਾ ਬੈਂ ਡੰਡੀ ਖਾਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਸਟਰੇਲੀਆ ਦਾ ਕੁਆਲਾ ਭਾਲੁ ਸਫ਼ੇਦੇ ਦੇ ਪੱਤੇ ਹੀ ਖਾਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪੰਛੀ ਅਤੇ ਬਾਰਾਂਸਿੰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖਾਣ ਦੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੌਦੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨਾਲ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਤੇ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੇੜ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਸੰਭਾਲ ਦੀ ਬਹੁਤ ਲੋੜ ਹੈ ।

(ਅ) ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਜੰਗਲ ਵੀ ਜੀਵਾਂ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਨਹੀਂ ਰਹੇ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਜੰਗਲਾਂ ਦਾ ਅਤੀਕੂਮਨ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

(ਈ) ਕੁੱਝ ਆਦਿਵਾਸੀ ਜਾਤੀਆਂ ਜੰਗਲਾਂ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਤਪੁੜਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਬਾਗ਼ ਦੀਆਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਵਾਸ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਪ੍ਰਮਾਣ ਮਿਲੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਆਦਿ ਮਾਨਵ ਦੇ ਜੀਵਨਯਾਪਨ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ । ਚੱਟਾਨਾਂ ਤੇ ਕੁੱਝ ਕਲਾਕਿਰਤੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ, ਨਾਚ ਅਤੇ ਵਾਦਯੰਤਰਾਂ ਨੂੰ ਬਜਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਬਾਘ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਕਲਾ ਕਿਰਤਾਂ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਤੇ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ | ਕਈ ਆਦਿਵਾਸੀ ਅੱਜ ਵੀ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

(ਸ) ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਦੇ ਕਾਰਨ-ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਬਦਲਦੇ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਵਾਧੇ ਨਾਲ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਆਪਣੇ ਆਰਾਮ ਅਤੇ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਦੇ ਲਈ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਦੇ ਅੱਗੇ ਲਿਖੇ ਉਦੇਸ਼ ਹਨ-

• ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਾਧੇ ਕਾਰਨ ਘਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਲੱਕੜੀ ਲਈ ।
• ਖੇਤੀ ਭੂਮੀ ਲਈ ।
• ਸੜਕਾਂ ਅਤੇ ਬੰਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ।
• ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਚਰਨ ਲਈ ।
• ਖਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧੇ ਲਈ ।

ਜੰਗਲ ਕੱਟਣ ਦੇ ਅਸਰ-ਜੰਗਲ ਕੱਟਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮਾੜੇ ਅਸਰ ਹਨ-

1. ਆਕਸੀਜਨ/ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਦਾ ਅਸੰਤੁਲਨ ॥
2. ਵਧੇਰੇ ਹੜ੍ਹ ।
3. ਭੋਂ-ਖੋਰ ।
4. ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ
5. ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਪਸ਼ੂ-ਪੰਛੀਆਂ ਦਾ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣਾ ਜਾਂ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਰਨਾ ।
6. ਸਥਲੀ ਜਲ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ।
7. ਦਵਾਈਆਂ ਵਾਲੇ ਪੌਦੇ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
8. ਭੂਮੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ।
9. ਲੱਕੜੀ ਅਤੇ ਰਬੜ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿਰਾਵਟ ।

(ਹ) ਰੈੱਡ ਡਾਟਾ ਬੁੱਕ (Red Data Book)-ਇਹ ਬੁੱਕ ਸੰਕਟਕਾਲੀਨ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ਦਾ ਸ੍ਰੋਤ ਹੈ । ਪੌਦੇ, ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੈੱਡ ਡਾਟਾ ਬੁੱਕ ਹਨ ।

(ਕ) ਪ੍ਰਵਾਸ (Migration)-ਕੁੱਝ ਪੰਛੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਆਵਾਸ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਜਾਣਾ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਵਾਸ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਪੰਛੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪੰਛੀ ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਤਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ ਚਪਟੇ ਸਿਰ ਵਾਲੀ ਬਤਖ਼, ਸੁਰਖਾਵ ਆਦਿ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਪੰਛੀ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਅਤੇ ਇਮਾਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਲੱਕੜ ਦੀ ਵੱਧ ਮੰਗ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਕਟਾਈ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ । ਕੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਲਈ ਦਰੱਖਤਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਜਾਇਜ਼ ਹੈ ? ਇਸ ਕਥਨ ਉੱਪਰ ਵਿਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਕਰੋ ਅਤੇ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ਤਿਆਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਲਈ ਰੁੱਖ ਕੱਟਣਾ ਨਿਆਂਸੰਗਤ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਬਾਕੀ ਲਈ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਕਲਾਸ ਵਿੱਚ ਖ਼ੁਦ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਆਪਣੇ ਸਥਾਨਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹਰਿਆਲੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾ ਸਕਦੇ ਹੋ ? ਆਪਣੇ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਰੀ ਸੰਪਦਾ ਦਾ ਰੱਖ-ਰਖਾਓ

• ਸੜਕਾਂ ਦੇ ਦੋਨਾਂ ਪਾਸੇ ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।
• ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਕੱਟਣ ਤੇ ਰੋਕਥਾਮ ਲਗਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
• ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਵੱਧ ਰੁੱਖ ਕੱਟਣ ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।
• ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਰਕ (ਬਾਗ) ਬਣਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਕਟਾਈ ਵਰਖਾ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਘਟਾਉਂਦੀ ਹੈ ? ਵਿਸਥਾਰ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲ ਵਰਖਾ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਜੰਗਲ ਕੱਟਣ ਨਾਲ ਵਰਖਾ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫ਼ਤਾਂ ਆਉਣ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਵੱਧ ਗਈਆਂ ਹਨ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਆਪਣੇ ਰਾਜ (ਤ) ਵਿਚਲੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਤਿਆਰ ਕਰੋ | ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦਰਸਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਖ਼ੁਦ ਕਰਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸਾਨੂੰ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦੀ ਬੱਚਤ ਕਿਉਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਓ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦੀ ਬੱਚਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਕ ਟਨ ਕਾਗ਼ਜ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ 17 ਹਰੇ ਭਰੇ ਪੇੜ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਕਾਗਜ਼ ਦੀ ਬੱਚਤ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦਾ 5-7 ਵਾਰ ਮੁੜ ਚੱਕਰਣ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਸਾਨੂੰ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਉਪਯੋਗ ਵਿੱਚ ਆਏ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਨੂੰ ਮੁੜ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁੜ ਚੱਕਰਣ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਉਰਜਾ ਦੀ ਬੱਚਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਰਸਾਇਣਾਂ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਸ਼ਬਦ ਪਹੇਲੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰੋ । ਉੱਪਰ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ
1. ਅਲੋਪ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਪੁਸਤਕ ।
2. ਪੌਦਿਆਂ, ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਅਤੇ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ।
ਖੱਬੇ ਤੋਂ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਵਲ
2. ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦਾ ਉਹ ਭਾਗ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜੀਵ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
3. ਖਾਤਮੇ ਦੀ ਕਗਾਰ ਤੇ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ
4. ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪਾਈਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਹੈਂ ।

ਉੱਤਰ-

PSEB Solutions for Class 8 Science ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ Important Questions and Answers

(A) ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ

1. ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਗਲਹਿਰੀ ਵੇਖੀ ਜੋ ਕਿ ਇਸ ਖਾਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਰਜਿੰਦਰ ਨੇ ਗਾਈਡ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ | ਗਾਈਡ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇਸੇ ਖਾਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
(ੳ) ਆਮ ਪ੍ਰਜਾਤੀ
(ਅ ਖ਼ਾਸ ਸਥਾਨਕ ਪ੍ਰਜਾਤੀ
(ੲ) ਸੰਕਟਕਾਲੀਨ ਪ੍ਰਜਾਤੀ
(ਸ) ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਖ਼ਾਸ ਸਥਾਨਕ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ।

2. ਕਿਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਸੰਕਟਕਾਲੀਨ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਦਾ ਰਿਕਾਰਡ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਬਲੁ ਡਾਟਾ ਕਿਤਾਬ
(ਅ) ਰੈੱਡ ਡਾਟਾ ਕਿਤਾਬ
(ੲ) ਥੈਲੋ ਡਾਟਾ ਕਿਤਾਬ
(ਸ) ਸ੍ਰੀਨ ਡਾਟਾ ਕਿਤਾਬ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਰੈੱਡ ਡਾਟਾ ਕਿਤਾਬ ।

3. ਜੰਤੁ ਕਿਸ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
(ਉ) ਪੋਸ਼ਣ ਲਈ
(ਅ) ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਲਈ
(ੲ) ਉੱਤਸਰਜਨ ਲਈ
(ਸ) ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਰਨ ਲਈ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਰਨ ਲਈ ।

4. ਸਾਡੀ ਸਰਕਾਰ ਰਾਹੀਂ ‘ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਟਾਈਗਰ ਕਾਨੂੰਨ ਕਦੋਂ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ?
(ਉ) 5 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1973
(ਅ) ਅਪ੍ਰੈਲ, 1973
(ਇ) 12 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1973
(ਸ) 14 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1973.
ਉੱਤਰ-
(ਅ) 1 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1973.

5. ਕਿਸ ਗੈਸ ਦਾ ਲੇਵਲ ਵੱਧਣ ਕਾਰਨ ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
(ਉ) CO₂
(ਅ) O₂
(ੲ) N
(ਸ) H₂.
ਉੱਤਰ-
(ਉ) CO₂.

6. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਪੰਛੀ ਹੈ
(ਉ) ਤੋਤਾ
(ਅ) ਸੁਰਖਾਬ
(ੲ) ਮੈਨਾ
(ਸ) ਕਬੂਤਰ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਸੁਰਖਾਬ ।

7. ਕਾਨਹਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ ਕਿਸ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ ?
(ਉ) ਉੱਤਰਾਖੰਡ
(ਅ) ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼
(ੲ) ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ
(ਸ) ਕੇਰਲਾ ॥
ਉੱਤਰ-
(ਈ) ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ !

8. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਪੰਚਮੜੀ ਰਿਜ਼ਰਵ ਵਣ ਦਾ ਪਾਣੀਜਾਤ ਹੈ ?
(ਉ) ਜੰਗਲੀ ਕੁੱਤਾ
(ਅ) ਤੇਂਦੂਆ
(ੲ) ਭੇੜੀਆ,
(ਸ) ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੇ ਸਾਰੇ ਹੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੇ ਸਾਰੇ ਹੀ ।

9. ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦੇ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ
(ਉ) ਬਨਸਪਤੀਜਾਤ ।
(ਆ) ਪਾਣੀਜਾਤ
(ੲ) ਦੋਨੋਂ ਬਨਸਪਤੀਜਾਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣੀਜਾਤ
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਬਨਸਪਤੀਜਾਤ ॥

10. ਕਿੰਨੇ ਪੂਰੇ ਵਿਕਸਿਤ ਰੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਇਕ ਟਨ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਬਣਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) 17
(ਅ) 27
(ੲ) 7
(ਸ) 37.
ਉੱਤਰ-
(ੳ) 17.

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ-

(i) ਧਰਤੀ ਦੀ ਉਪਰੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਪਰਤ ਦਾ ਹਟਣਾ ………. ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਤੋਂ ਖੁਰਨ,

(ii) ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਜੰਗਲੀ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਜੰਤੂ ………. ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲੀ ਜੰਤੁ,

(iii) ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ……… ਗੈਸ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਨ ਲਈ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ,

(iv) ਉਪਜਾਊ ਭੂਮੀ ਦਾ ਰੇਗਿਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋਣਾ ………. ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਾਰੂਥਲੀਕਰਨ,

(v) …………… ਉਹ ਖੇਤਰ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਸਜੀਵਾਂ ਦਾ ਆਵਾਸ ਹੈ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੈਵ ਮੰਡਲ,

(vi) ………. ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਧਰਤੀ ਤੇ ਪਾਈਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੈਵ ਵਿਵਿਧਤਾ,

(vii) ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪਸ਼ੂ ਪੰਛੀ ਅਤੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ……… ਅਤੇ ……. ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਨਸਪਤੀ ਜਾਤ, ਪ੍ਰਾਣੀ ਜਾਤ,

(viii) ਪੰਚਮੜੀ ਜੈਵਮੰਡਲ ਆਰਖਿਅਤ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ ……….. , ਦੋ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਰੱਖਾਂ ……….. ਅਤੇ ……….. ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਤਪੁੜਾ, ਬੋਰੀ, ਪੰਚਮੜੀ,

(ix) ਤੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪਾਈਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ……… ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰੀ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ

(x) …… ਸਜੀਵਾਂ ਦੀ ਸਮਸ਼ਟੀ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੈ, ਜੋ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਅੰਤਰ ਜਨਨ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੇ ਲਈ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਹੜੀ ਗੈਸ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੇ ਲਈ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਗੈਸ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਗੈਸ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨਾਲ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਨਾਲ ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ ਵਧੇਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸੋਕੇ ਦਾ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੂਮੀ ਦੇ ਤਾਪ ਵਿੱਚ ਵਾਧੇ ਨਾਲ ਸੋਕਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮਾਰੂਥਲੀਕਰਨ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਾਰੂਥਲੀਕਰਨ-ਉਪਜਾਊ ਭੂਮੀ ਦਾ ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣਾ, ਮਾਰੂਥਲੀਕਰਨ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਬਨਸਪਤੀਜਾਤ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਨਸਪਤੀਜਾਤ-ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਪੇੜ ਪੌਦੇ ਬਨਸਪਤੀ ਜਾਤ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪੰਚਮੜੀ ਜੈਵਮੰਡਲ ਆਰਖਿਅਤ ਖੇਤਰ ਦੇ ਬਨਸਪਤੀ ਜਾਤ ਦੇ ਕੁੱਝ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਲ਼, ਟੀਕ, ਅੰਬ, ਜਾਮਣ, ਛਾਂਦੀ, ਫਰਨ, ਅਰਜੂਨ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਪਾਣੀਜਾਤ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਾਣੀਜਾਤ-ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੁ ਪਾਣੀਜਾਤ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਪੰਚਮੜੀ ਜੈਵਮੰਡਲ ਆਰਖਿਅਤ ਖੇਤਰ ਦੇ ਕੁੱਝ ਪਾਣੀਜਾਤ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਚਿਣਕਾਰਾ, ਨੀਲਾ ਬੱਲ, ਭੌਕਣ ਵਾਲਾ ਹਿਰਨ, ਚੀਤਾ, ਜੰਗਲੀ ਕੁੱਤਾ, ਭੇੜੀਆ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ-ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਸਜੀਵਾਂ ਦੀ ਸਮਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਉਹ ਸਮੂਹ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਅੰਤਰਜਨਨ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰੀ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਪੇੜ-ਪੌਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰੀ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ (Endemic) ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰ, ਤ, ਦੇਸ਼, ਰਾਜ ਕੁੱਝ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਰੱਖ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਖੇਤਰ ਜਿੱਥੇ ਜੰਗਲੀ ਪਾਣੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਅਤੇ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਰੱਖ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਕੁੱਝ ਸੰਕਟਕਾਲੀਨ ਮੁੱਖ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਲੀ ਬੱਤਖ਼, ਸਫ਼ੈਦ ਅੱਖ ਵਾਲੀ ਬੱਤਖ਼, ਹਾਥੀ, ਸੁਨਹਿਰੀ ਬਿੱਲੀ, ਗੁਲਾਬੀ ਸਿਰ ਵਾਲੀ ਬੱਤਖ਼, ਘੜਿਆਲ, ਮਾਰਚ, ਮਗਰਮੱਛ, ਅਜਗਰ, ਰਾਈਨੋਸਾਰਸ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ (National Park) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ, ਉਹ ਆਰੱਖਿਅਤ ਖੇਤਰ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰੀਤੰਤਰਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਸਾਡੀ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ‘ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਟਾਈਗਰ ਕਾਨੂੰਨ ਕਦੋਂ ਲਾਗੂ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਟਾਈਗਰ 1 ਅਪਰੈਲ, 1973 ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਭਾਰਤੀ ਟਾਈਗਰਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਲਾਗੂ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਸੰਕਟਾਪੰਨ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਜਾਂ ਜੰਤੂ ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਦੀ ਸੰਭਾਨਾ ਹੈ, ਸੰਕਟਾਪੰਨ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਕਹਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਅਲੋਪ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਜਾਨਵਰ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਡਾਇਨਾਸੋਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੁਰਖਾਬ, ਚਪਟੇ ਸਿਰ ਵਾਲੀ ਬੱਤਖ਼, ਗੇਟ ਕੋਮੋਨੈਟ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਇੱਕ ਟਨ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕਿੰਨੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਗਪਗ 17 ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਹਰੇ-ਭਰੇ ਰੁੱਖ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਮੁੜ ਜੰਗਲ ਰੋਪਣ (Reforestation) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੁੜ ਜੰਗਲ ਰੋਪਣ ਨਸ਼ਟ ਕੀਤੇ ਗਏ ਪੇੜਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਨਵੇਂ ਪੇੜ ਲਗਾਉਣਾ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੇਠ ਦਿੱਤੀ ਸਾਰਣੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰੋ-

ਜੀਵ ਦਾ ਨਾਂ	ਕਿਸਮ
1. ਕਾਲਾ ਹਿਰਨ
2. ਬਾਰਾਂਸਿੰਗਾ

ਉੱਤਰ-

ਜੀਵ ਦਾ ਨਾਂ	ਕਿਸਮ
1. ਕਾਲਾ ਹਿਰਨ	ਸੰਕਟਕਾਲੀਨ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ
2. ਬਾਰਾਂਸਿੰਗਾ	ਖਾਤਮੇ ਦੇ ਕਗਾਰ ਤੇ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹੇਠ ਦਿੱਤੀ ਸਾਰਣੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰੋ

ਸਥਾਨ	ਕਿਸਮ
1. ਕਾਜੀ ਰੰਗਾ
2. ਮਹਾਂ ਨਿਕੋਬਾਰ

ਉੱਤਰ-

ਸਥਾਨ	ਕਿਸਮ
1. ਕਾਜੀ ਰੰਗਾ,	ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ
2. ਮਹਾਂ ਨਿਕੋਬਾਰ	ਜੀਵ-ਮੰਡਲ ਰਿਜ਼ਰਵ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸੰਕਟਾਪੰਨ (Endangered) ਅਤੇ ਖ਼ਾਤਮੇ ਦੀ ਕਗਾਰ ਤੇ (Vulnerable) ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੰਕਟਾਪਨ ਅਤੇ ਖ਼ਾਤਮੇ ਦੀ ਕਗਾਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਸੰਕਟਾਪੰਨ ਪ੍ਰਜਾਤੀ (Endangered Species)	ਖ਼ਾਤਮੇ ਦੀ ਕਗਾਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਜਾਤੀ (Vulnerable Species)
(1) ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਅਤੇ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਦਾ ਡਰ ਵੱਧ ਹੈ ।	(1) ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਦਾ ਡਰ ਹੈ ।
(2) ਇਹ ਅਲੋਪ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।	(2) ਇਹ ਸੰਕਟਾਪੰਨ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਵਿਚ ਆ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਜੀਵ-ਮੰਡਲ ਆਰੱਖਿਅਤ ਖੇਤਰ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੀਵ-ਮੰਡਲ ਆਰੱਖਿਅਤ ਖੇਤਰ-ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਉਪਯੋਗ ਬਹੁ-ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਲਈ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਾਰਜ ਲਈ ਨਿਸਚਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । UNESCO ਦੇ ਮਾਨਵ ਅਤੇ ਜੈਵ-ਮੰਡਲ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ (MBA) ਨੇ ਜੈਵ-ਮੰਡਲ ਆਰੱਖਿਅਣ ਦਾ ਸੰਕਲਪ (Concept) ਦਿੱਤਾ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸੰਕਟਾਪੰਨ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ (Endangered Species) ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਕਟਾਪੰਨ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ-ਇਹ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਜੋ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਦੀ ਕਗਾਰ ਤੇ ਹਨ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਵਿੱਚ ਹੈ । ਹੁਣ ਇਹਨਾਂ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਕੁੱਝ ਹੀ ਸੰਖਿਆ ਜੀਵਿਤ ਹੈ । ਇਹ ਜਲਦੀ ਹੀ ਅਲੋਪ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਿਸ਼ਾਲ ਭਾਰਤੀ ਵਸਟਰਡ ਪੰਛੀ ਜੋ ਕਿ ਰਾਜਸਥਾਨ, ਗੁਜਰਾਤ ਅਤੇ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਸੰਕਟਾਪਨ ਪੰਛੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਵਿਸ਼ਵ ਊਸ਼ਨਵ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਹੋਰ ਗੈਸਾਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦਾ ਤਾਪ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਗਰਮ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਵਿਸ਼ਵ ਊਸ਼ਨਵ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪੌਦੇ ਮਿੱਟੀ ਖੋਰ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਰੋਕਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜਾਂ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਕਣ ਪਾਣੀ ਜਾਂ ਹਵਾ ਦੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਵਹਿੰਦੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੌਦੇ ਤੋਂ ਖੋਰ ਨੂੰ ਰੋਕਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਵਰਣਨ ਕਰੋ ਕਿ ਜੰਗਲ ਕਟਾਵ ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਸ੍ਰੋਤ ਦੀ ਕਮੀ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਨਸਪਤੀ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਭੂਮੀਗਤ ਜਲ ਦੀ ਅਪੂਰਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਕੱਟ ਕੇ ਸਾਫ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੀਚਾਰਨ ਨਾਲ ਵੀ ਬਨਸਪਤੀ ਨਸ਼ਟ ਹੋਈ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਅਣਉਪਜਾਊ ਭੂਮੀ ਬਣ ਗਈ ਹੈ । ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਫੜ ਕੇ ਰੱਖਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਸ੍ਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਆ ਗਈ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਮਿਲਵੀ ਕਲਚਰ ਦੀ ਕੀ ਮਹਤਤਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਿਲਵੀ ਕਲਚਰ-ਇਹ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਆਰੰਭ ਮੁੜ ਜੰਗਲ ਰੋਪਣ ਨਾਲ ਹੈ । ਇਸ ਦੀਆਂ ਦੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹਨ ।

• ਕੱਚੀ ਸਮੱਗਰੀ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ।
• ਵਣ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ।

ਪਸ਼ਨ 10.
ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਪੰਛੀਆਂ (Migratory Birds) ’ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਪੰਛੀ-ਉਹ ਪੰਛੀ ਜੋ ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਲੰਬੇ ਰਸਤੇ ਤੈਅ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਪੰਛੀ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ-ਚਪਟੇ ਸਿਰ ਵਾਲੀ ਬੱਤਖ਼, ਵਿਸ਼ਾਲ ਕੋਓਰੈਂਟ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਪੰਛੀ ਹਨ ।ਇਹ ਪੰਛੀ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਤੋਂ ਨਿਸਚਿਤ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਹਰ ਸਾਲ ਉੱਡ ਕੇ ਪੁੱਜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪੰਛੀ ਆਪਣੇ ਕੁਦਰਤੀ ਆਵਾਸ ਤੋਂ ਦੂਰ ਅੰਡੇ ਦੇਣ ਲਈ ਇੱਥੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਜਲਵਾਯੂ ਠੰਡੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕੂਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਤੋਂ ਖੋਰਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਖੋਂ ਖੋਰਣ (Soil Erosion) ਦੇ ਕਾਰਨ

1. ਹਵਾ ਦੁਆਰਾ ਖੁਸ਼ਕ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਹਲ ਚਲਾਈ ਹੋਈ ਉੱਪਰੀ ਪਰਤ ਦਾ ਉੱਡਣਾ ।
2. ਹਨ੍ਹੇਰੀਆਂ ।
3. ਜੰਗਲਾਂ ਦਾ ਕੱਟਣਾ ਅਤੇ ਜੰਗਲ ਦੀ ਅੱਗ ਨਾਲ ਭੂਮੀ ਅਪਰਦਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮਿੱਟੀ ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਨਾਲਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਵਹਿ ਕੇ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ !
4. ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਖੇਤਾਂ ਦਾ ਹਵਾ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਖੋਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
5. ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਨਾਲ ਬਨਸਪਤੀ ਦੀ ਹਾਨੀ ਹੋਈ ਹੈ ।
6. ਬਿੱਲ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਜੰਤੂ ਵੀ ਭੂਮੀ ਅਪਰਦਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹਨ । ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਢਿੱਲਾ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਪਾਣੀ ਦੁਆਰਾ ਵਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
7. ਮਨੁੱਖੀ ਕਿਰਿਆ ਕਲਾਪ ਜਿਵੇਂ ਪੇੜਾਂ ਦਾ ਕੱਟਣਾ, ਅਤੀਚਾਰਨ, ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ ਵਧੇਰੇ ਉਗਾਉਣਾ ਅਤੇ ਗ਼ਲਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਖੇਤੀ ਕਰਕੇ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਖੋਰਣ ਵੱਧਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਕਿਵੇਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ-

• ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣਾ, ਅਤੀਚਾਰਨ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਅਤੇ ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਨਾਲਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਵਹਿਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣਾ ।
• ਵਧੇਰੇ ਫ਼ਸਲ ਉਗਾਉਣ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਖ਼ੂਰਨ ਰੁਕ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਫ਼ਸਲ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ।
• ਖੇਤਾਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਬੰਨ੍ਹ ਵਰਖਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਰੋਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਖਣਿਜਾਂ ਨੂੰ ਵਗਣ ਤੋਂ ਵੀ ਰੋਕ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
• ਸਿੰਚਾਈ ਦੀਆਂ ਨਾਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਗਤੀ ਘੱਟ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
• ਵਰਖਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਲਈ ਉਤਸਰਜਿਤ ਨਹਿਰਾਂ ਖੇਤਾਂ ਨੂੰ ਤੋਂ ਖੋਰ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਪੌੜੀਨੁਮਾ ਖੇਤੀ ਵੀ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਬਚਾਅ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
• ਹਵਾ ਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪੇੜ ਲਗਾ ਕੇ ਅਤੇ ਘਾਹ ਉਗਾ ਕੇ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਖੇਤ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਪੇੜਾਂ ਦੀ ਕਤਾਰ ਹਵਾਰੋਧੀ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ-

1. ਪੌਦੇ, ਜੰਤੂ ਅਤੇ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਕਈ ਵਸਤੂਆਂ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
2. ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਚੱਕਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਪ੍ਰਜਨਨ ਲਈ ‘ਜੀਨ ਬੈਂਕ ਦਾ ਰਖ-ਰਖਾਓ ।
4. ਜੰਗਲੀ ਜੰਤੁ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਹਨ |
5. ਇਹ ਕਵੀਆਂ ਅਤੇ ਕਲਾ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
6. ਨੈਤਿਕ ਮੁੱਲਾਂ ਲਈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਜੰਗਲ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੁਦਰਤੀ ਸੋ ਕਿਉਂ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਤੇ ਜੰਗਲ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਤ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ-

• ਹਵਾ ਵਿੱਚ O₂, ਅਤੇ CO₂, ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹਨ ।
• ਵਰਖਾ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹਨ ।
• ਜਲਵਾਯੂ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਭੂਮੀਗਤ ਜਲ ਦੀ ਅਪੂਰਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਹੜ੍ਹ ਰੋਕਦੇ ਹਨ ।
• ਤੋਂ ਖੋਰ ਰੋਕਦੇ ਹਨ ।
• ਕਈ ਦਵਾਈਆਂ ਦੇ ਸੋਤ ਹਨ ।
• ਵਰਖਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਵੱਗਣ ਤੋਂ ਰੋਕਦੇ ਹਨ ।
• ਕਈ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦ ਜਿਵੇਂ ਰਬੜ, ਗੋਦ, ਰੇਸਿਨ, ਸ਼ਹਿਦ, ਲਾਖ, ਕੱਥਾ ਆਦਿ ਦੇ ਸੋਤ ਹਨ ।
• ਜੰਗਲੀ ਪਾਣੀਆਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਹਨ, ਜੋ ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਭੋਜਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਲਈ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਉਪਾਅ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਦੇ ਉਪਾਅ-ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਵੱਧ ਉਪਯੋਗ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਜੇ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਰਾਮ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੱਟ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ । ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਦੇ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਉਪਾਅ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ-

1. ਵੱਧ ਪੌਦੇ ਲਗਾਓ ।
2. ਪੌਦ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦਾ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ ਉਪਯੋਗ ਕਰਨਾ ।
3. ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਅਤੀਚਰਨ ਰੋਕਣਾ ।
4. ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਖਾਨਾਂ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗ ਲਗਾਉਣ ਦੇ ਨਿਯਮ ਲਾਗੂ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।
5. ਜੰਗਲ ਪੌਦਸ਼ਾਲਾਵਾਂ ਬਣਾ ਕੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਵਿਧ ਪੌਦਿਆਂ ਦਾ ਹੋਣਾ ਕਿਉਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਵਿਧ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹਨ-

• ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭੋਜਨ ਆਦਤਾਂ ।
• ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰ ਦੋਨਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਅਪੂਰਤੀ ।
• ਕਈ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਆਵਾਸ
• ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਲਈ ਮੌਜੂਦ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭੋਜਨ ਲੜੀਆਂ/ਭੋਜਨ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਕੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਚਾਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਕਾਰਬੇਟ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ-ਉਤਰਾਖੰਡ ।
2. ਕਾਹਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ-ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ॥
3. ਪਰੀਆਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ-ਕੇਰਲ
4. ਬਲੂਘਾਟਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ-ਕਰਨਾਟਕ ।

ਪਸ਼ਨ 8.
ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਰੱਖਿਅਣ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਹਵਾ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ | ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲ ਇਕ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਜੈਵ-ਮੰਡਲੀ ਤੰਤਰ ਹੈ । ਚਾਹੇ ਇਹ ਖ਼ੁਦ ਕਾਫ਼ੀ ਹੈ । ਫ਼ਿਰ ਵੀ ਇਹ ਦੁਸਰੇ ਨਿਮਨੀਕਰਨ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੇ ਆਪਣੇ ਰੱਖ-ਰਖਾਵ ਦੇ ਲਈ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਹਵਾ, ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਜੰਗਲ ਜਲਵਾਯੂ ਦੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸਮੇਂ ਤੇ ਭੂਗੋਲਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਜਿਵੇਂ ਬੰਨ ਬਣਾਉਣਾ ਅਤੇ ਖਾਨਾਂ ਖੋਦਣਾ । ਇਸ ਨਾਲ ਉਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਨਾਲ ਬੁਰਾ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲੇ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦਾ ਦੁਸ਼ਪ੍ਰਭਾਵ ਜੰਗਲਾਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਦਯੋਗ ਮੀਲਾਂ ਦੂਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਆਵਾਸ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦਾ ਆਪਣੇ ਆਵਾਸ ਨਾਲ ਡੂੰਘਾ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ | ਕਈ ਖ਼ਾਸ ਸਜੀਵ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਜੀਵਤ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹਨ | ਸੁਨਹਿਰੀ ਸ਼ੇਰ, ਬਾਜ਼ੀਲ ਦੇ ਵਰਖਾ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਸਨ । ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕੁਦਰਤੀ ਆਵਾਸ ਸੀ । ਜਦੋਂ ਇਹ ਖੇਤਰ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਸੁਨਹਿਰੀ ਸ਼ੋਰ ਬੇਘਰ ਹੋ ਗਿਆ | ਬਾਜ਼ੀਲ ਦੇ ਕਈ ਹੋਰ ਵਰਖਾ ਵਣ ਹਨ, ਪਰ ਕੁੱਝ ਸੁਨਹਿਰੀ ਸ਼ੇਰ ਪਾਣੀ ਉਦਯਾਨਾਂ (Zoo) ਵਿੱਚ ਜੀਵਤ ਹਨ, ਪਰ ਉਹ ਕਦੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਜੰਗਲੀ ਆਵਾਸ ਵਿੱਚ ਵਾਪਿਸ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਣਗੇ । ਜਦੋਂ ਇਕ ਜੰਗਲ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਵੱਡੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਜੰਤੁ ਸੰਕਟਾਪਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਲੋਪ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਕੁੱਝ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਰੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ? ਭਾਰਤੀ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਰੱਖਾਂ ਕੀ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਈ ਸੰਕਟਾਪੰਨ ਜੰਤੂ, ਜਿਵੇਂ ਕਾਲੀ ਬੱਤਖ਼, ਸਫ਼ੈਦ ਅੱਖ ਵਾਲੀ ਬੱਤਖ਼, ਹਾਥੀ, ਸੁਨਹਿਰੀ ਬਿੱਲੀ, ਘੜਿਆਲ, ਗੁਲਾਬੀ ਸਿਰ ਵਾਲੀ ਬੱਤਖ਼, ਮਾਰਸ ਮਗਰਮੱਛ, ਅਜਗਰ, ਗਾਇਨੋਸਾਰਸ ਆਦਿ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਸੈਂਕਚਰੀ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਅਤੇ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਭਾਰਤੀ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਰੱਖਾਂ ਭੂਮੀ ਮਜ਼ਾਰੇ, ਚੌੜੇ ਜੰਗਲ, ਪਰਵਤੀ ਜੰਗਲ, ਝਾੜੀਆਂ, ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਡੈਲਟਾ ਆਦਿ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਮੁੜ ਜੰਗਲ ਰੋਪਣ (Reforestation) ‘ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੁੜ ਜੰਗਲ ਰੋਪਣ-ਇਹ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਨਵੇਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੇੜ ਲਗਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰਮ ਹੈ । ਜਿੰਨੇ ਪੇੜ ਕੱਟੇ ਜਾਣ, ਉੱਨੇ ਜ਼ਰੂਰ ਹੀ ਲਗਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪ੍ਰਕਰਮ ਕੁਦਰਤੀ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਜੰਗਲ ਕਟਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਫਿਰ ਉੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਅਸੀਂ ਹਰੀ ਸੰਪਦਾ ਨੂੰ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਲਈ ਬਚਾਉਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਵੱਧ ਪੇੜ ਉਗਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।

ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 1952 ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜੰਗਲ ਕਾਨੂੰਨ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ । ਇਸਦਾ ਮਕਸਦ ਪੂਰੀ ਭੂਮੀ ਦਾ 1/3 ਭਾਗ ਜੰਗਲਾਂ ਨਾਲ ਢਕਣਾ ਸੀ, ਪਰੰਤੂ ਅਸਫ਼ਲ ਹੋਣ ਤੇ 1980 ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਦੁਹਰਾਇਆ ਗਿਆ । ਇਸਨੂੰ ਵਣ ਸੰਰੱਖਿਅਣ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਇਸਦਾ ਮਕਸਦ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੰਭਾਲ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮਨੁੱਖੀ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਅਪੂਰਤੀ ਵੀ ਸੀ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਬਚਾਅ ਦੇ ਉਪਾਅ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਬਚਾਅ ਦੇ ਉਪਾਅ-

• ਸੰਕਟਾਪੰਨ ਸਪੀਸੀਜ਼ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ।
• ਕੁਦਰਤੀ ਆਵਾਸਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਭੂਮੀ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਅਤੇ ਰੱਖ-ਰਖਾਵ ।
• ਜੀਨ ਬੈਂਕ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀਆਂ ਖਾਦ ਉਪਜਾਂ, ਪੌਦੇ, ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਪੇੜ, ਪਾਣੀ ਦੇ ਜੀਵ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣਾ ।
• ਹਰ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਉਪਯੋਗੀ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੰਭਾਲ ਦੇ ਉਪਾਅ ਕਰਨਾ ।
• ਜੰਗਲੀ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਆਰੱਖਿਅਤ ਕਰਨਾ, ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਪੰਛੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜੰਗਲੀ ਜੰਤੂਆਂ ਲਈ ।
• ਲਾਭਕਾਰੀ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਅਤੀ ਉਪਯੋਗ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ।
• ਜੰਗਲੀ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੰਤੂਆਂ ਦਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਪਾਰ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨਾ ।
• ਸ਼ਿਕਾਰੀਆਂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨਾ । ਸ਼ਿਕਾਰ ਇੱਕ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਜ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ 1972 ਵਿੱਚ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨਿਯਮ ਬਣਾ ਕੇ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।
• ਉਦਯਾਨਾਂ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਰੁੱਖਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨਾ ।
• ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਸਪਤਾਹ’ ਮਨਾਉਣਾ ਤਾਂਕਿ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ।
• ਸੰਕਟਾਪੰਨ ਜੰਤੂਆਂ ਲਈ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਾਰਜਸ਼ਾਲਾਵਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਲਾਭ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਲਾਭ-

1. ਜੰਗਲ ਭੂਮੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।
2. ਜੰਗਲ ਵਰਖਾ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹਨ ਅਤੇ ਜਲ-ਚੱਕਰ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।
3. ਜੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਲੱਕੜੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਸ਼ੀਸ਼ਮ, ਟੀਕ, ਸਾਲ, ਦੇਵਦਾਰ ।
4. ਜੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਮਿਲਦਾ ਹੈ-ਕੋਣੀ ਅਤੇ ਬਾਂਸ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
5. ਦਵਾਈਆਂ-ਕਈ ਦਵਾਈਆਂ ਦੇ ਪੌਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।
6. ਜੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਕਈ ਉਤਪਾਦ, ਜਿਵੇਂ ਰੇਜ਼ੀਨ, ਗੂੰਦ, ਲਾਖ, ਰਬੜ, ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।
7. ਕਾਰਕ ਵੀ ਜੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ-ਓਕ,
8. ਕਈ ਹੋਰ ਉਪਯੋਗੀ ਵਸਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕੁਦਰਤੀ ਰੰਗ, ਮੋਮ, ਸ਼ਹਿਦ ਵੀ ਜੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।
9. ਰੇਆਨ ਅਤੇ ਬਨਾਵਟੀ ਰੇਸ਼ਮ ਵੀ ਪੇੜਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।
10. ਨਾਈਟਰੇਟ ਸੈਲੂਲੋਜ਼ ਤੋਂ ਪਲਾਸਟਿਕ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
11. ਕੁਦਰਤੀ ਰਬੜ ਵੀ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਦੇਣ ਹੈ ।
12. ਲੱਕੜੀ ਬਾਲਣ ਵੀ ਜੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।
13. ਰੇਸ਼ਾ ਘਾਹ, ਰਵਸ ਅਤੇ ਸੰਦਲ ਲੱਕੜੀ ਤੋਂ ਕਈ ਉਪਯੋਗੀ ਤੇਲ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਾਬਣ, ਸ਼ਿਗਾਰ, ਦਵਾਈਆਂ, ਖਾਧ-ਪਦਾਰਥ ਤੰਬਾਕੂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
14. ਰੀਠਾ ਅਤੇ ਸ਼ਿਕਾਕਾਈ ਸਾਬਣ ਆਦਿ ਉਦਯੋਗਿਕ ਉਤਪਾਦ ਹਨ
15. ਜੰਗਲਾਂ ਦਾ ਨੈਤਿਕ ਮੁੱਲ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 8th Class Science Book Solutions Chapter 6 ਜਾਲਣ ਅਤੇ ਲਾਟ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 8 Science Chapter 6 ਜਾਲਣ ਅਤੇ ਲਾਟ

PSEB 8th Class Science Guide ਜਾਲਣ ਅਤੇ ਲਾਟ Textbook Questions and Answers

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜਾਣ ਦੀਆਂ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਾਲਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ-ਜਾਲਣ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿੰਨ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਹਨ :

• ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ !
• ਜਲਣ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ।
• ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਨਿਮਨ ਜਲਣ ਤਾਪ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਖਾਲੀ ਸਥਾਨ ਭਰੋ
(ੳ) ਲੱਕੜੀ ਅਤੇ ਕੋਲਾ ਬਲਣ ਨਾਲ ਹਵਾ ਦਾ ……….. ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(ਅ) ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਵ ਬਾਲਣ ………….. ਹੈ ।
(ਇ) ਬਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਾਲਣ ਨੂੰ ਉਸਦੇ …………. ਤਕ ਗਰਮ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।
(ਸ) ਤੇਲ ਦੀ ਅੱਗ ਨੂੰ ………… ਦੁਆਰਾ ਕਾਬੂ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ), ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ
(ਏ) ਜਲਣ ਤਾਪ
(ਸ) ਪਾਣੀ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਮਝਾਓ ਕਿ ਮੋਟਰ ਵਾਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀ. ਐੱਨ.ਜੀ. ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕਿਵੇਂ ਘੱਟ ਹੋਇਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੀ. ਐੱਨ. ਜੀ. ਇੱਕ ਸਾਫ਼ ਗੈਸੀ ਬਾਲਣ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਪੂਰਨ ਜਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਇਹ ਕੋਈ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਗੈਸਾਂ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਸੀ. ਐੱਨ. ਜੀ. ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਘੱਟ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਬਾਲਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਐੱਲ. ਪੀ. ਜੀ. ਅਤੇ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਐੱਲ.ਪੀ.ਜੀ. ਇੱਕ ਤਰਲ ਪੈਟੋਲੀਅਮ ਗੈਸ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਕੈਲੋਰੀ ਮੁੱਲ 50 ks/g ਹੈ । ਇਹ ਸਾਫ਼ ਸੁਥਰਾ । ਬਾਲਣ ਹੈ । ਇਹ ਧੂੰਆਂ ਰਹਿਤ ਲਾਟ ਨਾਲ ਜਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੋਈ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਗੈਸ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ | ਲੱਕੜੀ ਦਾ ਕੈਲੋਰੀ ਮੁੱਲ 17 kJ/gਹੈ । ਇਹ ਜਲਣ ਤੇ ਧੂੰਆਂ ਅਤੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਗੈਸਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਐੱਲ. ਪੀ. ਜੀ. ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਬਾਲਣ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕਾਰਣ ਦੱਸੋ
(ਓ) ਬਿਜਲਈ ਉਪਕਰਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਅੱਗ ਉੱਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ।
(ਅ) ਐੱਲ. ਪੀ. ਜੀ. ਲੱਕੜੀ ਨਾਲੋਂ ਵਧੀਆ ਘਰੇਲੂ ਬਾਲਣ ਹੈ ।
(ਇ) ਕਾਗ਼ਜ਼ ਆਪ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਅੱਗ ਫੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਦੇ ਪਾਈਪ ਦੇ ਚੋਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਉੱਤੇ ਲਪੇਟਿਆ ਗਿਆ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦਾ ਟੁੱਕੜਾ ਅੱਗ ਨਹੀਂ ਫੜਦਾ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਬਿਜਲੀ ਉਪਕਰਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਅੱਗ ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣ ਲਈ ਉਸ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ, ਜੋ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਸੂਚਾਲਕ ਹੋਵੇ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਮੌਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ | ਪਾਣੀ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਸੁਚਾਲਕ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਸਨੂੰ ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਣ ਲਈ ਨਹੀਂ ਵਰਤ ਸਕਦੇ । ਬਿਜਲੀ ਉਪਕਰਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਅੱਗ ਉੱਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣ ਲਈ ਕਾਰਬਨ ਟੈਟਰਾਕਲੋਰਾਈਡ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

(ਅ) ਐੱਲ.ਪੀ.ਜੀ. ਇੱਕ ਤਰਲ ਪੈਟੋਲੀਅਮ ਗੈਸ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਕੈਲੋਰੀ ਮੁੱਲ 50 ks/g ਹੈ । ਇਹ ਸਾਫ਼ ਸੁਥਰਾ । ਬਾਲਣ ਹੈ । ਇਹ ਧੂੰਆਂ ਰਹਿਤ ਲਾਟ ਨਾਲ ਜਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੋਈ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਗੈਸ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ | ਲੱਕੜੀ ਦਾ ਕੈਲੋਰੀ ਮੁੱਲ 17 kJ/gਹੈ । ਇਹ ਜਲਣ ਤੇ ਧੂੰਆਂ ਅਤੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਗੈਸਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਐੱਲ. ਪੀ. ਜੀ. ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਬਾਲਣ ਹੈ ।

(ਈ) ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਪਾਈਪ ਦੇ ਚਹੁੰ ਪਾਸੇ ਲਪੇਟਿਆ ਹੋਇਆ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦਾ ਟੁੱਕੜਾ ਅੱਗ ਨਹੀਂ ਫੜਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਤਾਪ ਦਾ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਜਲਣ ਤਾਪ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਮੋਮਬੱਤੀ ਦੀ ਲਾਟ ਦਾ ਲੇਬਲਡ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੋਮਬੱਤੀ ਦੀ ਲਾਟ ਦਾ ਲੇਬਲਡ ਚਿੱਤਰ –

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਬਾਲਣ ਦੇ ਕੈਲੋਰੀ ਮੁੱਲ ਨੂੰ ਕਿਸ ਇਕਾਈ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਲੋਜੂਲ ਪ੍ਰਤੀ ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ (kj/kg) ਨਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸਮਝਾਓ ਕਿ CO₂, ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੱਗ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
CO₂, ਗੈਸ ਹਵਾ ਤੋਂ ਭਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਜਲਦੀ ਹੋਈ ਅੱਗ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਇੱਕ ਗਿਲਾਫ | ਕਵਰ ਬਣਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਗਿਲਾਫ ਕਵਰ ਦੇ ਬਣਨ ਨਾਲ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਆਪੂਰਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਪਾਉਂਦੀ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਕੱਟੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਗ ਜਲਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਗ ਕਾਬੂ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਹਰੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦੇ ਢੇਰ ਨੂੰ ਜਲਾਉਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਸੁੱਕੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅੱਗ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਸਮਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਰੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨਮੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰੀ ਪੱਤੀਆਂ ਦੇ ਢੇਰ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਸੁੱਕੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਨਮੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸੁੱਕੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ ਦੇ ਢੇਰ ਨੂੰ ਅੱਗ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸੋਨੇ ਅਤੇ ਚਾਂਦੀ ਨੂੰ ਪਿਘਲਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਸੁਨਿਆਰਾ ਲਾਟ ਦੇ ਕਿਸ ਖੇਤਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੁਨਿਆਰਾ ਲਾਟ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰੀ ਅਦੀਪਤ ਨੀਲੇ ਭਾਗ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸੋਨਾ ਅਤੇ ਚਾਂਦੀ ਨੂੰ ਪਿਘਲਾਉਣ ਲਈ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਲਾਟ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਗਰਮ ਭਾਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਇੱਕ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿੱਚ 4.5 kg ਬਾਲਣ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਲਾਇਆ ਗਿਆ । ਪੈਦਾ ਗਰਮੀ ਦਾ ਮਾਪ 1,80,000 kJ ਸੀ । ਬਾਲਣ ਦਾ ਕੈਲੋਰੀ ਮੁੱਲ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ-
ਬਾਲਣ ਦਾ ਪੁੰਜ = 4.5 kg
ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਤਾਪ ਉਰਜਾ = 1,80,000 kJ

= \(\frac{180,000}{4.5} \)
= \(\frac{180 \times 1000}{45}\)
= 4 x 10⁴ kJ/kg ਉੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਕੀ ਜੰਗ ਲੱਗਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਜਾਲਣ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਵਿਸਥਾਰ ਸਹਿਤ ਸਮਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਾਲ ਲੱਗਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ-ਜਦੋਂ ਲੋਹੇ ਨੂੰ ਨਮੀ ਯੁਕਤ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਜਲੀ ਆਇਰਨ ਆਕਸਾਈਡ ਦੀ ਪਰਤ ਨਾਲ ਢੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਕਰਮ ਜੰਗ ਲੱਗਣਾ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਰਤ ਨੂੰ ਢੰਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਰਸਾਇਣਿਕ ਢੰਗ, ਆਇਰਨ ਆਕਸਾਈਡ ਦਾ ਜਲੀ ਰੂਪ ਹੈ ਅਰਥਾਤ Fe₂O₃, x H₂O ਇਹ ਭੂਰੇ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਪੂਰਨ ਸਮੀਕਰਣ –
4Fe + 3O₂ + 3H₂O → Fe₂O₃ + 9 Fe(OH)₃
Fe₂O₃ + x H₂O → Fe₂O₃.xH₂O
ਜੰਗ ਲੱਗਣਾ ਇੱਕ ਆਕਸੀਕਰਨ ਅਭਿਕਿਰਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਧੀਮੀ ਗਤੀ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਅਭਿਕਿਰਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਆਬਿਦਾ ਅਤੇ ਰਮੇਸ਼ ਨੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬੀਕਰ ਵਿੱਚ ਰੱਖੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਗਰਮ ਕੀਤਾ ਗਿਆ | ਆਬਿਦਾ ਨੇ ਬੀਕਰ ਨੂੰ ਮੋਮਬੱਤੀ ਦੀ ਲਾਟ ਦੇ ਪੀਲੇ ਭਾਗ ਦੇ ਕੋਲ ਰੱਖਿਆ । ਰਮੇਸ਼ ਨੇ ਬੀਕਰ ਨੂੰ ਲਾਟ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰੀ ਭਾਗ ਦੇ ਕੋਲ ਰੱਖਿਆ । ਕਿਸਦਾ ਪਾਣੀ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਗਰਮ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਮੇਸ਼ ਦਾ ਪਾਣੀ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਗਰਮ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਲਾਟ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰੀ ਭਾਗ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗਰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

PSEB Solutions for Class 8 Science ਜਾਲਣ ਅਤੇ ਲਾਟ Important Questions and Answers

(A) ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ

1. ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਚਿੱਤਰ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਲਾਟ ਦਾ ਰੰਗ ਦੱਸੋ।

ਉੱਤਰ-
ਲੈਂਪ ਦੀ ਲਾਟ ਦਾ ਰੰਗ : ਪੀਲਾ ਮੋਮਬੱਤੀ ਦੀ ਲਾਟ ਦਾ ਰੰਗ : ਪੀਲਾ ਬੁਨਸਨ ਬਰਨਰ ਦੀ ਲਾਟ ਦਾ ਰੰਗ : ਨੀਲਾ ।

2. ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਮੋਮਬੱਤੀ ਦੀ ਲਾਟ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗ ਦਿੱਤੇ ਹਨ | ਦੱਸੋ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਗਰਮ ਭਾਗ ਹੈ ?

(ਉ) ਬਾਹਰੀ ਖੇਤਰ
(ਅ) ਅੰਦਰੂਨੀ ਖੇਤਰ
(ਈ) ਮੱਧ ਖੇਤਰ ।
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਈ) ਮੱਧ ਖੇਤਰ ।

3. ਬਾਲਣ ਹੈ
(ਉ) ਠੋਸ
(ਅ) ਦ੍ਰਵ
(ਈ) ਗੈਸ
(ਸ) ਠੋਸ, ਦ੍ਰਵ ਅਤੇ ਗੈਸ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਠੋਸ, ਸ੍ਵ ਅਤੇ ਗੈਸ ॥

4. ਜਲਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ
(ੳ) ਆਕਸੀਜਨ ਗੈਸ
(ਅ) ਐੱਲ. ਪੀ. ਜੀ.
(ਈ) ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਗੈਸ
(ਸ) ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਗੈਸ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਆਕਸੀਜਨ ਗੈਸ ॥

5. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ ਹੈ ?
(ਉ) ਲੋਹੇ ਦੀ ਕਿੱਲ
(ਅ) ਕੱਚ
(ਈ) ਕਾਗ਼ਜ਼
(ਸ) ਪੱਥਰ ਦਾ ਟੁਕੜਾ ।
ਉੱਤਰ-
(ਈ) ਕਾਗ਼ਜ਼ ।

6. ਦਹਿਨ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸ਼ਰਤਾਂ ਹਨ
(ਉ) ਬਾਲਣ ਅਤੇ ਹਵਾ
(ਅ) ਬਾਲਣ, ਹਵਾ ਅਤੇ ਤਾਪ
(ਇ) ਬਾਲਣ ਅਤੇ ਤਾਪ
(ਸ) ਹਵਾ ਅਤੇ ਤਾਪ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਬਾਲਣ, ਹਵਾ ਅਤੇ ਤਾਪ ।

7. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਨਿਮਨ ਜਲਣ ਤਾਪ ਹੈ ?
(ਉ) ਪੈਟਰੋਲ
(ਅ) ਕਿਰੋਸੀਨ
(ਇ) ਕੋਲਾ
(ਸ) ਐੱਲ. ਪੀ. ਜੀ. ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਐੱਲ.ਪੀ.ਜੀ. ।

8. ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਗੈਸਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਗੈਸ ਕਾਰਨ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਵਰਖਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ
(ਅ) ਸਲਫਰ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ
(ਈ) ਕਾਰਬਨ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ
(ਸ) ਸਲਫਰ ਅਤੇ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੇ ਆਕਸਾਈ !
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਸਲਫਰ ਅਤੇ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੇ ਆਕਸਾਈਡ ।

9. ਬਿਜਲੀ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਉਪਕਰਨਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗੀ ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਣ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਰੇਤ
(ਅ) ਪਾਣੀ
(ਈ) ਫੋਮ
(ਸ) ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ।
ਉੱਤਰ-
(ਆ) ਪਾਣੀ ॥

10. ਈਂਧਨ ਦਾ ਕਲੋਰੀਨ ਮੁੱਲ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ :
(ਉ) ਜੁਲ
(ਅ) ਕਿਲੋਜੂਲ ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ
(ਏ) ਕਿਲੋਜੂਲ
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਕਿਲੋਜੂਲ/ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ॥

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤੀ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਵ ਬਾਲਣ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ !
ਉੱਤਰ-
ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਤਿੰਨ ਦ੍ਰਵ ਬਾਲਣਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ ਕੈਰੋਸੀਨ ਤੇਲ, ਪੈਟੋਲ, ਡੀਜ਼ਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਜਦੋਂ ਬਾਲਣ ਜਲਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਕੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਤਾਪ ਊਰਜਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਜਲਣ ਅਤੇ ਤਾਪ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਤਾਪਮਾਨ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਪਦਾਰਥ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਅੱਗ ਫੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਜਲਣ ਤਾਪ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਦੋ ਦ੍ਰਵ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਲਣ ਤਾਪ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਐਲਕੋਹਲ ਅਤੇ ਈਥਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਬਿਜਲੀ ਦੁਆਰਾ ਲੱਗੀ ਅੱਗ ਨੂੰ ਬੁਝਾਉਣ ਲਈ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੱਗ ਬੁਝਾਊ ਯੰਤਰ (ਅਗਨੀਸ਼ਾਮਕ) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਬਨ ਟੈਟਰਾਕਲੋਰਾਈਡ ਅੱਗ ਬੁਝਾਊ ਯੰਤਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਜਾਲਣ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਾਲਣ-ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਕਰਮ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਆਕਸੀਜਨ ਵਿੱਚ ਜਲਾਉਣ ਨਾਲ ਤਾਪ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਬਾਲਣ ਦੇ ਕੈਲੋਰੀ ਮੁੱਲ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੈਲੋਰੀ ਮੁੱਲ-1 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਪਦਾਰਥ (ਬਾਲਣ) ਦੇ ਪੂਰਨ ਬਾਲਣ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਊਰਜਾ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਕੈਲੋਰੀ ਮੁੱਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਤੇਲ ਵਾਲੀ ਅੱਗ ਨੂੰ ਬੁਝਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹੜਾ ਅੱਗ ਬੁਝਾਊ ਯੰਤਰ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਝੱਗ (Foam) ਵਾਲਾ ਅੱਗ ਬੁਝਾਊ ਯੰਤਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਲੱਕੜੀ ਦਾ ਕੋਲਾ, ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਵਧੀਆ ਬਾਲਣ ਕਿਉਂ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਕੋਲੇ ਦਾ ਕੈਲੋਰੀ ਮੁੱਲ, ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਕੈਲੋਰੀ ਮੁੱਲ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਲੱਕੜੀ ਦਾ ਕੋਲਾ, ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਬਾਲਣ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਦੋ ਅਜਿਹੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ਜੋ ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਣ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ, ਝੱਗ (Foam) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਕੋਈ ਤਿੰਨ ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਕਾਗ਼ਜ਼,
• ਲੱਕੜੀ,
• ਰਸੋਈ ਗੈਸ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੇਠਾਂ ਵਿਖਾਈ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਕੱਚ ਦੀ ਚਿਮਨੀ ਬਲਦੀ ਮੋਮਬੱਤੀ ‘ਤੇ ਰੱਖਣ ‘ਤੇ ਲਾਟ ਕੰਬਦੀ ਕਿਉਂ ਹੈ ?

ਉੱਤਰ-
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜਲਣ ਲਈ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਜਦੋਂ ਜਲਦੀ ਹੋਈ ਮੋਮਬੱਤੀ ਨੂੰ ਕੱਚ ਦੀ ਚਿਮਨੀ ਨਾਲ ਢੱਕ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਸਹੀ ਮਾਤਰਾ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਮੋਮਬੱਤੀ ਦੀ ਲਾਟ ਬੁੱਝਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਿਵੇਂ ਸਿੱਧ ਕਰੋਗੇ ਕਿ ਜਾਲਣ ਲਈ ਹਵਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਾਲਣ ਲਈ ਹਵਾ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ-ਇੱਕ ਜਲਦਾ ਹੋਇਆ ਕੋਲਾ ਅਤੇ ਲੱਕੜੀ ਦਾ ਕੜਾ ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਜਲਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਕੱਚ ਦੇ ਇੱਕ ਜ਼ਾਰ ਨਾਲ ਢੱਕ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ । ਅਜਿਹਾ ਇਸ ਲਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਢੱਕਣ ਨਾਲ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਇਸ ਤੇ ਫੂਕ ਮਾਰੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਫਿਰ ਲਾਟ ਦੇ ਨਾਲ ਜਲਣਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਨਤੀਜਾ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਲਣ ਲਈ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸੁਨਾਰ ਫੂਕਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਉਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੁਨਾਰ ਫੁਕਣੀ ਨਾਲ ਲਾਟ ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਭਾਗ ਨੂੰ ਫੂਕ ਮਾਰ ਕੇ ਸੋਨੇ ਤੇ ਸੁੱਟਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨਾਲ ਅੱਗ ਦੀ ਪ੍ਰਬਲਤਾ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸੋਨਾ ਜਾਂ ਚਾਂਦੀ ਪਿਘਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਫੂਕ ਮਾਰਨ ਨਾਲ ਅਣਜਲੇ ਕਾਰਬਨ ਦੇ ਕਣ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਜਲਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਲਾਟ ਵਧੇਰੇ ਗਰਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ ਆਪਣੇ ਆਪ ਅੱਗ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਫੜ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਜਲਣ ਤਾਪਮਾਨ ਕਮਰੇ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਖ਼ੁਦ ਅੱਗ ਨਹੀਂ ਫੜਦੇ : ਜਦੋਂ ਤਾਪ ਜਲਣ ਤਾਪ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਹੀ ਅੱਗ ਲਗਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮਾਚਿਸ ਦੀ ਤੀਲੀ, ਮਾਚਿਸ ਦੀ ਡੱਬੀ ਦੇ ਬਗਲ ਉੱਤੇ ਰਗੜਨ ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਜਲਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਮਾਚਿਸ ਦੀ ਤੀਲੀ ਖੁਰਦਰੀ ਸਤਹਿ ਤੇ ਰਗੜੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਰਗੜ ਨਾਲ ਤਾਪ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਾਚਿਸ ਦੀ ਤੀਲੀ ਦੇ ਸਿਰੇ ਉੱਤੇ ਰਸਾਇਣ ਦਾ ਜਲਣ ਤਾਪ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣ ਜਲਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਚਿਸ ਦੀ ਤੀਲੀ ਜਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਅੱਗ ਨਾਲ ਲੜਨਾ ਜਾਂ ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਣਾ (Fire fighting) ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅੱਗ ਨਾਲ ਲੜਨਾ ਜਾਂ ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਣਾ-ਅੱਗ ਨਾਲ ਲੜਨਾ ਭਾਵ, ਅੱਗ ਨੂੰ ਬੁਝਾਉਣ ਜਾਂ ਉਸ ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣਾ ਹੈ | ਅੱਗ, ਦੁਰਘਟਨਾ ਕਰਕੇ, ਸ਼ਾਰਟ ਸਰਕਟ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਕਾਰਨ ਲੱਗ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਜਾਲਣ ਲਈ ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ, ਆਕਸੀਜਨ (ਹਵਾ) ਅਤੇ ਤਾਪ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਣ ਲਈ ਹਵਾ ਜਾਂ ਆਕਸੀਜਨ ਸਪਲਾਈ ਨੂੰ ਕੱਟ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਤੁਸੀਂ ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਣ ਲਈ ਕੀ ਕਰਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਅੱਗ ਦੁਰਘਟਨਾ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਕਾਰਣ ਲੱਗ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਜਲਣ ਦੇ ਲਈ ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ, ਆਕਸੀਜਨ ਅਤੇ ਤਾਪ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਅੱਗ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ, ਪਾਣੀ, ਰੇਤ, ਆਦਿ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਹਵਾ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
(i) ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਤੇਲ ਜਾਂ ਪੈਟੋਲ
(ii) ਸ਼ਾਰਟ ਸਰਕਟ ਕਾਰਨ ਲੱਗੀ ਅੱਗ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਾਬੂ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ?
ਉੱਤਰ-
(i) ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ ਜਾਂ ਪੈਟੋਲ ਦੇ ਵਾਸ਼ਪ ਪਾਣੀ ਨਾਲੋਂ ਹਲਕੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉੱਪਰ ਤੈਰਨ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅੱਗ ਨੂੰ ਫੈਲਾਉਣ ਲਈ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
(ii) ਪਾਣੀ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਸੁਚਾਲਕ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਸਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਾਲ ਸ਼ਾਰਟ ਸਰਕਟ ਵਾਲੀ ਅੱਗ ਤੇ ਕਾਬੂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਮੌਤ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸਾਨੂੰ ਸੁਲਗਦੀ ਹੋਈ ਕੋਲੇ ਦੀ ਅੰਗੀਠੀ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਬੰਦ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਸੌਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਬੰਦ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਹਵਾ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਸੀਮਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਕੋਲੇ ਦੇ ਅਪੂਰਨ ਜਲਣ ਨਾਲ ਕਾਰਬਨ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ (CO) ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਇੱਕ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀ ਗੈਸ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਜਾਨਲੇਵਾ ਸਿੱਧ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਲੱਗੀ ਅੰਗੀਠੀ ਵਾਲੇ ਬੰਦ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਸੌਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.

ਉੱਤਰ-

ਪੂਰਣ ਜਾਲਣ ਬਾਹਰੀ ਨੀਲੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਲਾਟ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਗਰਮ ਭਾਗ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਚਿੱਤਰ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਦੱਸੋ ਕਿ ਇਸ ਯੰਤਰ ਦਾ ਕੀ ਨਾਂ ਹੈ ? ਕੀ ਇਸ ਨਾਲ ਬਿਜਲਈ ਉਪਕਰਣਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗੀ ਅੱਗ ਨੂੰ ਬੁਝਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਿਵੇਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਚਿੱਤਰ ਅੱਗ ਬੁਝਾਊ ਯੰਤਰ ਦਾ ਹੈ । ਬਿਜਲਈ ਉਪਕਰਣਾਂ ਵਿਚ ਲੱਗੀ ਅੱਗ ਨੂੰ ਬੁਝਾਉਣ ਲਈ CO₂, ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਅੱਗ ਬੁਝਾਉ ਪਦਾਰਥ ਹੈ ਜੋ ਬਿਜਲਈ ਉਪਕਰਣਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਹਾਨੀ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚੋਂ ਸਾਨੂੰ CO₂, ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । CO₂, ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫੈਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਠੰਡੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਅੱਗ ਨੂੰ ਚੌਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਘੇਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਬਾਲਣ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਲੈ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਅੱਗ ਨੂੰ ਬੁਝਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹੇਠਾਂ ਦਰਸਾਏ ਗਏ ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਕਾਗਜ਼ ਦੇ ਦੋ ਕੱਪ A ਅਤੇ B ਹਨ । A ਕੱਪ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ B ਕੱਪ ਖਾਲੀ ਹੈ । ਦੋਹਾਂ ਕੱਪਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੋਮਬੱਤੀਆਂ ਤੇ ਗਰਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਕੀ ਅਸੀਂ ਪਾਣੀ ਵਾਲੇ ਕੱਪ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਉਬਾਲ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ? ਜੇਕਰ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਕਾਰਨ ਸਮਝਾਓ ।

ਉੱਤਰ-
ਹਾਂ, ਕਾਗਜ਼ ਦੇ ਕੱਪ A ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਉਬਾਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਾਗਜ਼ ਦੇ ਕੱਪ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਉਸ਼ਮਾ ਚਾਲਨ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਾਗਜ਼ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਉਸਦੇ ਜਾਲਣ ਤਾਪਮਾਨ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਕਾਗਜ਼ ਦਾ ਕੱਪ ਜਲਣ ਤੋਂ ਬਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਬਾਲਣ ਕੀ ਹੈ ? ਕਿਹੜੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਲਣ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਾਲਣ-ਉਹ ਪਦਾਰਥ, ਜੋ ਬਲਣ ਤੇ ਤਾਪ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਬਾਲਣ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ | ਬਾਲਣ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਹਨ

• ਠੋਸ (ਲੱਕੜੀ, ਕੋਲਾ, ਲੱਕੜੀ ਦਾ ਕੋਲਾ)
• ਵ ਪੈਟਰੋਲ, ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ, ਡੀਜ਼ਲ)
• ਗੈਸ (ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ, ਕੋਲਾ ਗੈਸ, ਬਾਇਓਗੈਸ) ਆਦਿ !

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਦੁਰਘਟਨਾ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀ ਅੱਗ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਕਾਬੂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੁਰਘਟਨਾ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀ ਅੱਗ ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸ਼ਰਤ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਨਾਲ ਅੱਗ ਕਾਬੂ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

1. ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਅਪੂਰਤੀ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਨਾਲ ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ ਜਲਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਠੰਡਾ ਕਰਕੇ ਜਾਂ ਉਸਦਾ ਜਲਣ-ਤਾਪ ਘੱਟ ਕਰਕੇ :
3. ਅੱਗ ਨੂੰ ਫੈਲਾਉਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਹਟਾ ਦੇਣ ਨਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਜਲਣ ਤਾਪ, ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ, ਜਾਲਣ ਲਈ ਸਹਾਇਕ ਦੀ ਜਾਲਣ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰੀ ਲੋੜਾਂ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਲਣ ਤਾਪ-ਇਹ ਇੱਕ ਨਿਮਨ ਤਾਪ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੇ ਬਾਲਣ ਅੱਗ ਫੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਜਲਣ ਤਾਪਮਾਨ ਨਿਸਚਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਘੱਟ ਤਾਪਮਾਨ ਤੇ ਇਹ ਅੱਗ ਨਹੀਂ ਫੜਦਾ ਹੈ ।

ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ-ਇਹ ਪਦਾਰਥ ਸੌਖਿਆਂ ਹੀ ਅੱਗ ਫੜ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਕਾਗ਼ਜ਼, ਐੱਲ. ਪੀ. ਜੀ., ਕੱਪੜੇ ਆਦਿ ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ ਹਨ । ਜਾਲਣ ਦੇ ਲਈ ਸਹਾਇਕ-ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਜੋ ਬਾਲਣ ਜਾਂ ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਜਲਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪੈਟੋਲ, ਐੱਲ. ਪੀ. ਜੀ. ਵਰਗੇ ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਜਲਦੇ ਜਦੋਂ ਤਕ ਜਾਲਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਜਾਂ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਵੱਧ ਮਾਤਰਾ ਮੌਜੂਦ ਨਾ ਹੋਵੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਸਮੀਕਰਣ :C + O₂ → CO₂+ 385 kJ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ ਦਾ ਕੈਲੋਰੀ ਮੁੱਲ ਪਤਾ ਕਰੋ | (Ca ਦਾ ਪੁੰਜ = 12g)
ਉੱਤਰ-
ਸਮੀਕਰਣ ਅਨੁਸਾਰ, 1 ਮੋਲ C ਜਾਂ 12 ਕਾਰਬਨ ਜਲਣ ਤੇ 385 kJ ਤਾਪ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਲਈ 12 g ਕਾਰਬਨ ਤਾਪ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ = 385 kJ
1 g ਕਾਰਬਨ ਤਾਪ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ = \(\frac{385}{12} \)
ਕਾਰਬਨ ਦਾ ਕੈਲੋਰੀ ਮੁੱਲ = 32.1 kJ/g ਉੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕੋਕ, ਕੋਲੇ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਬਾਲਣ ਕਿਉਂ ਹੈ ? ਕੋਈ ਚਾਰ ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੋਕ, ਕੋਲੇ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਬਾਲਣ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਹੈ :

• ਕੋਕ ਦਾ ਕੈਲੋਰੀ ਮੁੱਲ ਕੋਲੇ ਦੇ ਕੈਲੋਰੀ ਮੁੱਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈ ।
• ਕੋਕ ਦਾ ਚਲਣ ਤਾਪ ਕੋਲੇ ਦੇ ਜਲਣ ਤਾਪ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੈ ।
• ਕੋਕ, ਕੋਲੇ ਤੋਂ ਘੱਟ ਧੂੰਆਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ |
• ਕੋਲਾ ਜਲਣ ਕਾਰਨ ਸੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਤ CO₂, SO₂, ਅਤੇ CO₂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਕੋਕ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ ਨੂੰ ਸਮਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ-ਵਧੇਰੇ ਬਾਲਣਾਂ ਦੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੀ ਵੱਧ ਮਾਤਰਾ ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦੀ ਹੈ । ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਰਫ਼ ਪਿਘਲਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਜਲ ਪੱਧਰ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤੱਟੀ ਖੇਤਰ ਹੜ੍ਹ ਗ੍ਰਸਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਹੇਠਲੇ ਤਟੀ ਖੇਤਰ ਪੱਕੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਮੀਂਹ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਮੀਂਹ (Acid Rain)-ਕੋਲਾ ਅਤੇ ਡੀਜ਼ਲ ਦੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਸਲਫ਼ਰ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਗੈਸ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ ਜੋਕਿ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਾਹ ਘੁੱਟਣ ਵਾਲੀ ਅਤੇ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਖੋਰਨ ਵਾਲੀ ਗੈਸ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪੈਟੋਲ ਇੰਜਨ ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਦੇ ਗੈਸੀ ਆਕਸਾਈਡ ਛੱਡਦੇ ਹਨ । ਸਲਫ਼ਰ ਅਤੇ ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਦੇ ਆਕਸਾਈਡ ਮੀਂਹ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੁਲ ਕੇ ਤੇਜ਼ਾਬ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੇਜ਼ਾਬ ਯੁਕਤ ਮੀਂਹ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਮੀਂਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮੋਮਬੱਤੀ ਦੀ ਲਾਟ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਦਾ ਚਿੱਤਰ ਸਹਿਤ ਵਰਣਨ ਕਰੋ !
ਉੱਤਰ-
ਮੋਮਬੱਤੀ ਲਾਟ ਦੇ ਖੇਤਰ-ਲਾਟ ਦੇ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਭਾਗ ਹਨ
(i) ਅੰਦਰੂਨੀ ਭਾਗ
(ii) ਦੀਪਤ ਭਾਗ
(ii) ਅਦੀਪਤ ਭਾਗ ।

(i) ਅੰਦਰੂਨੀ ਭਾਗ-ਇਹ ਲਾਟ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਅੰਦਰੂਨੀ ਠੰਡਾ ਭਾਗ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੋਮ ਦੇ ਵਾਸ਼ਪ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇੱਕ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਦੀ ਨਲੀ ਦਾ ਇੱਕ ਸਿਰਾ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਰੱਖੋ, ਦੂਸਰੇ ਸਿਰੇ ਨਾਲ ਸਫ਼ੈਦ ਵਾਸ਼ਪ ਨਿਕਲਦੇ ਹੋਏ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣਗੇ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਚਿਸ ਦੀ ਤੀਲੀ ਨਾਲ ਜਲਾਉਣ ਤੇ ਲਾਟ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ ।

(ii) ਦੀਪਤ ਖੇਤਰ-ਮੱਧ ਭਾਗ ਚਮਕੀਲਾ ਦੀਪਤ ਖੇਤਰ ਹੈ । ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ ਦੇ ਅੱਧਜਲੇ ਕਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਕਣਾਂ ਦੇ ਚਮਕਣ ਕਾਰਨ ਇਹ ਖੇਤਰ ਚਮਕੀਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕਣ ਲਾਟ ਤੋਂ ਧੂੰਏਂ ਅਤੇ ਕਾਜਲ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

(iii) ਅਦੀਪਤ ਖੇਤਰ-ਇਹ ਲਾਟ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲਾ ਭਾਗ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਰੰਗ ਫਿੱਕਾ ਨੀਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ, ਬਾਲਣ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਪੂਰਨ ਜਾਲਣ (ਦਹਿਨ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲਾ ਅਦੀਪਤ ਭਾਗ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ 1800°C ਦੇ ਲਗਪਗ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਰਣਨ ਕਰੋ-
(i) ਤੇਜ਼ ਜਾਲਣ
(ii) ਸਵੈ-ਜਾਲਣ
(iii) ਧੀਮਾ ਜਾਲਣ
(iv) ਵਿਸਫੋਟ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਤੇਜ਼ ਜਾਲਣ (Rapid Combustion)-ਉਹ ਆਕਸੀਕਰਨ ਅਭਿਕਿਰਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਉਸ਼ਮਾ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਤੇਜ਼ ਜਾਲਣ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ ਜਦੋਂ ਬਲਦੀ ਹੋਈ ਤੀਲੀ ਨੂੰ ਗੈਸ ਬਰਨਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਗੈਸ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ਜਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੋਮਬੱਤੀ ਦੀ ਬੱਤੀ ਬਲਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਮਾਚਿਸ ਦੀ ਜਲਦੀ ਹੋਈ ਤੀਲੀ, ਇਸਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਲਿਆਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਜਵਾਲਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਤਾਪ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

(ii) ਸਵੈ-ਜਾਲਣ (Spontaneous Combustion)-ਉਹ ਜਾਲਣ, ਜੋ ਬਾਹਰੀ ਤਾਪ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸੰਭਵ ਹੋਵੇ, ਸਵੈ ਜਲਣ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ । | ਸਫ਼ੈਦ ਫ਼ਾਸਫੋਰਸ ਸਵੈ-ਜਾਲਣ ਦਾ ਵਧੀਆ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ ।

(iii) ਧੀਮਾ ਜਾਲਣ (Slow Combustion)-ਇਹ ਇਕ ਧੀਮੀ ਆਕਸੀਕਰਨ ਅਭਿਕਿਰਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਸ ਅਭਿਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੀ ਤਾਪ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਇੰਨੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।
ਲੋਹੇ ਨੂੰ ਜੰਗ ਲੱਗਣਾ ਅਤੇ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਧੀਮੀ ਜਾਲਣ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ ।

(iv) ਵਿਸਫੋਟ-ਜਿਸ ਜਾਲਣ ਅਭਿਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਜਲਣ ਤੇ ਕਈ ਗੈਸਾਂ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨਾਲ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਊਸ਼ਮਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਵਿਸਫੋਟ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਦੀਵਾਲੀ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪਟਾਖੇ ਸਿਰਫ਼ ਦਬਾਅ ਪਾਉਣ ਤੇ ਚੱਲਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਅਭਿਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਰਸਾਇਣਾਂ ਨੂੰ ਆਕਸੀਕਰਨ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਕਈ ਗੈਸਾਂ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਤਾਪ ਦੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਬੰਦੂਕ ਤੋਂ ਦਾਗੀ ਗੋਲੀ ਵੀ ਇੱਕ ਵਿਸਫੋਟ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 8th Class Science Book Solutions Chapter 5 ਕੋਲਾ ਅਤੇ ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 8 Science Chapter 5 ਕੋਲਾ ਅਤੇ ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ

PSEB 8th Class Science Guide ਕੋਲਾ ਅਤੇ ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ Textbook Questions and Answers

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸੀ. ਐੱਨ. ਜੀ. ਅਤੇ ਐੱਲ. ਪੀ. ਜੀ. ਦੀ ਬਾਲਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਕੀ ਲਾਭ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੀ. ਐੱਨ. ਜੀ. ਦੇ ਲਾਭ-ਇਹ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨਹੀਂ ਫੈਲਾਉਂਦਾ । ਐੱਲ. ਪੀ. ਜੀ. ਦੇ ਲਾਭ-ਐੱਲ. ਪੀ. ਜੀ. ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਬਾਲਣ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ

1. ਇਸਦਾ ਕੈਲੋਰੀਮਾਨ ਵੱਧ ਹੈ । ਇਹ 50 kj/gਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ LPG ਜਲ ਕੇ 50 ਕਿਲੋ ਜੁਲ ਊਰਜਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
2. ਇਸਦੀ ਲਾਟ ਧੂੰਆਂ ਰਹਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨਹੀਂ ਫੈਲਾਉਂਦੀ ।
3. L.P.G, ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਤੇ ਰੱਖ-ਰਖਾਵ ਸੌਖਾ ਹੈ ।
4. ਇਸਦਾ ਦਹਿਣ ਪੂਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
5. ਇਸ ਦੇ ਜਲਣ ਤੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀਆਂ ਗੈਸਾਂ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ।
6. ਇਹ ਇੱਕ ਸਾਫ਼ ਘਰੇਲੂ ਬਾਲਣ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ ਦੀ ਕਿਹੜੀ ਉਪਜ ਸੜਕ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਲਿਆਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਿਟੁਮਿਨ (Bitumin)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਰਣਨ ਕਰੋ, ਮ੍ਰਿਤ ਬਨਸਪਤੀ ਤੋਂ ਕੋਲਾ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣਦਾ ਹੈ ? ਇਹ ਪ੍ਰਕਰਮ ਕੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮ੍ਰਿਤ ਬਨਸਪਤੀ ਤੋਂ ਕੋਲੇ ਦਾ ਬਨਣਾ-ਕੋਲਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਵਿਘਟਨ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ ਜੋ ਅੱਜ ਤੋਂ ਕਰੋੜਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਧਰਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦੱਬੇ ਗਏ ਸਨ | ਅਜਿਹਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਕਰੋੜਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਭੁਚਾਲ ਅਤੇ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਆਦਿ ਦੇ ਕਾਰਨ ਰੁੱਖ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤਹਿ ਹੇਠਾਂ ਦੱਬ ਗਏ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਰੇਤ ਨਾਲ ਢੱਕ ਗਏ । ਧਰਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਉੱਚ ਦਾਬ ਅਤੇ ਉੱਚ ਤਾਪ ਅਤੇ ਹਵਾ ਦੀ ਗੈਰ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਦੱਬੇ ਹੋਏ ਰੁੱਖ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਕੋਲੇ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਏ । ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਲੱਕੜੀ ਤੋਂ ਕੋਲਾ ਬਣਨ ਵਿੱਚ ਕਰੋੜਾਂ ਸਾਲ ਦਾ ਸਮਾਂ ਲੱਗ ਗਿਆ । ਕੋਲਾ ਬਣਨ ਦੇ ਪ੍ਰਕਰਮ ਨੂੰ ਕਾਰਬਨੀਕਰਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਖਾਲੀ ਸਥਾਨ ਭਰੋ –
(ਉ) ………. ਅਤੇ ………… ਫਾਂਸਿਲ ਬਾਲਣ ਹਨ ।
ਪੈਟੋਲੀਅਮ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਘਟਕਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਕਰਮ ……… ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
(ਈ) ਵਾਹਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਬਾਲਣ …..
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਕੋਲਾ, ਪੈਟੋਲੀਅਮ
(ਅ) ਸੁਧਾਈ ਕਰਨਾ
(ਸ) ਐੱਨ. ਜੀ. ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਥਨ ਠੀਕ (T) ਹਨ ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ (F)
(ਉ) ਫਾਂਸਿਲ ਬਾਲਣ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ ਵਿੱਚ ਬਣਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਲਤ

(ਅ) ਪੈਟੋਲ ਦੇ ਨਾਲੋਂ ਸੀ. ਐੱਨ. ਜੀ. ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਬਾਲਣ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਲਤ

(ਇ) ਕੋਕ, ਕਾਰਬਨ ਦਾ ਲਗਪਗ ਸ਼ੁੱਧ ਰੂਪ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਠੀਕ

(ਸ) ਕੋਲਤਾਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਠੀਕ

(ਹ) ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ ਇੱਕ ਫਾਂਸਿਲ ਬਾਲਣ ਨਹੀਂ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਲਤ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਮਝਾਓ, ਫਾਂਸਿਲ ਬਾਲਣ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤਕ ਸਾਧਨ ਕਿਉਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਫਾਂਸਿਲ ਬਾਲਣ ਸਜੀਵਾਂ ਤੇ ਮ੍ਰਿਤ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬਣਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਨਣ ਵਿੱਚ ਕਰੋੜਾਂ ਸਾਲ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ | ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਫਾਂਸਿਲ ਬਾਲਣ ਦੇ ਸਾਧਨ ਸੀਮਿਤ ਹਨ ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਛੇਤੀ ਸਮਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਫਾਂਸਿਲ ਬਾਲਣ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕੋਕ ਦੇ ਗੁਣ ਅਤੇ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੋਕ ਦੇ ਗੁਣ-

• ਇਹ ਕਠੋਰ ਹੈ ।
• ਇਹ ਮੁਸਾਮਦਾਰ ਹੈ ।
• ਇਹ ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਦਾ ਹੈ ।
• ਇਹ ਬਿਜਲੀ ਅਤੇ ਤਾਪ ਦਾ ਕੁਚਾਲਕ ਹੈ ।

ਕੋਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ-

1. ਬਣਾਉਟੀ ਗ੍ਰੇਫਾਈਟ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਐਸਿਟੀਲੀਨ ਗੈਸ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਕਾਰਬਾਈਡ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ।
3. ਪਾਣੀ-ਗੈਸ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ-ਗੈਸ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ।
4. ਵਾਟਰ-ਗੈਸ ਕਾਰਬਨ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਹਾਈਡੋਜਨ ਦਾ ਸਮਾਨੁਪਾਤੀ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ ।
5. ਇਹ ਕਾਪਰ, ਲੋਹਾ, ਜ਼ਿੰਕ, ਲੈਡ, ਟਿਨ ਆਦਿ ਕੱਚੀਆਂ ਧਾਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਸ਼ਕਰਸ਼ਣ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਪ੍ਰਕਰਮ ਨੂੰ ਸਮਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਜੀਵ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਤੱਲ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਰੇਤ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਢੱਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਕਰੋੜਾਂ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਦਾਬ ਉੱਤਪ੍ਰੇਰਕ ਕਿਰਿਆ ਅਤੇ ਗਰਮੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹਾਈਡਰੋਕਾਰਬਨ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਹਾਈਡਰੋਕਾਰਬਨ ਹਲਕੇ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮੁਸਾਮਦਾਰ ਚੱਟਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਰਿਸ ਕੇ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤਹਿ ਵੱਲ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਅਪਾਰਗਾਮੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੀਆਂ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਪਾਰਗਾਮੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਤੇਲ ਦੇ ਖੂਹ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਗੈਸ ਤੇਲ ਦੇ ਉੱਪਰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਹੇਠ ਲਿਖੀ ਸਾਰਣੀ ਵਿੱਚ 1991 ਤੋਂ 1977 ਤਕ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਕੁੱਲ ਕਮੀ ਨੂੰ ਵਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਕੜਿਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਾਫ਼ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਓ । ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤਤਾ ਨੂੰ Yਧੁਰੇ ਅਤੇ ਸਾਲ ਨੂੰ X-ਧੁਰੇ ਤੇ ਅੰਕਿਤ ਕਰੋ ।

ਉੱਤਰ-

PSEB Solutions for Class 8 Science ਕੋਲਾ ਅਤੇ ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ Important Questions and Answers

Type – I
(A) ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ-

1. ਘਰ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਗੁਰਮੀਤ ਦੀ ਮੰਮੀ ਗੈਸ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਉੱਪਰ ਰੋਟੀ ਪਕਾਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਸਿਲੰਡਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਸਿਲੰਡਰ ਵਿਚਲੀ ਗੈਸ ਦਾ ਕੀ ਨਾਂ ਹੈ ?
(ਉ) ਹਵਾ
(ਅ) ਆਕਸੀਜਨ
(ੲ) ਐੱਲ. ਪੀ. ਜੀ.
(ਸ) ਸੀ.ਐੱਨ.ਜੀ. ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਐੱਲ. ਪੀ. ਜੀ. ।

2. ਮੋਨਿਕਾ ਨੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਿਆ ਕਿ ਬੰਦ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਕੋਲੇ ਜਲਾਉਣ ਨਾਲ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ । ਅਧਿਆਪਕ ਤੋਂ ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਪੁੱਛਣ ਤੇ ਅਧਿਆਪਕ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕੋਲੇ ਦੇ ਜਲਣ ਤੇ ਇੱਕ ਖਤਰਨਾਕ ਗੈਸ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਮੌਤ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਉਸ ਗੈਸ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
(ਉ) ਆਕਸੀਜਨ
(ਅ) ਨਾਈਟਰੋਜਨ
(ੲ) ਕਾਰਬਨ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ
(ਸ) ਹਾਈਡਰੋਜ਼ਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਕਾਰਬਨ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ !

3. ਫ਼ਾਸਿਲ ਈਂਧਨ (ਜੀਵਾਸ਼ਮੀ ਈਂਧਨ) ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ
(ਉ) ਹਵਾ
(ਅ) ਸੂਰਜ ਪ੍ਰਕਾਸ਼
(ਈ) ਪਾਣੀ
(ਸ) ਕੋਲਾ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਕੋਲਾ ।

4. ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਈਂਧਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
(ਉ) ਡੀਜ਼ਲ
(ਅ) ਪੈਟ੍ਰੋਲ
(ਈ) ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ
(ਸ) ਬਿਟੂਮਿਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ਈ) ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ ॥

5. ਕਾਰਬਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ੁੱਧ ਰੂਪ ਹੈ ?
(ਉ) ਕੋਲਤਾਰ
(ਅ) ਕੋਲਾ ਗੈਸ
(ੲ) ਕੋਕ
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਕੋਕ ।

6. ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਹੋਏ ਈਂਧਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਧਨ ਹੈ ?
(ਉ) ਪੈਟੋਲ .
(ਅ) ਕੋਲਾ
(ਈ) ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ
(ਸ) ਸੀ. ਐੱਨ. ਜੀ. ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਸੀ.ਐੱਨ. ਜੀ. |

7. ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਿਕ ਠੋਸ ਈਂਧਨ ਹੈ
(ਉ) ਕੋਲਾ
(ਅ) ਕੋਕ
(ਈ) ਐੱਲ.ਪੀ.ਜੀ.
(ਸ) ਚਾਰਕੋਲ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਕੋਲਾ ।

8. ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਵੱਛ ਈਂਧਨ ਹੈ
(ਉ) ਪੈਟਰੋਲ
(ਅ) ਕੋਲਾ
(ੲ) ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ
(ਸ) ਸੀ.ਐੱਨ.ਜੀ. ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਸੀ.ਐੱਨ. ਜੀ. ।

9. ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਫ਼ਾਸਿਲ ਬਾਲਣ ਹੈ ?
(ਉ) ਹਵਾ
(ਅ) ਪ੍ਰਾਕਿਰਤਕ ਗੈਸ
(ਈ) ਪਾਣੀ
(ਸ) ਕੋਲਾ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਕੋਲਾ ।

10. ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਨਾ-ਸਮਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਾਕਿਰਤਕ ਸੰਸਾਧਨ ਹੈ ?
(ਉ) ਹਵਾ
(ਅ ਸੂਰਜ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼
(ੲ) ਕੋਲਾ
(ਸ) ਜੰਗਲ |
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਹਵਾ ।

11. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਾਲਾ ਸੋਨਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
(ਉ) ਡੀਜ਼ਲ
(ਅ) ਕੋਲਾ ।
(ਈ) ਬਿਟਾਮਿਨ
(ਸ) ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ।

12. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਮਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਕਿਰਤਕ ਸੰਸਾਧਨ ਹੈ
(ਉ) ਹਵਾ
(ਆ) ਸੂਰਜ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼
(ੲ) ਪ੍ਰਾਕਿਰਤਕ ਗੈਸ
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਪ੍ਰਾਕਿਰਤਕ ਗੈਸ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਾਕਿਰਤਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਵਾ, ਪਾਣੀ, ਮਿੱਟੀ, ਜੰਗਲ, ਖਣਿਜ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕੁੱਝ ਮਾਨਵ ਨਿਰਮਿਤ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੱਚ, ਸੀਮੇਂਟ, ਕੱਪੜੇ, ਮਕਾਨ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪੈਟੋਲੀਅਮ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਜੀ-ਕਸ਼ੀਦਣ ਦੀਆਂ ਉਪਜਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ : ਐਸਫਾਲਟ, ਪੈਟ੍ਰੋਲ, ਡੀਜ਼ਲ, ਪੈਰਾਫ਼ਿਨ, ਮੋਮ, ਸਨੇਹਕ ਤੇਲ, ਕੈਰੋਸੀਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ ਦੇ ਤਿੰਨ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਖਾਦਾਂ, ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ, ਬਣਾਉਟੀ ਰਬੜ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ : ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ ਗਾੜ੍ਹੇ ਰੰਗ ਦਾ ਤਰਲ ਪਦਾਰਥ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਗੰਧ ਭੈੜੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਬਿਟੂਮਿਨ ਦਾ ਕੀ ਉਪਯੋਗ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੜਕ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸੁੱਕੀ ਧੁਆਈ (Dry-cleaning) ਦੇ ਘੋਲਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ ਦਾ ਕਿਹੜਾ-ਕਿਹੜਾ ਸੰਘਟਕ ਉਪਯੋਗ ਵਿੱਚ ਲਿਆਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੈਟ੍ਰੋਲ (Petrol) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕੁੱਝ ਸਮਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲ, ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ, ਖਣਿਜ ਅਤੇ ਕੋਲਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਵਾ, ਪਾਣੀ, ਸੂਰਜ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕੋਲੇ ਨੂੰ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਜਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਬਨ-ਡਾਇਆਕਸਾਈਡ ਗੈਸ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਭੰਜਕ ਕਸ਼ੀਦਣ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੰਜਕ ਕਸ਼ੀਦਣ-ਕੋਲੇ ਨੂੰ ਹਵਾ ਦੀ ਗੈਰ ਮੌਜੂਦਗੀ ਜਾਂ ਸੀਮਿਤ ਸਪਲਾਈ ਵਿੱਚ ਗਰਮ ਕਰਨ ਨੂੰ ਭੰਜਕ ਕਸ਼ੀਦਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਹਾਈਡਰੋਕਾਰਬਨ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਾਈਡਰੋਕਾਰਬਨ-ਕੋਲੇ ਅਤੇ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਤੋਂ ਬਣੇ ਯੋਗਿਕਾਂ ਨੂੰ ਹਾਈਡਰੋਕਾਰਬਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਪੈਟ੍ਰੋ-ਰਸਾਇਣ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੈਟੂ-ਰਸਾਇਣ-ਇਹ ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਪੈਟ੍ਰੋਲ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਤੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।

Type – II
ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖੋ । ਕੋਈ ਤਿੰਨ ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ-ਉਹ ਬਾਲਣ ਜਿਹੜੇ ਸਜੀਵਾਂ ਦੇ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ) ਦੇ ਮਿਤ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਦੱਬਣ ਨਾਲ ਕਈ ਕਰੋੜਾਂ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ । ਉਦਾਹਰਣ-ਕੋਲਾ, ਪੈਟੋਲੀਅਮ, ਪਾਕ੍ਰਿਤਿਕ ਗੈਸ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕੋਕ ਕਿਵੇਂ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੋਕ ਦਾ ਬਣਨਾ : ਕੋਕ, ਕੋਲੇ ਦੇ ਪ੍ਰਕਰਮਣ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕੋਲੇ ਵਿੱਚ ਗੈਸ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਦਾਰਥ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਾਲਾ ਪਦਾਰਥ ਜਿਹੜਾ ਬਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕੋਕ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ ਕਿੱਥੇ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ? ਵੀ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਬੰਬੇ ਹਾਈ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਤੇਲ ਗੋਦਾਵਰੀ ਅਤੇ ਕਾਵੇਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਬੇਸਨ ਤੋਂ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ ਸੁਧਾਈ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਉਪਜਾਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹਨ-ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ, ਪੈਟ੍ਰੋਲ, ਨੈਪਥਾ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ, ਗੈਸੀ ਤੇਲ (ਡੀਜ਼ਲ), ਲੁਬਰੀਕੈਂਟ ਤੇਲ/ਮੋਮ, ਬਾਲਣ ਤੇਲ ਅਤੇ ਬਿਟੂਮਿਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕੋਲੇ ਦੇ ਉਤਪਾਦ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੋਲੇ ਦੇ ਉਤਪਾਦ-ਕੋਲਾ ਹਵਾ ਦੀ ਗੈਰ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਜਲਣ ਤੇ ਕੋਲਾ ਗੈਸ, ਕੋਲਤਾਰ ਅਤੇ ਕੋਕ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਕੋਲ ਗੈਸ ਦਾ ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਬਾਲਣ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਕੋਲਤਾਰ ਕੀ ਹੈ ? ਇਹਦੇ ਉਪਯੋਗ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੋਲਤਾਰ-ਇਹ ਕਾਲਾ ਗਾੜਾ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਭੈੜੀ ਗੰਧ ਹੈ । ਇਹ ਲਗਪਗ 200 ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ । ਇਹ ਪਦਾਰਥ ਦੈਨਿਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਉਪਯੋਗ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਜਿਵੇਂ-ਪੇਂਟ, ਰੰਗ, ਪਲਾਸਟਿਕ, ਚਿਤ ਸੁਗੰਧ, ਦਵਾਈਆਂ ਆਦਿ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਪਦਾਰਥ ਹੈ । ਕੋਲਤਾਰ ਸੜਕ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਪਯੋਗੀ ਪਦਾਰਥ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕੋਲੇ ਅਤੇ ਕੋਕ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੋਲੇ ਅਤੇ ਕੋਕ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ –

ਕੋਲਾ (Coal)	ਕੋਕ (Coke)
(1) ਇਹ ਕਾਰਬਨ ਦਾ ਆਕ੍ਰਿਸਟਲੀ ਰੂਪ ਹੈ ।	(1) ਇਹ ਕਾਰਬਨ ਦਾ ਭੁਰ-ਭੁਰਾ ਰੂਪ ਹੈ ।
(2) ਇਹ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਸੜਨ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਦੱਬ ਜਾਣ ਮਗਰੋਂ ਬਣਦਾ ਹੈ ।	(2) ਇਹ ਸਾਫਟ ਕੋਲੇ ਨੂੰ ਹਵਾ ਦੀ ਗੈਰ-ਮੌਜੂਦਗੀ ਜਾਂ ਸੀਮਤ ਸਪਲਾਈ ਵਿੱਚ ਗਰਮ ਕਰਨ ਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

Type – III
ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਨਾ ਸਮਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

ਸਮਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸੰਸਾਧਨ	ਨਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲੇ
(1) ਸੀਮਿਤ ਹੈ ।	(1) ਅਸੀਮਿਤ ਹੈ ।
(2) ਵਰਤ ਕੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਛੇਤੀ ਦੋਬਾਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ।	(2) ਕਦੀ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਦੋਬਾਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ |
(3) ਉਦਾਹਰਨ-ਜੰਗਲ, ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ।	(3) ਉਦਾਹਰਨ-ਹਵਾ, ਸੂਰਜ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕੋਲ ਗੈਸ ਕੀ ਹੈ ? ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਬਣਦੀ ਹੈ ? ਇਸਦੇ ਉਪਯੋਗ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੋਲ ਗੈਸ-ਕੋਲ ਗੈਸ, ਮਿਥੇਨ, ਹਾਈਡੋਜਨ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨ ਮੋਨੋਕਸਾਈਡ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕੋਲੇ ਨੂੰ ਹਵਾ ਦੀ ਗੈਰ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਗਰਮ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕੋਲ ਗੈਸ ਮਿਲਦੀ ਹੈ !
ਉਪਯੋਗ-

• ਇਹਨੂੰ ਬਾਲਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਇਹ ਧਾਤਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਕਰਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਉਪਯੋਗ ਵਿੱਚ ਲਿਆਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕੋਲੇ ਦੇ ਕੁੱਝ ਉਪਯੋਗ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੋਲੇ ਦੇ ਉਪਯੋਗ-

1. ਖਾਣਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਬਾਲਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ।
2. ਇੰਜਨ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਭਾਫ਼ ਉਤਪੰਨ ਕਰਨ ਲਈ ।
3. ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਲਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਜੋਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ ਦੇ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਤਿੰਨ ਸੰਘਟਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਅਤੇ ਉਪਯੋਗ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ ਦੇ ਸੰਘਟਕ :

• ਪੈਟਰੋਲ
• ਪੈਰਾਫ਼ਿਨ ਮੋਮ
• ਡੀਜ਼ਲ ।

ਉਪਯੋਗ-

• ਪੈਲ ਵਾਹਨਾਂ ਦੇ ਬਾਲਣ ਅਤੇ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਬਾਲਣ ਵੱਜੋਂ ਉਪਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਸੁੱਕੀ ਸਫ਼ਾਈ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਪਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਪੈਰਾਫ਼ਿਨ ਮੋਮ ਤੋਂ ਦਵਾਈਆਂ, ਮੋਮਬੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਵੈਸਲੀਨ ਆਦਿ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਆਦਰਸ਼ ਬਾਲਣ ਦੀਆਂ ਕੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਈਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਦਰਸ਼ ਬਾਲਣ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਈਆਂ

1. ਇਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਉਪਲੱਬਧ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ !
2. ਇਸਦੀ ਕੀਮਤ ਘੱਟ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
3. ਇਹ ਸਾਫ਼ ਬਾਲਣ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਜਲਣ ਨਾਲ ਕੋਈ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀ ਗੈਸ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਅਤੇ ਦਹਿਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੋਈ ਸੁਆਹ ਨਹੀਂ ਬਨਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ।
4. ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਊਰਜਾ ਮਿਲਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
5. ਇਸਦਾ ਪਰਿਵਹਿਨ ਅਤੇ ਭੰਡਾਰਨ ਸੌਖਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

Type – IV
ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ ਕੀ ਹੈ ? ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਬਣਦਾ ਹੈ ? ਇਹ ਨਾ-ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਊਰਜਾ ਦੇ ਸ੍ਰੋਤ ਕਿਉਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ (Fossil Fuel) ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ-ਜੀਵ ਜੰਤੂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਧਰਤੀ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਦਬ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਤਲਛੱਟੀ ਪਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੱਕ ਆਕਸੀਜਨ ਨਹੀਂ ਪੁੱਜਦੀ । ਤਲਛੱਟੀ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਤਾਂ ਆਕਸੀਕਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਵਿਘਟਨ, ਪਰੰਤੂ ਤਲਛਟ ਦੇ ਭਾਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਵਾਸ਼ਪਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ ਨਿੱਚੜ ਕੇ ਬਾਹਰ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ, ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ, ਕੋਲਾ ਆਦਿ ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ ।

ਨਾ-ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਊਰਜਾ ਸੋਮਾ-ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ ਅੱਜ ਤੋਂ ਲੱਖਾਂ ਕਰੋੜਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤਹਿ ਤੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਬਣੇ ਸਨ । ਭੂਗੋਲਿਕ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪਰਿਵਰਤਨਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਅਤੇ ਦਰੱਖਤ ਪੌਦੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਸਤਹਿ ਦੇ ਥੱਲੇ ਦੱਬੇ ਗਏ ਸਨ | ਧਰਤੀ ਤਲ ਦੇ ਦਬਾਅ ਅਤੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਗਰਮੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਏ | ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਵਰਤੋਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾ-ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਊਰਜਾ , ਦਾ ਸੋਮਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਹੇਠੋਂ ਕਿਵੇਂ ਬਾਹਰ (Mining) ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ-ਇਹ ਗਾੜ੍ਹਾ, ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਦਾ ਭੈੜੀ ਗੰਧ ਵਾਲਾ ਤੇਲੀ ਦ੍ਰਵ ਹੈ । ਇਹ ਕਈ ਠੋਸ, ਤਰਲ ਅਤੇ ਗੈਸੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ, ਲੂਣ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਕਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ-ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ ਧਰਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਪਾਰਗਾਮੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਇਸ ਦੇ ਉੱਪਰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

ਚੱਟਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟ ਕੇ ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਕੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ ਦੇ ਉੱਪਰ ਉਪਸਥਿਤ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਦਬਾਅ ਦੇ ਨਾਲ ਬਾਹਰ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੱਧ ਦਬਾਅ ਦੇ ਕਾਰਨ ਤੇਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਬਾਹਰ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਸਮਾਪਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਨੂੰ ਪੰਪ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 8th Class Science Book Solutions Chapter 4 ਪਦਾਰਥ: ਧਾਤਾਂ ਅਤੇ ਅਧਾਤਾਂ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 8 Science Chapter 4 ਪਦਾਰਥ: ਧਾਤਾਂ ਅਤੇ ਅਧਾਤਾਂ

PSEB 8th Class Science Guide ਪਦਾਰਥ : ਧਾਤਾਂ ਅਤੇ ਅਧਾਤਾਂ Textbook Questions and Answers

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕੁੱਟ ਕੇ ਚਾਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਜ਼ਿੰਕ
(ਅ) ਫ਼ਾਸਫੋਰਸ
(ਈ) ਸਲਫ਼ਰ
(ਸ) ਆਕਸੀਜਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਜ਼ਿੰਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਕਥਨ ਸਹੀ ਹੈ ?
(ੳ) ਸਾਰੀਆਂ ਧਾਤਾਂ ਖਿਚੀਣਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
(ਅ) ਸਾਰੀਆਂ ਅਧਾਤਾਂ ਖਿਚੀਣਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
(ਈ) ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਧਾਤਾਂ ਖਿਚੀਣਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
(ਸ) ਕੁੱਝ ਅਧਾਤਾਂ ਖਿਚੀਣਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਸਾਰੀਆਂ ਧਾਤਾਂ ਖਿਚੀਣਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਖ਼ਾਲੀ ਸਥਾਨ ਭਰੋ
(ਉ) ਫ਼ਾਸਫ਼ੋਰਸ ਬਹੁਤ ……… ਅਧਾਤ ਹੈ ।
(ਅ) ਧਾਤਾਂ ਗਰਮੀ ਅਤੇ ………. ਦੀਆਂ ……….. ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
(ਇ) ਆਇਰਨ, ਕਾਪਰ ਨਾਲੋਂ …….. ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੈ ।
(ਸ) ਧਾਤਾਂ, ਤੇਜ਼ਾਬਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ……… ਗੈਸ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ
(ਅ) ਬਿਜਲੀ, ਸੁਚਾਲਕ
(ਈ) ਵਧੇਰੇ
(ਸ) ਹਾਈਡਰੋਜਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਥਨ ਠੀਕ (T) ਹਨ ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ (F) ।
(ੳ) ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਅਧਾਤਾਂ ਤੇਜ਼ਾਬਾਂ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
(T)

(ਅ) ਸੋਡੀਅਮ ਬਹੁਤ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਧਾਤ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(T)

(ਈ) ਕੱਪਰ, ਜ਼ਿੰਕ, ਸਲਫ਼ੇਟ ਦੇ ਘੋਲ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿੰਕ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(F)

(ਸ) ਕੋਲੇ ਨੂੰ ਖਿੱਚ ਕੇ ਤਾਰਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
(F)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਸਾਰਣੀ ਵਿੱਚ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਧਾਤਾਂ ਅਤੇ ਅਧਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਕਰੋ-

ਲੜੀ ਨੰ:	ਗੁਟ	ਪਾਤ	ਅਧਾਤ
1.	ਦਿੱਖ
2.	ਕਠੋਰਤਾ
3.	ਖਿਚੀਣਸ਼ੀਲਤਾ
4.	ਕੁਟੀਣਸ਼ੀਲਤਾ
5.	ਤਾਪ ਦੀ ਚਾਲਕ
6.	ਬਿਜਲਈ ਚਾਲਕ

ਉੱਤਰ-
ਧਾਤਾਂ ਅਤੇ ਅਧਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਲੜੀ ਨੰ:	ਗੁਣ	ਧਾਤ	ਅਧਾਤ
1.	ਦਿੱਖ	ਚਮਕੀਲੀ	ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੰਗ
2.	ਕਠੋਰਤਾ	ਕਮਰੇ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਤੇ ਠੋਸ ਅਤੇ ਕਠੋਰ	ਕਮਰੇ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਤੇ ਠੋਸ, ਤਰਲ, ਗੈਸ ਅਤੇ ਭਰਭਰੀ।
3.	ਖਿਚੀਣਸ਼ੀਲਤਾ	ਖਿੱਚ ਕੇ ਤਾਰਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।	ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ
4.	ਕੁਟੀਣਸ਼ੀਲਤਾ	ਕੁੱਟ ਕੇ ਸ਼ੀਟਾਂ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ	ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ।
5.	ਤਾਪ ਦੀ ਚਾਲਕ	ਚਾਲਕ ਹੈ ।	ਚਾਲਕ ਨਹੀਂ ਹੈ।
6.	ਬਿਜਲਈ ਚਾਲਕ	ਸੰਭਵ ਹੈ ।	ਅਸੰਭਵ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਦੇ ਕਾਰਣ ਦਿਓ
(ਉ) ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਦੀ ਫਾਇਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਭੋਜਨ ਸਾਮੱਗਰੀ ਨੂੰ ਲਪੇਟਨ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
(ਅ) ਵਾਂ ਨੂੰ ਗਰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਇਮਰਸ਼ਨ ਰਾਂਡ ਧਾਤਵੀਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ ।
(ਇ) ਕਾਪਰ, ਜ਼ਿੰਕ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਨਮਕ ਦੇ ਘੋਲ ਵਿੱਚੋਂ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ।
(ਸ) ਸੋਡੀਅਮ ਅਤੇ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਤੇਲ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਖਿਚੀਣਸ਼ੀਲ ਹੈ ਅਤੇ ਹਵਾ, ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਦੀ ਪੱਤੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਭੋਜਨ ਸਾਮੱਗਰੀ ਨੂੰ ਲਪੇਟਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
(ਅ) ਧਾਤਾਂ ਤਾਪ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦੀਆਂ ਸੂਚਾਲਕ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਮਰਸ਼ਨ ਰਾਂਡ ਧਾਤ ਦੀ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(ਈ) ਕੱਪਰ, ਜ਼ਿੰਕ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਨਮਕ ਦੇ ਘੋਲ ਵਿੱਚੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ।
(ਸ) ਸੋਡੀਅਮ ਅਤੇ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਹਵਾ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਛੇਤੀ ਕਿਰਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਤੇਲ ਵਿੱਚ ਰੱਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਨਿੰਬੂ ਦੇ ਅਚਾਰ ਨੂੰ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਦੇ ਬਰਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਹੋ ? ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਹੀਂ । ਨਿੰਬੂ ਦਾ ਅਚਾਰ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਪਦਾਰਥ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਦੇ ਬਰਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਤੇਜ਼ਾਬ, ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲਾ ਪਦਾਰਥ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਭੋਜਨ ਵਿਸ਼ਾਕੱਤਤਾ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਵਿਰੋਧੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਹੇਠ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸਾਰਣੀ ਦੇ ਕੱਲਮ-1 ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਪਦਾਰਥ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ | ਕੱਲਮ-II ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਉਪਯੋਗ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ । ਕਾਲਮ-I ਦੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਕੱਲਮ-II ਨਾਲ ਹੀ ਮਿਲਾਣ ਕਰੋ ।

ਕੱਲਮ-I	ਕੱਲਮ-II
(1) ਗੋਲਡ	(ਉ) ਥਰਮਾਮੀਟਰ
(2) ਆਇਰਨ	(ਅ) ਬਿਜਲੀ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ।
(3) ਐਲਮੀਨੀਅਮ	(ਏ) ਭੋਜਨ ਸਾਮੱਗਰੀ ਲਪੇਟਨਾ
(4) ਕਾਰਬਨ	(ਸ) ਗਹਿਣੇ
(5) ਪਰ	(ਹ) ਮਸ਼ੀਨਾਂ
(6) ਮਰਕਰੀ	(ਕ) ਬਾਲਣ ॥

ਉੱਤਰ –

ਕੱਲਮ I	ਕੱਲਮ II
(1) ਗੋਲਡ	(ਸ) ਗਹਿਣੇ
(2) ਆਇਰਨ	(ਹ) ਮਸ਼ੀਨਾਂ
(3) ਐਲਮੀਨੀਅਮ	(ੲ) ਭੋਜਨ ਸਾਮੱਗਰੀ ਲਪੇਟ
(4) ਕਾਰਬਨ	(ਕਿ) ਬਾਲਣ
(5) ਪਰ	(ਅ) ਬਿਜਲੀ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ
(6) ਮਰਕਰੀ	(ਉ) ਥਰਮਾਮੀਟਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ
(ਉ) ਹਲਕਾ ਸੁਲਫ਼ਿਊਰਿਕ ਐਸਿਡ ਕੱਪਰ ਦੀ ਪਲੇਟ ਉੱਤੇ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
(ਅ) ਲੋਹੇ ਦੀ ਕਿੱਲ, ਕਾਪਰ ਸਲਫ਼ੇਟ ਦੇ ਘੋਲ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸੰਬੰਧਿਤ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆਵਾਂ ਲਈ ਸਮੀਕਰਣਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਜਦੋਂ ਹਲਕਾ ਸੁਲਫ਼ਿਉਰਿਕ ਅਮਲ, ਕਾਪਰ ਦੀ ਪਲੇਟ ਤੇ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਗੈਸ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

(ਅ) ਜਦੋਂ ਲੋਹੇ ਦੀ ਕਿੱਲ ਨੂੰ ਪਰ ਸਲਫ਼ੇਟ ਦੇ ਘੋਲ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਲੋਹਾ, ਕਾਂਪੁਰ ਨੂੰ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਕਰਕੇ ਆਇਰਨ ਸਲਫ਼ੇਟ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸਲੋਨੀ ਨੇ ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਕੋਲੇ ਦਾ ਇੱਕ ਜਲਦਾ ਹੋਇਆ ਟੁਕੜਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਗੈਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਰਖਨਲੀ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ
(ੳ) ਉਹ ਗੈਸ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪਰਖੇਗੀ ?
(ਅ) ਇਸ ਪ੍ਰਕਰਮ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਸਮੀਕਰਣ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਗੈਸ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਪਰੀਖਣ-

• ਨੀਲੇ ਅਤੇ ਲਾਲ ਲਿਟਮਸ ਪੇਪਰ ਨਾਲ ਗੈਸ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਪਤਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਇਹ ਨੀਲੇ ਟਮਸ ਨੂੰ ਲਾਲ ਕਰ ਦੇਵੇ ਅਤੇ ਲਾਲ ਲਿਟਮਸ ਤੇ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਾ ਪਵੇ ਤਾਂ ਗੈਸ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਸੁਭਾਅ ਦੀ ਹੈ ।
• ਜਦੋਂ ਗੈਸ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੋਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਘੋਲ ਨੀਲੇ ਲਿਟਮਸ ਨੂੰ ਲਾਲ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਗੈਸ ਦੇ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਹੋਣ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ ।

(ਅ) ਜਦੋਂ ਚਾਰਕੋਲ ਨੂੰ ਜਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਆਕਸੀਜਨ ਨਾਲ ਅਭਿਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਆਕਸਾਈਡ, CO₂, (ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ) ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਇੱਕ ਦਿਨ ਰੀਤਾ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸੁਨਿਆਰੇ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਤੇ ਗਈ । ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਸੁਨਿਆਰੇ ਨੂੰ ਪਾਲਿਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਸੋਨੇ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਗਹਿਣੇ ਦਿੱਤੇ । ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਉਹ ਗਹਿਣੇ ਵਾਪਸ ਲਿਆਈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭਾਰ ਕੁੱਝ ਘੱਟ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਭਾਰ ਦੀ ਕਮੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੁਨਿਆਰੇ ਗਹਿਣੇ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਐਕੁਆਰੀਜ਼ੀਆ (Aqua-regia) ਘੋਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕਿਉਂਕਿ ਸੋਨਾ ਇਸ ਵਿੱਚ ਘੁੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਰੀਤਾ ਦੀ ਮਾਂ ਦੇ ਗਹਿਣਿਆਂ ਦੇ ਭਾਰ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਆ ਗਈ ।

PSEB Solutions for Class 8 Science ਪਦਾਰਥ : ਧਾਤਾਂ ਅਤੇ ਅਧਾਤਾਂ Important Questions and Answers

(A) ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ

1. ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਸਰਕਟ ਵਿਚ ਲਗਾਤਾਰ ਬਹਾਓ ਹੁੰਦਾ ਰਹੇ, ਇਸ ਲਈ ਲੋਹੇ ਦੀ ਕਿੱਲ ਦੇ ਥਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਵਸਤੁਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸ ਵਸਤੁ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨਾ ਉੱਚਿਤ ਹੋਵੇਗਾ ?

(ੳ) ਰਬੜ
(ਅ) ਪਲਾਸਟਿਕ
(ਇ)ਗ੍ਰੇਫਾਈਟ
(ਸ) ਲੱਕੜੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ਇ) ਫਾਈਟ ।

2. ਸੋਡੀਅਮ ਦੀ ਧਾਤ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਪਾਣੀ ਵਿਚ
(ਅ) ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਤੇਲ ਵਿਚ
(ਇ) ਹਵਾ ਵਿਚ
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਤੇਲ ਵਿਚ ।

3. ਜਦੋਂ ਲੋਹੇ ਦੀ ਪੱਤੀ ਨੂੰ ਸਿਲ੍ਹੀ ਹਵਾ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕੁੱਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਉੱਪਰ ਇਕ ਪਰਤ ਜਮਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਰੰਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ
(ਉ) ਹਰਾ
(ਅ) ਲਾਲ
(ਇ) ਮਿੱਟੀ ਵਰਗਾ
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਲਾਲ ।

4. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਕਥਨ ਸਹੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਸਾਰੀਆਂ ਧਾਤਾਂ ਖਿੱਚੀਣਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ
(ਅ) ਸਾਰੀਆਂ ਅਧਾਤਾਂ ਖਿੱਚੀਣਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ
(ਇ) ਆਮਤੌਰ ਤੇ ਧਾਤਾਂ ਖਿੱਚੀਣਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।
(ਸ) ਕੁੱਝ ਅਧਾਤਾਂ ਖਿੱਚੀਣਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ਇ) ਆਮਤੌਰ ਤੇ ਧਾਤਾਂ ਖਿੱਚੀਣਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

5. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਅਧਾਤ ਹੈ ?
(ਉ) ਲੋਹਾ
(ਅ) ਕਾਰਬਨ
(ਈ) ਸੋਨਾ ।
(ਸ) ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ॥
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਕਾਰਬਨ ।

6. ਫਾਸਫੋਰਸ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
(ਉ) ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ
(ਅ) ਹਵਾ ਵਿੱਚ
(ਇ) ਤੇਲ ਵਿੱਚ
(ਸ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ।

7. ਤਰਲ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀ ਧਾਤ ਹੈ
(ਉ) ਤਾਂਬਾ ।
(ਅ) ਚਾਂਦੀ
(ੲ) ਪਾਰਾ
(ਸ) ਸੋਡੀਅਮ ॥
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਪਾਰਾ ।

8. ਕਿਹੜੀ ਧਾਤ ਬਿਜਲੀ ਅਤੇ ਤਾਪ ਦੀ ਸੁਚਾਲਕ ਹੈ ?
(ਉ) ਸੋਡੀਅਮ
(ਅ) ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ
(ਇ) ਤਾਂਬਾ
(ਸ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਤਾਂਬਾ ।

9. ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਕੁਚਾਲਕ ਧਾਤ ਹੈ ?
(ਉ) ਤਾਂਬਾ
(ਅ) ਲੈਂਡ
(ਈ) ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ
(ਸ) ਚਾਂਦੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਲੈਂਡ ।

10. ਲਾਲ ਲਿਟਮਸ ਦੇ ਘੋਲ ਨੂੰ ਨੀਲਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ
(ਉ) ਧਾੜਵੀ ਆਕਸਾਈਡ,
(ਅ) ਸਲਫਰ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ
(ਇ) ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਧਾਤਵੀ ਆਕਸਾਈਡ ।

11. ਕਠੋਰਤਾ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਅਧਾਤ ਹੈ
(ਉ) ਲੋਹਾ
(ਅ) ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ
(ਈ) ਤਾਂਬਾ
(ਸ) ਕੋਲਾ |
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਕੋਲਾ ॥

12. ਧਾਤਾਂ ਤੇਜ਼ਾਬਾਂ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਗੈਸ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ?
(ਉ) ਆਕਸੀਜਨ ਗੈਸ
(ਅ) ਹਾਈਡ੍ਰੋਜਨ ਗੈਸ
(ਇ) ਸਲਫਰ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਗੈਸ
(ਸ) ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਗੈਸ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਹਾਈਡੋਜਨ ਗੈਸ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖਿਚੀਣਸ਼ੀਲ ਧਾਤੂ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਚਾਂਦੀ (Silver) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਉਸ ਧਾਤ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ਜੋ ਤਰਲ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਾਰਾ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਉਸ ਧਾਤ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ਜੋ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਕੁਚਾਲਕ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੀਸਾ (Lead) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਥਰਮਾਮੀਟਰ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੀ ਧਾਤੂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਰਾ (Mercury) |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕਿਹੜੀ ਧਾਤ ਅਤੇ ਅਧਾਤ ਸਾਧਾਰਨ ਤਾਪਮਾਨ ਤੇ ਤਰਲ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਾਤ-ਪਾਰਾ (Mercury) ਅਧਾਤ-ਬੋਮੀਨ (Bromine) |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਦੋ ਧਾਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ਜੋ ਤਾਪ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦੋਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸੁਚਾਲਕ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-

• ਕਾਪਰ ਅਤੇ
• ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਤਿੰਨ ਧਾਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ਜੋ ਮੁਕਤ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

• ਚਾਂਦੀ
• ਸੋਨਾ
• ਪਲੈਟੀਨਮ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਦੋ ਧਾਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ਜੋ ਸੌਖਿਆਂ ਹੀ ਚਾਕੂ ਨਾਲ ਕੱਟੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੋਡੀਅਮ ਅਤੇ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਹੀਮੋਗਲੋਬਿਨ (Haemoglobin) ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੀ ਧਾਤ ਘਟਕ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲੋਹਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਲੋਹਾ (ਆਇਰਨ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਰਸਾਇਣਿਕ ਅਭਿਕਿਰਿਆ ਦਾ ਸਮੀਕਰਨ ਲਿਖੋ !
ਉੱਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਜ਼ਿੰਕ ਦੀ ਆਕਸੀਜਨ ਨਾਲ ਰਸਾਇਣਿਕ ਅਭਿਕਿਰਿਆ ਦਾ ਸਮੀਕਰਨ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਕੋਈ ਪੰਜ ਧਾਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਧਾਤਾਂ ਹਨ-

• ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ
• ਲੋਹਾ
• ਪਰ
• ਜ਼ਿੰਕ
• ਟਿਨ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਧਾਤਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਵਿੱਚ ਉਪਲੱਬਤਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਵਿੱਚ ਧਾਤਾਂ ਦੀ ਉਪਲੱਬਤਾ-ਧਾਤਾਂ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤ ਰੂਪ ਜਾਂ ਯੋਗਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ।

• ਮੁਕਤ ਰੂਪ-ਧਾਤਾਂ ਜੋ ਹਵਾ ਜਾਂ ਨਮੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ, ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ-ਸੋਨਾ, ਪਲਾਟੀਨਮ ।
• ਯੋਗਿਕ ਰੂਪ-ਧਾਤਾਂ ਆਮ ਕਰਕੇ ਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਸਲਫਾਈਡ ਦੇ ਯੋਗਿਕਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ-ਐਲਮੀਨੀਅਮ ਆਕਸਾਈਡ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਚਾਂਦੀ ਆਕਸੀਜਨ ਦੇ ਨਾਲ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ, ਪਰੰਤੂ ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਗਹਿਣੇ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਕਾਲੇ ਕਿਉਂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ? ਕਿਵੇਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਚਾਂਦੀ, ਆਕਸੀਜਨ ਦੇ ਨਾਲ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ, ਪਰ ਇਹ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸਲਫ਼ਰ ਦੇ ਯੋਗਿਕਾਂ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਸਿਲਵਰ ਸਲਫਾਈਡ ਦੀ ਕਾਲੀ ਪਰਤ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਗਹਿਣੇ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਕਾਲੇ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸੋਨੇ ਦੇ ਗਹਿਣੇ ਕਈ ਸਾਲ ਵਰਤੋਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਨਵੇਂ ਕਿਉਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੋਨਾ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸੋਨੇ ਨੂੰ ਜੰਗਾਲ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਕਾਲਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਸੋਨੇ ਦੇ ਗਹਿਣੇ ਨਵੇਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਅਤੇ ਕਾਪਰ ਸਿੱਧੇ ਲਾਟ ਤੇ ਗਰਮ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਜਲੇਗਾ ? ਕਿਹੜਾ ਵੱਧ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਅਤੇ ਕੱਪਰ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਲਾਟ ਤੇ ਗਰਮ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਜਲਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਵਧੇਰੇ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
CuSO₄+ Fe → FesO + Cu
FeSO₄ + Zn → ZnSO₄ + Fe
ਉਪਰੋਕਤ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਦੱਸੋ ਕਿ ਜ਼ਿੰਕ, ਕਾਪਰ ਅਤੇ ਲੋਹੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਧਾਤ ਵਧੇਰੇ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਹੜੀ ਘੱਟ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਹਿਲੀ ਅਭਿਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚੋਂ ਲੋਹੇ ਨੇ ਕੱਪਰ ਨੂੰ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ, ਇਸ ਲਈ ਲੋਹਾ, ਕਾਪਰ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੈ । ਦੂਸਰੀ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿੰਕ ਨੇ ਲੋਹੇ ਦਾ ਵਿਸਥਾਪਨ ਕੀਤਾ, ਇਸ ਲਈ ਜ਼ਿੰਕ, ਲੋਹੇ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੈ । ਇਹ ਦੋਨੋਂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸਮੀਕਰਣਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਿੰਕ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੈ ਅਤੇ ਕੱਪਰ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਧਾਤ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਜਦੋਂ ਜ਼ਿੰਕ ਦੀ ਇਕ ਛੜ ਪਰ ਸਲਫ਼ੇਟ ਘੋਲ ਵਿੱਚ ਡੁਬੋਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਜ਼ਿੰਕ, ਕਾਪਰ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਕੱਪਰ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਲੂਣੀ ਘੋਲ ਵਿੱਚੋਂ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
Zn + CuSO₂ → ZnSO₄+ Cu

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਅਚਾਰ, ਚਟਨੀ ਅਤੇ ਖੱਟੇ (Citrus) ਫਲ ਲੋਹੇ ਅਤੇ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਦੇ ਬਰਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਰੱਖੇ ਜਾਂਦੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੁੱਝ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਖੱਟੇ ਫਲ (Citrus fruit), ਅਚਾਰ, ਚਟਨੀ, ਦਹੀਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਐਸਿਡ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਨੂੰ ਲੋਹੇ ਅਤੇ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਦੇ ਬਣੇ ਬਰਤਨਾਂ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਪਦਾਰਥ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਲੋਹੇ ਅਤੇ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਦੇ ਬਰਤਨ ਅਚਾਰ, ਚਟਨੀ ਆਦਿ ਰੱਖਣ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਦੇ ਬਰਤਨ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੀ ਚਮਕ ਕਿਉਂ ਗੁਆ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਇੱਕ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਧਾਤ ਹੈ । ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਐਲੂਮੀਨਿਅਮ ਦੀ ਉਪਰੀ ਸਤਹਿ ਹਵਾਂ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਆਕਸਾਈਡ ਦੀ ਪਰਤ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਆਪਣੀ ਚਮਕ ਗੁਆ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਖਾਣਾ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਬਰਤਨ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਪਰ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਕਿਉਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ? ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਦੋ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਖਾਣਾ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਬਰਤਨ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਪਰ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ

1. ਇਹ ਬਹੁਤ ਹਲਕੀ ਅਤੇ ਤਾਪ ਦੀ ਸੂਚਾਲਕ ਧਾਤ ਹੈ ॥
2. ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਤੇਜ਼ਾਬ ਇਸ ਨਾਲ ਛੇਤੀ ਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸੋਡੀਅਮ ਧਾਤ ਸੰਯੁਕਤ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਜਦਕਿ ਸੋਨਾ ਮੁਕਤ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੋਡੀਅਮ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਧਾਤ ਹੈ । ਇਹ ਛੇਤੀ ਹੀ ਹਵਾ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਆਪਣਾ ਯੋਗਿਕ ਬਣਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਯੋਗਿਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਸੋਨਾ, ਹਵਾ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਹ ਮੁਕਤ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਕੀ ਕੱਪਰ ਨੂੰ ਜੰਗਾਲ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ? ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ ਜੇ ਕੱਪਰ ਨੂੰ ਨਮੀਯੁਕਤ ਹਵਾ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰ (ਤਾਂਬਾ) ਨੂੰ ਜੰਗਾਲ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕੱਪਰ ਨੂੰ ਨਮੀਯੁਕਤ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਤੇ ਚਮਕ ਰਹਿਤ ਪਰਤ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣਿਆ ਪਦਾਰਥ ਪਰ ਹਾਈਡਰੋਆਕਸਾਈਡ Cu(OH)₂, ਅਤੇ ਕਾਪਰ ਕਾਰਬੋਨੇਟ (CuCO₃) ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹੇਠ ਲਿਖੀ ਕਿਰਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ –
2Cu + H₂O + CO₂ + O₂ → Cu (OH)₃ + CuCO₃

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਤੱਤ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਇੱਕ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਤੱਤ ਹੈ । ਇਹ ਕਮਰੇ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਤੇ ਹੀ ਹਵਾ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਅੱਗ ਫੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਤੇਲ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਧਾਤਾਂ ਦੀ ਖਿਚੀਣਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਕੁਟੀਣਸ਼ੀਲਤਾ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਦੋ ਧਾਤਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ਜੋ ਖਿਚੀਣਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਕੁਟੀਸ਼ੀਲ ਹੋਣ ।
ਉੱਤਰ-
ਖਿਚੀਣਸ਼ੀਲਤਾ – ਇਹ ਧਾਤਾਂ ਦਾ ਗੁਣ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖਿੱਚ ਕੇ ਪਤਲੀਆਂ ਲੰਮੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਜੋ ਧਾਤਾਂ ਇਹ ਗੁਣ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਖਿਚੀਣਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉਦਾਹਰਨ-ਕਾਪਰ, ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ, ਚਾਂਦੀ, ਸੋਨਾ ।
ਕੁਟੀਣਸ਼ੀਲਤਾ-ਧਾਤਾਂ ਦਾ ਉਹ ਗੁਣ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਧਾਤਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਟ ਕੇ ਚਾਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਬਿਨਾਂ ਟੁੱਟੇ ਮੋੜਿਆ (twist) ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਕੁਟੀਣਸ਼ੀਲ ਕਹਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉਦਾਹਰਨ-ਸੋਨਾ, ਚਾਂਦੀ, ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ । ਧਾਤਾਂ ਜੋ ਦੋਵੇਂ ਖਿਚੀਣਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਕੁਟੀਣਸ਼ੀਲ ਹਨ-ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ, ਸੋਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਖੋਰਨ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਧਾਤਾਂ ਦੇ ਖੋਰਨ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀ ਉਪਾਅ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੋਰਨ-ਧਾਤਾਂ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਨਮੀਯੁਕਤ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਖੁੱਲਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਤੇ ਬਿਨਾਂ ਚਮਕ ਵਾਲੀ ਪਰਤ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਪਰਤ ਜਲਦੀ ਝੜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹੇਠਾਂ ਅਗਲੀ ਪਰਤ ਕਿਰਿਆ ਲਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧਾਤਾਂ ਦਾ ਖੋਰਨ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
ਖੋਰਨ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੇ ਉਪਾਅ –

• ਧਾਤਾਂ ਦੀ ਸਤਹਿ ਤੇ ਪੇਂਟ ਕਰਕੇ ।
• ਧਾਤਾਂ ਦੀ ਸਤਹਿ ਤੇ ਗੁੱਸ ਜਾਂ ਤੇਲ ਦਾ ਲੇਪ ਕਰ ਕੇ ।
• ਧਾਤਾਂ ਤੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਧਾਤ ਦੀ ਪਰਤ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ॥
• ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਧਾਤ ਬਣਾ ਕੇ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਧਾਤਾਂ ਦੀਆਂ ਆਮ ਭੌਤਿਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਧਾਤਾਂ ਦੀਆਂ ਆਮ ਭੌਤਿਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ-

1. ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸਤਹ ਚਮਕੀਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਧਾਤਾਂ ਚਮਕਦਾਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
2. ਇਹ ਆਮ ਕਰਕੇ ਕਠੋਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧਾਤਾਂ ਦੀ ਕਠੋਰਤਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
3. ਆਮ ਕਰਕੇ ਧਾਤਾਂ ਕੁਟੀਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਰਥਾਤ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਟ ਕੇ ਚਾਦਰਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ।
4. ਆਮ ਕਰਕੇ ਧਾਤਾਂ ਖਿਚੀਣਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਰਥਾਤ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖਿੱਚ ਕੇ ਲੰਮੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ।
5. ਧਾਤਾਂ ਤਾਪ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦੀਆਂ ਸੂਚਾਲਕ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਸੋਨਾ, ਚਾਂਦੀ, ਕਾਪਰ ਅਤੇ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲੀ ਸੌਖਿਆਂ ਲੰਘ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
6. ਧਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਕਰਕੇ ਧਾਤਵਿਕ ਧੁਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਟਕਰਾਉਣ ਤੇ ਆਵਾਜ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
7. ਪਾਰੇ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਸਾਰੀਆਂ ਧਾਤਾਂ ਠੋਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ।
8. ਧਾਤਾਂ ਦਾ ਪਿਘਲਾਓ ਦਰਜਾ ਉੱਚਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਅਧਾਤਾਂ ਦੀਆਂ ਆਮ ਭੌਤਿਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਧਾਤਾਂ ਦੀਆਂ ਆਮ ਭੌਤਿਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ-

• ਚਮਕ-ਅਧਾਤਾਂ ਦੀ ਚਮਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਅਰਥਾਤ ਇਹ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਪਰਾਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ । ਫ਼ਾਈਟ ਅਤੇ ਹੀਰਾ ਅਪਵਾਦ ਹਨ ।
• ਚਾਲਕਤਾ-ਗੋਫ਼ਾਈਟ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਸਾਰੀਆਂ ਅਧਾਤਾਂ ਤਾਪ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦੀਆਂ ਕੁਚਾਲਕ ਹਨ ।
• ਅਵਸਥਾ-ਅਧਾਤਾਂ ਠੋਸ਼, ਦ੍ਰਵ ਅਤੇ ਗੈਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ-ਸਲਫ਼ਰ, ਕਾਰਬਨ ਅਤੇ ਆਇਓਡੀਨ ਠੋਸ ਹੈ । ਬੋਮੀਨ ਦਵ ਹੈ । ਕਲੋਰੀਨ ਅਤੇ ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਗੈਸ ਹੈ ।
• ਖਿਚੀਣਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਕੁਟੀਣਸ਼ੀਲਤਾ-ਅਧਾਤਾਂ ਖਿਚੀਣਸ਼ੀਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ । ਇਹ ਭੁਰਭੁਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਅਧਾਤਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਟਣ ਪਿੱਟਣ ਤੇ ਇਹ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਖਿਲਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਕਠੋਰਤਾ-ਹੀਰੇ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਹੋਰ ਸਾਰੀਆਂ ਅਧਾਤਾਂ ਆਮ ਕਰਕੇ ਵੱਧ ਕਠੋਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ । ਹੀਰਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਠੋਰ ਪਦਾਰਥ ਹੈ ।
• ਖਿਚੀਣਸ਼ੀਲਤਾ-ਅਧਾਤਾਂ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਨਹੀਂ ਖਿੱਚੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਖਿਚੀਣਸ਼ੀਲ ਨਹੀਂ ਹਨ ।
• ਪਿਘਲਾਓ ਦਰਜਾ ਅਤੇ ਉਬਾਲ ਦਰਜਾ-ਅਧਾਤਾਂ ਦਾ ਪਿਘਲਾਓ ਦਰਜਾ ਅਤੇ ਉਬਾਲ ਦਰਜਾ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਅਧਾਤਾਂ ਗੈਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਿਰਫ਼ ਸ਼੍ਰੋਫ਼ਾਈਟ ਦਾ ਪਿਘਲਾਓ ਦਰਜਾ ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਧਾਤਾਂ ਤੇਜ਼ਾਬਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਕਿਰਿਆ ਕਰਦੀਆਂ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਾਤਾਂ ਦੀ ਤੇਜ਼ਾਬਾਂ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ

1.ਜ਼ਿੰਕ, ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ, ਲੋਹਾ ਆਦਿ ਵਰਗੀਆਂ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਧਾਤਾਂ ਜੋ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਸਥਿਤ ਹਨ, ਪਤਲਾ ਹਾਈਡਰੋਕਲੋਰਿਕ ਅਤੇ ਸਲਫ਼ਿਊਰਿਕ ਐਸਿਡ ਵਰਗੇ ਖਣਿਜ ਤੇਜ਼ਾਬਾਂ ਨਾਲ ਅਭਿਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਦਾ ਵਿਸਥਾਪਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

2. ਇਹ ਧਾਤਾਂ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਜੋ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਸਥਿਤ ਹਨ, ਪਤਲੇ ਖਣਿਜ ਲੂਣਾਂ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਦਾ ਵਿਸਥਾਪਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ । ਉਦਾਹਰਨ-ਪਰ ਧਾਤ, ਪਤਲਾ HCl ਨਾਲ ਕੋਈ ਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਧਾਤਾਂ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਅਭਿਕਿਰਿਆ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਾਤਾਂ ਦੀ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ-ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧਾਤਾਂ ਦੀ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲਤਾ ਹੈ | ਸਾਰੀਆਂ ਧਾਤਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਅਭਿਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਗੈਸ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
Na, K ਵਰਗੀਆਂ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਧਾਤਾਂ ਕਮਰੇ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਤੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਅਭਿਕਿਰਿਆ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਇਹ ਕਿਰਿਆ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਅਤੇ ਤਾਪ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਅੱਗ ਫੜ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਘੱਟ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਧਾਤਾਂ ਜਿਵੇਂ Mg, Zn, Al ਉਬਲਦੇ ਹੋਏ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਅਭਿਕਿਰਿਆ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਗੈਸ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਗਰਮ ਧਾਤ ਜਿਵੇਂ ਲੋਹਾ ਭਾਫ਼ ਨਾਲ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਕਿਰਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਨਿਮਨ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਵਿਸਥਾਪਨ ਕਿਰਿਆ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ ?
(i) CuSO₄ (aq) + Fe → FeSO₄ (aq) + Cu
(ii) FeSO₄ (aq) + Zn → ZnSO₄ (aq) + Fe
(ii) ZnSO₄ (aq) + Pb → PbSO₄ (aq) + Zn
(iv) 2AgNO₃ (aq) + Cu → CuNO₃ (aq) + 2 Ag
(v) MgSO₄ (aq) + Cu → CusO₄ (aq) + Mg)
ਉੱਤਰ-
ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਧਾਤ (ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਉੱਪਰ ਸਥਿਤ ਧਾਤਾਂ) ਹੀ ਘੱਟ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਧਾਤ ਦਾ ਵਿਸਥਾਪਨ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਭਿਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ (iii) ਅਤੇ (v) ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਜ਼ਿੰਕ, ਲੈਂਡ ਤੋਂ ਅਤੇ ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ, ਕਾਪਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਤਿੰਨ ਧਾਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਸੀਂ ਸਿੱਧੇ ਜਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਤਿੰਨ ਧਾਤਾਂ ਦੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ –

• ਲੋਹਾ
• ਕਾਂਪਰ
• ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ।

(1) ਲੋਹੇ ਦੇ ਉਪਯੋਗ-

• ਲੋਹੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਧਾਤਾਂ ਨਾਲ ਮਿਸ਼ਰਤ ਕਰਕੇ ਰੇਲਗੱਡੀਆਂ, ਵਾਹਨਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੇ ਪੁਰਜੇ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਲੋਹੇ ਨੂੰ ਸੀਮੇਂਟ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਕੇ ਵੱਡੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਅਤੇ ਡੈਮ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਲੋਹੇ ਨੂੰ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਲਈ ਬਾਇਲਰ ਅਤੇ ਪੁੱਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(2) ਕੀਪਰ (ਤਾਂਬੇ) ਦੇ ਉਪਯੋਗ-

• ਇਹ ਖਾਣਾ ਪਕਾਉਣ ਵਾਲੇ ਬਰਤਨ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਇਹ ਫੋਟੋ ਫ਼ਰੇਮ, ਸਿੱਕੇ ਅਤੇ ਬੁੱਤ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਇਹ ਬਿਜਲੀ ਵਾਹਕ ਤਾਰਾਂ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(3) ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਦੀ ਵਰਤੋਂ

• ਇਸ ਨੂੰ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਇਸ ਨੂੰ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਯੰਤਰ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਦੇ ਵਰਕ ਨੂੰ ਵਸਤੂਆਂ ਪੈਕ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਰਸਾਇਣਿਕ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਧਾਤਾਂ ਅਤੇ ਅਧਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਸਾਇਣਿਕ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਧਾਤਾਂ ਅਤੇ ਅਧਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਧਾਤਾਂ	ਅਧਾਤਾਂ
(1) ਆਇਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ-ਧਾਤਾਂ ਬਿਜਲਈ ਧਨਾਤਮਕ ਤੱਤ ਹਨ ਅਤੇ ਇਲੈੱਕਟਰਾਨ ਗੁਆ ਕੇ ਧਨ-ਆਇਨ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।	(1) ਅਧਾਤਾਂ ਬਿਜਲਈ ਰਿਣਾਤਮਕ ਤੱਤ ਹਨ ਅਤੇ ਇਲੈਕਟਰਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਰਿਣ-ਆਇਨ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
(2) ਆਕਸਾਈਡਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ-ਇਹ ਖਾਰੀ ਆਕਸਾਈਡ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ।	(2) ਅਧਾਤਾਂ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਆਕਸਾਈਡ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
(3) ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ-ਵਧੇਰੇ ਧਾਤਾਂ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।	(3) ਅਧਾਤਾਂ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਅਭਿਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ ।
(4) ਤੇਜ਼ਾਬਾਂ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ-ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਸਥਿਤ ਧਾਤਾਂ ਤੇਜ਼ਾਬਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।	(4) ਅਧਾਤਾਂ ਪਤਲੇ ਤੇਜ਼ਾਬਾਂ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ ।
(5) ਹਾਈਡਰਾਈਡਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ-ਧਾਤਾਂ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਦੇ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਆਇਨਕ ਹਾਈਡਰਾਈਡ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।	(5) ਇਹ ਸਹਿ-ਸੰਯੋਗੀ ਹਾਈਡਰਾਈਡ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
(6) ਕਲੋਰਾਈਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ-ਧਾਤਾਂ ਕਲੋਰੀਨ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਠੋਸ ਆਇਨਕ ਕਲੋਰਾਈਡ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਰੰਟ ਲੰਘ ਸਕਦਾ ਹੈ ।	(6) ਅਧਾਤਾਂ ਕਲੋਰੀਨ ਦੇ ਸੰਯੋਜਨ ਨਾਲ ਸਹਿ-ਸੰਯੋਜੀ ਕਲੋਰਾਈਡ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਅਧਾਤਾਂ ਦੇ ਸਾਧਾਰਨ ਰਸਾਇਣਿਕ ਗੁਣ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਹਵਾ ਨਾਲ ਜਾਂ ਆਕਸੀਜਨ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ-ਅਧਾਤਾਂ, ਹਵਾ ਜਾਂ ਆਕਸੀਜਨ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਆਕਸਾਈਡ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਆਕਸਾਈਡ ਨੀਲੇ ਲਿਟਮਸ ਨੂੰ ਲਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

(ii) ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ-ਅਧਾਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਾਰਬਨ, ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਅਤੇ ਫਾਸਫੋਰਸ ਆਦਿ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਯੋਗਿਕ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

(iii) ਹੋਰ ਅਧਾਤਾਂ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ-ਅਧਾਤਾਂ ਹੋਰਨਾਂ ਅਧਾਤਾਂ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਯੋਗਿਕ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

(iv) ਤੇਜ਼ਾਬ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ-ਅਧਾਤਾਂ, ਤੇਜ਼ਾਬ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਆਕਸੀ ਐਸਿਡ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ –

Punjab State Board PSEB 8th Class Science Book Solutions Chapter 3 ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ੇ ਅਤੇ ਪਲਾਸਟਿਕ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 8 Science Chapter 3 ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ੇ ਅਤੇ ਪਲਾਸਟਿਕ

PSEB 8th Class Science Guide ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ੇ ਅਤੇ ਪਲਾਸਟਿਕ Textbook Questions and Answers

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1. ਕੁੱਝ ਰੇਸ਼ੇ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ੇ ਕਿਉਂ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੁੱਝ ਰੇਸ਼ੇ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਕੁਦਰਤੀ ਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਕੱਚੀ ਸਾਮੱਗਰੀ ਪੇਟਰੋ-ਰਸਾਇਣਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਖਥਰਾਟ ਬਾਲਣ, ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਆਦਿ ਤੋਂ ਬਣਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਕਥਨ ਸਹੀ ਹੈ ? ਰੇਯਾਨ ਇੱਕ ਸੰਸ਼ਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ :
(ੳ) ਇਸਦਾ ਰੂਪ ਰੇਸ਼ਮ ਵਰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(ਅ) ਇਸ ਨੂੰ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਪਲਪ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(ਈ) ਇਸਦੇ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਿਰਤਕ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਵਾਂਗ ਬੁਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਇਸ ਨੂੰ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਪਲਪ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਖ਼ਾਲੀ ਸਥਾਨ ਭਰੋ
(ੳ) ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ੇ ……… ਅਤੇ ………… ਰੇਸ਼ੇ ਵੀ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
(ਅ) ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ੇ ਕੱਚੇ ਮਾਲ ਤੋਂ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ , ਜੋ ……….. ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
( ਸੰਸ਼ਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ੇ ਵਾਂਗ ਪਲਾਸਟਿਕ ਵੀ ਇੱਕ ……….. ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਮਾਨਵ ਨਿਰਮਿਤ, ਬਣਾਉਟੀ ।
(ਅ) ਪੈਟਰੋਰਸਾਇਣ (ਈ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਨਾਈਲਾਂਨ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਤੋਂ ਨਿਰਮਿਤ ਦੋ ਵਸਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ਜੋ ਨਾਈਲਾਂਨ ਰੇਸ਼ੇ ਦੀ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹੋਣ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੈਰਾਸ਼ੂਟ, ਤੰਬੂ, ਰੱਸੇ|

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਭੰਡਾਰਨ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਪਲਾਸਟਿਕ ਬਰਤਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਲਾਭ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਭੰਡਾਰਨ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਬਰਤਨਾਂ ਦੇ ਲਾਭ

• ਇਹ ਭੋਜਨ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਹਵਾ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ।
• ਇਹ ਮਜਬੂਤ ਤੇ ਹਲਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਆਕਾਰ, ਰੂਪ ਅਤੇ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਥਰਮੋਪਲਾਸਟਿਕ ਅਤੇ ਥਰਮੋਸੈਟਿੰਗ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਰਮੋਪਲਾਸਟਿਕ ਅਤੇ ਥਰਮੋਸੈਟਿੰਗ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਬਰਮੋਪਲਾਸਟਿਕ	ਬਰਮੋਸੈਟਿੰਗ ਪਲਾਸਟਿਕ
(i) ਇਹ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਮੁੜ ਸਕਦਾ ਹੈ ।	(i) ਇਹ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਮੁੜ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ|
(ii) ਗਰਮ ਕਰਨ ਨਾਲ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।	(ii) ਤਾਪ ਦਾ ਇਹਨਾਂ ਤੇ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।
(iii) ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਮੁੜ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।	(iii) ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਮੁੜ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ।
(iv) ਗਰਮ ਕਰਨ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਢਾਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ-ਪੀ.ਵੀ.ਸੀ. (PVC), ਪਾਲੀਥੀਨ ।	(iv) ਇਸ ਨੂੰ ਗਰਮ ਕਰਨ ਤੇ ਇੱਕੋ ਵਾਰ ਹੀ ਸਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਢਾਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ-ਬੋਕੇਲਾਈਟ, ਮੈਲਾਮਾਈਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸਮਝਾਓ, ਥਰਮੋਸੈਟਿੰਗ ਪਲਾਸਟਿਕ ਤੋਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਿਉਂ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ
(ਉ) ਪਤੀਲੇ ਦਾ ਹੱਥਾ।
(ਅ) ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਪਲੱਗ/ਸਵਿੱਚ/ਪਲੱਗ ਬੋਰਡ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਪਤੀਲੇ ਦਾ ਹੱਥਾ-ਬਰਮੋਸੈਟਿੰਗ ਪਲਾਸਟਿਕ ਤੋਂ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਪਲਾਸਟਿਕ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਕੁਚਾਲਕ ਹੈ, ਪਤੀਲੇ ਦਾ ਹੱਥਾ ਅੱਗ ਅਤੇ ਤਾਪ ਨੂੰ ਸਹਿ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।
(ਅ) ਬਿਜਲੀ ਪਲੱਗ/ਸਵਿੱਚ/ਪਲੱਗ ਬੋਰਡ ਆਦਿ ਨੂੰ ਥਰਮੋਸੈਟਿੰਗ ਪਲਾਸਟਿਕ ਤੋਂ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਪਲਾਸਟਿਕ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਕੁਚਾਲਕ ਹੈ ਅਤੇ ਟਿਕਾਊ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ‘‘ਦੁਬਾਰਾ ਚੱਕਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ’ ਅਤੇ ‘‘ਦੁਬਾਰਾ ਚੱਕਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ’ ਵਿੱਚ ਵਰਗੀਕ੍ਰਿਤ ਕਰੋ ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਯੰਤਰ, ਪਲਾਸਟਿਕ ਖਿਡੌਣੇ, ਕੁੱਕਰ ਦੇ ਹੱਥੇ, ਸਮਾਨ ਲਿਆਉਣ ਵਾਲੇ ਥੈਲੇ, ਬਾਲ ਪੁਆਇੰਟ ਪੈਂਨ, ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਕੌਲੀਆਂ, ਬਿਜਲੀ ਤਾਰਾਂ ਦੇ ਪਲਾਸਟਿਕ ਕਵਰ, ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਕੁਰਸੀਆਂ, ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੁਬਾਰਾ ਚੱਕਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ-ਖਿਡੌਣੇ, ਸਮਾਨ ਲਿਆਉਣ ਵਾਲੇ ਥੈਲੇ, ਬਾਲ ਪੁਆਇੰਟ ਪੈਂਨ, ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਕਟੋਰੇ, ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਕੁਰਸੀਆਂ, ਬਿਜਲੀ ਤਾਰਾਂ ਦੇ ਪਲਾਸਟਿਕ ਕਵਰ । ਦੁਬਾਰਾ ਚੱਕਰਿਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ-ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਯੰਤਰ, ਕੁੱਕਰ ਦੇ ਹੱਥੇ, ਬਿਜਲੀ ਸਵਿੱਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਰਾਣਾ ਗਰਮੀਆਂ ਲਈ ਕਮੀਜ਼ਾਂ ਖਰੀਦਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਨੂੰ ਸੂਤੀ ਕਮੀਜ਼ਾਂ ਖ਼ਰੀਦਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ਜਾਂ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ? ਕਾਰਣ ਸਹਿਤ ਰਾਣਾ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਾਣੇ ਨੂੰ ਸੂਤੀ ਕਮੀਜ਼ਾਂ ਖ਼ਰੀਦਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ । ਕਿਉਂਕਿ

• ਸੂਤੀ ਕਮੀਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਛੇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਸੂਤੀ ਕਮੀਜ਼ਾਂ ਪਸੀਨਾ ਸੋਖ ਕੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸੁੱਕਾ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਕਮੀਜ਼ਾਂ ਨਾ ਤਾਂ ਪਸੀਨਾ ਸੋਖਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਛੇਕ ਯੁਕਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਕੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ਕਿ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਅਣ-ਖੋਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਲਾਸਟਿਕ ਹਵਾ, ਪਾਣੀ ਆਦਿ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਗਲਦਾ|ਸੜਦਾ/ਖੁਰਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ।
ਉਦਾਹਰਨ-

• ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਸਾਇਣ ਬੋਤਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸਟੋਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਪਾਣੀ, ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਬੋਤਲਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਆਚਾਰ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਬਰਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਭੰਡਾਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਕੀ ਦੰਦ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬੁਰਸ਼ ਦੇ ਵਾਲ (ਬ੍ਰਿਸਟਲ ਅਤੇ ਹੱਥਾ ਇੱਕ ਹੀ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਬਣਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ? ਆਪਣਾ ਉੱਤਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਿਸਟਲ ਦੰਦਾਂ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਲਈ ਹਨ ਪਰ ਬੁਰਸ਼ ਦਾ ਹੈੱਡਲ ਸਹਾਰੇ ਲਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਬ੍ਰਿਸਟਲ ਨਰਮ ਲਚਕੀਲੇ ਅਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਹੈਂਡਲ ਸਖ਼ਤ ਅਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਬੁਰਸ਼ ਦਾ ਹੈਂਡਲ ਤੇ ਬ੍ਰਿਸਟਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਬਣਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ !

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
“ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕੇ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤੋਂ ਬਚੋਂ`ਇਸ ਕਥਨ ਤੇ ਸਲਾਹ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਲਾਸਟਿਕ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉਪਯੋਗੀ ਪਦਾਰਥ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਮਿੱਤਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਨਾ ਤਾਂ ਜਲਦੀ ਜਲਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੁਦਰਤੀ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਅਪਘਟਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਰੱਖਣ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਜਿੱਥੇ ਤੱਕ ਸੰਭਵ ਹੋਵੇ ਘੱਟ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਕਾਲਮ (ਉ) ਦੇ ਪਦਾਂ ਦਾ ਕਾਲਮ (ਅ) ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਵਾਕ ਖੰਡਾਂ ਨਾਲ ਸਹੀ ਮਿਲਾਨ ਕਰੋ –

ਕਾਂਲਮ (ਉ)	ਕਾਂਲਮ (ਅ)
(1) ਪੱਲੀਐਸਟਰ	(ੳ) ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਪਲਪ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(2) ਟੇਫ਼ਲਾਂਨ	(ਅ) ਪੈਰਾਸ਼ੂਟ ਅਤੇ ਜੁਰਾਬਾਂ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(3) ਰੇਯਾਨ	(ਈ) ਨਾ ਚਿਪਕਣ ਵਾਲੇ ਭੋਜਨ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਬਰਤਨਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(4) ਨਾਈਲਾਂਨ	(ਸ) ਕੱਪੜੇ ਵਿੱਚ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਵੱਟ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੇ |

ਉੱਤਰ –

ਕੱਲਮ (ਉ)	ਕਾਂਲਮ (ਅ)
(1) ਪਾਲੀਐਸਟਰ	(ਸ) ਕੱਪੜੇ ਵਿੱਚ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਵੱਟ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੇ ।
(2) ਫ਼ਲਾਂਨ	(ਈ) ਨਾ ਚਿਪਕਣ ਵਾਲੇ ਭੋਜਨ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਬਰਤਨਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ  ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
(3) ਰੇਯਾਨ	(ੳ) ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਪਲਪ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(4) ਨਾਈਲਾਂਨ	(ਅ) ਪੈਰਾਸ਼ੂਟ ਅਤੇ ਜ਼ੁਰਾਬਾਂ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
‘‘ਸੰਬਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਉਦਯੋਗਿਕ ਨਿਰਮਾਣ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ।’ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੁਦਰਤੀ ਰੇਸ਼ੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸ੍ਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ੇ ਦੂਸਰੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਸੰਸ਼ਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ੇ ਕੁਦਰਤੀ ਉਪਜ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਇਸ ਲਈ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਉਦਯੋਗਿਕ ਨਿਰਮਾਣ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਇਹ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ਕਿ ਥਰਮੋਪਲਾਸਟਿਕ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਕੁਚਾਲਕ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਿਰਿਆ-ਕੁੱਝ ਥਰਮੋਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਲਉ ਜਿਵੇਂ-ਪਾਲੀਥੀਨ, ਪੀ. ਵੀ. ਸੀ. ਨਾਈਲਾਂਨ, ਪਾਲੀਸਟਾਈਰੀਨ ਆਦਿ । ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਏ ਪਰੀਪਥ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰੋ ਅਤੇ ਦੋਨਾਂ ਟਰਮੀਨਲਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਨਾਈਲੱਨ ਦਾ ਟੁਕੜਾ ਰੱਖੋ । ਜੇ ਬਲਬ ਜਗ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸਮਝ ਲਉ ਕਿ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਸੂਚਾਲਕ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕੁਚਾਲਕ । ਹੁਣ ਇਹ ਕਿਰਿਆ ਹੋਰ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨਾਲ ਦੋਹਰਾਉ । ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨਾਲ ਬਲਬ ਜਗਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਹ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਥਰਮੋਪਲਾਸਟਿਕ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਕੁਚਾਲਕ ਹੈ ॥

PSEB Solutions for Class 8 Science ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ੇ ਅਤੇ ਪਲਾਸਟਿਕ Important Questions and Answers

(A) ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ

1. ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਚਟਾਨ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਲਈ ਲੜਕਾ ਰੱਸੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਦੱਸੋ ਇਹ ਰੱਸਾ ਕਿਸ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਉੱਚਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?

(ਉ) ਕਪਾਹ
(ਅ) ਉੱਨ
(ਈ) ਨਾਈਲਾਂਨ
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਈ) ਨਾਈਲਾਂਨ ।

2. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਬਣਾਉਟੀ ਰੇਸ਼ਮ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਰਬੜ
(ਅ) ਟੈਫਲਾਨ
(ਈ) ਰੇਯਾਨ
(ਸ) ਪਾਲੀਥੀਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ਈ) ਰੇਯਾਨ ।

3. ਪਾਲਿਸਟਰ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
(ਉ) P.E.T.
(ਅ) ਐਲਿਕ
(ੲ) ਟੈਰੀਲੀਨ
(ਸ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਈ) ਟੈਰੀਲੀਨ ।

4. ਅੱਜ ਕਲਾਸ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੌਰਾਨ ਨਿਸ਼ਾ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲਗਾ ਕਿ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਪਲਾਸਟਿਕ ਹੈ ਜੋ ਗਰਮ ਕਰਨ ਤੇ ਆਪਣਾ ਰੂਪ ਬਦਲ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
(ਉ) ਪਲਾਸਟਿਕ
(ਅ ਥਰਮੋਪਲਾਸਟਿਕ
(ਈ) ਐਜ਼ਿਲਕ .
(ਸ) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਥਰਮੋਪਲਾਸਟਿਕ ।

5. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਕੁਦਰਤੀ ਰੇਸ਼ਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਰੇਆਨ
(ਅ) ਫੈਰੀਲੀਨ
(ਇ) ਉੱਨ
(ਸ) ਨਾਈਲਾਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ਈ) ਉੱਨ ।

6. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਰੇਸ਼ਾ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ?
(ੳ) ਕਪਾਹ
(ਅ) ਉੱਨ
(ਈ) ਰੇਆਨ
(ਸ) ਰੇਸ਼ਮ ।
ਉੱਤਰ-
(ਈ) ਰੇਆਨ ॥

7. ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਜੈਵ-ਨਿਮਨੀਕਰਨੀ ਪਦਾਰਥ ਹੈ ?
(ਉ) ਧਾਤ
(ਅ) ਪਲਾਸਟਿਕ
(ਇ) ਕਾਗ਼ਜ਼
(ਸ) ਇਹ ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥ ।
ਉੱਤਰ-
(ਈ) ਕਾਗ਼ਜ਼ ।

8. ਥਰਮੋਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀ ਕਿਹੜੀ ਕਿਸਮ ਤਾਪ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਕੁਚਾਲਕ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਵਿੱਚ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਨਾਈਲਾਂਨ
(ਅ) ਬੈਕੇਲਾਈਟ
(ਈ) ਮੈਲਾਮਾਈਨ
(ਸ) ਪਾਲੀਥੀਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਬੈਕੇਲਾਈਟ ॥

9. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਥਰਮੋਪਲਾਸਟਿਕ ਹੈ ?
(ਉ) ਨਾਈਲਾਂਨ
(ਅ) ਪਾਲੀਥੀਨ
(ਈ) ਐਕਰਿਨਿਕ
(ਸ) ਬੈਕੇਲਾਈਟ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਬੈਕੇਲਾਈਟ ।

10. ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਿਤ ਰੇਸ਼ੇ ਛੋਟੀ ਇਕਾਈਆਂ ਦੇ ਮੇਲ ਤੋਂ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ
(ਉ) ਸੈੱਲ .
(ਅ) ਅਣੂ
(ਈ) ਪਾਲੀਮਰ
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਅਣੂ ।

11. ਸੈਰੀਕਲਚਰ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸ ਜੀਵ ਦਾ ਪਾਲਣਾ ਹੈ
(ੳ) ਭੇਡ
(ਅ) ਬੱਕਰੀ
(ਈ) ਖਰਗੋਸ਼
(ਸ) ਰੇਸ਼ਮ ਕੀਟ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਰੇਸ਼ਮ ਕੀਟ ।

12. ਕੁਦਰਤੀ ਰੇਸ਼ਾ ਹੈ
(ਉ) ਰੇਆਨ
(ਅ) ਨਾਈਲਾਂ
(ਇ) ਪਟਸਨ
(ਸ) ਪਾਲੀਸਟਰ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਪਟਸਨ ।

13. ………. ਦਾ ਪਾਲਣਾ ਸੈਰੀਕਲਚਰ ਹੈ ।
(ੳ) ਭੇਡ .
(ਅ) ਬੱਕਰੀ
(ੲ) ਸ਼ਹਿਦ ਦੀ ਮੱਖੀ
(ਸ) ਰੇਸ਼ਮ ਦਾ ਕੀੜਾ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਰੇਸ਼ਮ ਦਾ ਕੀੜਾ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕੁੱਝ ਕੁਦਰਤੀ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਪਾਹ, ਉੱਨ, ਰੇਸ਼ਮ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ ਬਹੁਲਕ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੈਲੂਲੋਜ਼ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਉਸ ਰੇਸ਼ੇ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ਜੋ ਕਿ ਰੇਸ਼ਮ ਵਰਗਾ ਹੈ ਪਰ ਮਾਨਵ ਨਿਰਮਿਤ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਰੇਆਂਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕਿਸ ਰੇਸ਼ੇ ਨਾਲ ਪੈਰਾਸ਼ੂਟ ਅਤੇ ਤੰਬੂ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਾਈਲਾਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5. PET ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਪਾਲੀਐਸਟਰ ਦੀ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬੋਤਲਾਂ, ਬਰਤਨ, ਫ਼ਿਲਮ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਪੈਰਾਸ਼ੂਟ ਅਤੇ ਚੱਟਾਨਾਂ ਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਰੱਸੇ ਨਾਇਲਾਨ ਦੇ ਕਿਉਂ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਪਣੀ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਲਾਸਟਿਕ ਵਿੱਚ ਪੁਨਰਚੱਕਰਣ, ਮੁੜ ਵਰਤੋਂ, ਰੰਗਣ, ਪਿਘਲਾਉਣ, ਸ਼ੀਟਾਂ ਅਤੇ ਤਾਰਾਂ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਗੁਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਪਾਲੀਥੀਨ ਅਤੇ PVC ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਇੱਕ ਥਰਮੋਪਲਾਸਟਿਕ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਬੈਕਲਾਈਟ ਕਿਹੜੇ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦਾ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਥਰਮੋਸੈਟਿੰਗ ਪਲਾਸਟਿਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਟੇਫ਼ਲਾਨ ਕਿੱਥੇ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਟੇਫ਼ਲਾਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾ-ਚਿਪਕਣ ਵਾਲੇ ਭੋਜਨ ਬਰਤਨ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਥਰਮੋਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਦੋ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-

• ਪਾਲੀਥੀਨੇ
• ਪੀ.ਵੀ. ਸੀ. ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਬੋਤਲਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਕਿਉਂ ਵਿਗੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਬੋਤਲਾਂ ਥਰਮੋਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਗਰਮ ਹੋ ਕੇ ਪਿਘਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਕਿਹੜਾ ਥਰਮੋਸੈਟਿੰਗ ਪਲਾਸਟਿਕ ਵਾਸ਼ਪਸ਼ੀਲ, ਊਸ਼ਮਾਰੋਧੀ ਅਤੇ ਅਗਨੀਪਰੂਫ਼ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੇਲਾਮਾਈਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਕਾਰਾਂ, ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਧਾਤੂਆਂ ਦੀ ਜਗਾ ਪਲਾਸਟਿਕ ਕਿਉਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਧਾਤੂਆਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਹਲਕਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਕੋਈ ਦੋ ਅਨਿਮਨਕਰਣੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਪਲਾਸਟਿਕ
2. ਧਾਤੂ ਦੇ ਬਰਤਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਕੁਦਰਤੀ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਬਣਾਉਟੀ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਦੋ ਕਾਰਨ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਟਿਕਾਊਪਨ ਅਤੇ
• ਉਪਲੱਬਧਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਨਿਮਨੀਕਰਨ ਪਦਾਰਥ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਿਮਨੀਕਰਨ-ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਅਪਘਟਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਿਮਨੀਕਰਨ (ਅਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
4R ਸਿਧਾਂਤ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਰਤੋਂ ਘੱਟ ਕਰੋ (Reduce), ਦੁਬਾਰਾ ਵਰਤੋਂ ਕਰੋ (Reuse), ਦੁਬਾਰਾ ਚੱਕਰਿਤ ਕਰੋ (Recycle) ਅਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕਰੋ (Recover) ॥

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਚਾਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਪਹਾੜ ਦੀ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਹੇਠਾਂ ਵਿਖਾਏ ਟੇਬਲ ਅਨੁਸਾਰ ਰੱਸੀ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਕਿਸ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੇ ਸਹੀ ਰੱਸੀ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਉਂ ?

ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦਾ ਨਾਂ	ਰੱਸੀ
ਇੰਦਰਜੀਤ	ਸੂਤੀ
ਗੋਪਾਲ	ਰੇਸ਼ਮੀ
ਸਲੋਨੀ	ਨਾਇਲਾਨ
ਕਰਮਜੀਤ	ਉੱਨੀ

ਉੱਤਰ-
ਸਲੋਨੀ ਨੇ ਸਹੀ ਰੱਸੀ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਕਿਉਂ ਜੋ ਨਾਇਲਾਨ ਦੀ ਰੱਸੀ ਸੂਤੀ, ਰੇਸ਼ਮੀ ਅਤੇ ਊਨੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਧੇਰੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਸਾਰਣੀ ਨੂੰ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਕਿਸਮ ਲਿਖ ਕੇ ਪੂਰਾ ਕਰੋ ।

ਰੇਸ਼ੇ ਦਾ ਨਾਂ	ਰੇਸ਼ੇ ਦੀ ਕਿਸਮ (ਕੁਦਰਤੀ/ਬਣਾਉਟੀ)
ਉੱਨ
ਨਾਈਲਾਂਨ

ਉੱਤਰ –

ਰੇਸ਼ੇ ਦਾ ਨਾਂ	ਰੇਸ਼ੇ ਦੀ ਕਿਸਮ (ਕੁਦਰਤੀ/ਬਣਾਉਟੀ)
ਉੱਨ	ਕੁਦਰਤੀ
ਨਾਈਲਾਂਨ	ਬਣਾਉਟੀ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਬਹੁਲਕ ਪਾਲੀਮਰ) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਹੁਲਕ- ਬਹੁਲਕ ਇੱਕ ਲੰਬੀ ਲੜੀ (ਵੱਡੀ ਏਕਲ) ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲੱਖਾਂ ਅਣੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ ਦੇ ਮੇਲ ਤੋਂ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਸੈਲੂਲੋਜ਼ ਕਪਾਹ ਦਾ ਕੁਦਰਤੀ ਬਹੁਲਕ ਹੈ । ਬਹੁਲਕ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ, ਕਪਾਹ ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ ਤੰਤੁ ਹੈ ਜੋ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸੈਲੂਲੋਜ਼ ਹੈ । ਸੈਲੂਲੋਜ਼ ਵੱਡੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਦੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ਾ ਕੀ ਹੈ ? ਸੰਸ਼ਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ਾ-ਕੁਦਰਤੀ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਖ ਰੇਸ਼ੇ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਮਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ੇ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇੱਕ ਸੰਸ਼ਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ਾ ਛੋਟੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ ਨੂੰ ਜੋੜ ਕੇ ਬਣਾਈ ਗਈ ਲੜੀ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਣ-ਆਨ, ਨਾਈਲਾਂਨ, ਪਾਲੀਸਟਰ, ਐਕ੍ਰਿਲਿਕ, ਟੈਰੀਲੀਨ ਆਦਿ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪਾਲੀਥੀਨ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੱਲੀਥੀਨ ਦੇ ਉਪਯੋਗ-ਪਾਲੀਥੀਨ ਦੀਆਂ ਚਾਦਰਾਂ ਪੈਕਿੰਗ ਲਈ, ਥੈਲੇ ਦੁੱਧ ਦੀ ਪੈਕਿੰਗ ਲਈ, ਪਾਲੀਥੀਨ ਪਾਤਰ ਅਤੇ ਪਾਈਪਾਂ ਭੰਡਾਰਨ ਅਤੇ ਪਾਣੀ, ਤੇਲ ਜਾਂ ਦੂਸਰੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨਾਂਤਰਨ ਦੇ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ | ਪਾਲੀਥੀਨ ਨੂੰ ਵਾਟਰ ਪਰੂਫ਼ (Water proof) ਦੇ ਵਜੋਂ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਪੀ. ਵੀ. ਸੀ. (P.V.C.) ਦੇ ਕੁੱਝ ਉਪਯੋਗ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੀ. ਵੀ. ਸੀ. ਦੇ ਉਪਯੋਗ-ਇਹ ਬੋਤਲਾਂ, ਫ਼ਰਸ਼ ਦੀਆਂ ਟਾਈਲਾਂ, ਰੇਨਕੋਟ, ਜੁੱਤੀਆਂ ਦੇ ਤਲੇ, ਸੈਂਡਲ, ਅਤੇ ਚਮੜੇ ਵਰਗੇ ਪਦਾਰਥ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਨਿਮਨੀਕ੍ਰਿਤ ਪਦਾਰਥ (Biodegradable) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਿਮਨੀਤ ਪਦਾਰਥ-ਅਜਿਹੇ ਪਦਾਰਥ ਜੋ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਵਿਘਟਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਨਿਮਨੀਕ੍ਰਿਤ ਪਦਾਰਥ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਮਿਤੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ, ਮਾਨਵ ਮਲ-ਮੂਤਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਪਦਾਰਥ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਾਧਾਰਨ ਯੋਗਿਕਾਂ ਵਿੱਚ ਅਪਘਟਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ | ਅਜਿਹੇ ਪਦਾਰਥ ਨਿਮਨੀਕ੍ਰਿਤ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਬਹੁਲਕ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਕੁਦਰਤੀ ਬਹੁਲਕ (Natural Polymer)-ਉਹ ਬਹੁਲਕ ਜੋ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਕੁਦਰਤੀ ਬਹੁਲਕ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਰਬੜ, ਸਟਾਰਚ, ਸੈਲੂਲੋਜ਼, ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਆਦਿ ।
2. ਸੰਸ਼ਸ਼ਤ ਬਹੁਲਕ (Synthetic Polymer)-ਉਹ ਬਹੁਲਕ ਜੋ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਉਪਲੱਬਧ ਨਹੀਂ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਬਹੁਲਕ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਵ ਨਿਰਮਿਤ ਬਹੁਲਕ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਾਲੀਥੀਨ, ਪਾਲੀਵਿਨਾਈਲ ਕਲੋਰਾਈਡ, ਟੇਫ਼ਲਾਂਨ, ਬੈਕਲਾਈਟ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਅੰਧਾ-ਧੁੰਦ ਅਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ ਸੁੱਟੇ ਗਏ ਪਲਾਸਟਿਕ ਪਾਲੀਥੀਨ ਬੈਗ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਲਈ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ ਸੁੱਟੇ ਗਏ ਪਲਾਸਟਿਕ/ਪਾਲੀਥੀਨ ਦੇ ਲਿਫ਼ਾਫ਼ੇ ਅਤੇ ਬੈਗ ਅਵਾਰਾ ਜੰਤੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਗਲ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪਲਾਸਟਿਕ ਬੈਗ ਅਜੈਵ-ਵਿਘਟਨਕਾਰੀ ਪਦਾਰਥ ਤੋਂ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਾਹ ਨਲੀ ਜਾਂ ਤਾਂ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਪੇਟ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਰਤ ਬਣਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਰਸੋਈ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਪੱਲੀਐਸਟਰ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾਉਣ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੱਲੀਐਸਟਰ ਇੱਕ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤੇ ਰੇਸ਼ਾ ਹੈ । ਇਹ ਛੇਤੀ ਅੱਗ ਫੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਿਘਲ ਕੇ ਸਰੀਰ ਨਾਲ ਚਿਪਕ ਕੇ ਦਰਦ ਭਰੀ ਜਲਣ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਰਸੋਈ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਪਾਲੀਐਸਟਰ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਨਾ ਪਾਉਣ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਅਧਿਆਪਕ ਨੇ ਮੁਕੇਸ਼ ਨੂੰ ਇਕੋ ਸਾਈਜ਼ ਦੇ ਦੋ ਟੁਕੜੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਕਿਰਤਕ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਟੁਕੜਾ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਟ ਰੇਸ਼ੇ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਦਿੱਤਾ । ਹੁਣ ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੱਗਾਂ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਟੁਕੜਿਆਂ ਨੂੰ ਡੁਬੋਣ ਲਈ ਕਿਹਾ | ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਮੁਕੇਸ਼ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਟੁਕੜਿਆਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਧੁੱਪ ਵਿਚ ਖਿਲਾਰਣ ਲਈ ਕਿਹਾ । ਦੱਸੋ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਟ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤਕ ਵਿਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਸੁੱਕਦਾ ਹੈ । ਆਪਣੇ ਉੱਤਰ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਲਈ ਕਾਰਨ ਵੀ ਦੱਸੋ ।

ਉੱਤਰ-
ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਟ ਰੇਸ਼ੇ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਟੁਕੜਾ ਪ੍ਰਕਿਰਤਕ ਰੇਸ਼ੇ ਨਾਲ ਬਣੇ ਟੁਕੜੇ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਸੁੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਟ ਰੇਸ਼ੇ, ਸੁਤੀ ਰੇਸ਼ੇ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਘੱਟ ਪਾਣੀ ਸੋਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕੂੜਾ-ਕਰਕਟ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਅਪਘਟਿਤ ਹੋਣ ਜਾਂ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਜੈਵ-ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਅਜੈਵ ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ ਵਿਚ ਵੰਡ ਕੇ ਹੇਠ ਦਿੱਤੀ ਸਾਰਣੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰੋ ।

ਕੂੜਾ-ਕਰਕਟ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ	ਜੈਵ-ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ/ਅਜੈਵ-ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ
ਸਬਜ਼ੀ ਅਤੇ ਫਲਾਂ ਦੇ ਛਿਲਕੇ
ਲੱਕੜੀ
ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਥੈਲੀਆਂ

ਉੱਤਰ-

ਕੂੜਾ-ਕਰਕਟ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ	ਜੈਵ-ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ|ਅਜੈਵ-ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ
ਸਬਜ਼ੀ ਅਤੇ ਫਲਾਂ ਦੇ ਛਿਲਕੇ	ਜੈਵ-ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ
ਲੱਕੜੀ	ਜੈਵ-ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ
ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਥੈਲੀਆਂ	ਅਜੈਵ-ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਗੁਣ ਲਿਖੋ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਹ ਵੇਸਭੂਸ਼ਾ ਸਾਮਗਰੀ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਗੁਣ-ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਗੁਣ ਹਨ

• ਇਹ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਚੱਲਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਕੀਮਤ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੈ ।
• ਇਹ ਛੇਤੀ ਸੁੱਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹ ਸੌਖਿਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਬਹੁਤ ਆਸਾਨ ਹੈ ।
• ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਧੋਣਾ ਆਸਾਨ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਟ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੇ ! ਇਹਨਾਂ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ੇ ਵੇਸ਼ਭੂਸ਼ਾ ਸਾਮੱਗਰੀ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਬਣਾਵਟੀ ਰੇਸ਼ੇ ਜਿਵੇਂ ਨਾਈਲਾਂਨ, ਪਾਲੀਐਸਟਰ ਅਤੇ ਐਕ੍ਰਿਲਿਕ ਰੇਸ਼ੇ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਜਲਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਜਲਾਉਣ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਨਤੀਜੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਹਨ

• ਨਾਈਲਾਂਨ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਜਲਦਾ ਹੈ, ਅੱਗ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਰੇਸ਼ਾ ਸੁੰਗੜਦਾ ਹੈ, ਗੰਢ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਵਾਲ ਜਲਾਉਣ ਵਰਗੀ ਗੰਧ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
• ਪਾਲੀਐਸਟਰ ਨਾਈਲਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਨ ਗੁਣ ਹਨ, ਜਲਾਉਣ ਤੇ ਕਾਲਾ ਧੂੰਆਂ ਛੱਡਦਾ ਹੈ ।
• ਐਕ੍ਰਿਲਿਕ ਅੱਗ ਨਾਲ ਸੁੰਗੜ ਕੇ ਕਾਲੀ ਗੰਢ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਾਲੀ ਧੁੰਏਂ ਵਰਗੀ ਲਾਟ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪਲਾਸਟਿਕ ਪਦਾਰਥ ਜਿਵੇਂ ਪਾਲੀਥੀਨ ਦੀਆਂ ਕੁਦਰਤੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕੁੱਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਇਹ ਸਸਤਾ ਅਤੇ ਵਪਾਰਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
2. ਇਹ ਭਾਰ ਵਿੱਚ ਹਲਕਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਇਸਦਾ ਸਥਾਨਾਂਤਰਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
3. ਇਹ ਅਟੁੱਟ, ਨਾ ਗਲਣ-ਸੜਨ ਵਾਲਾ, ਮਜ਼ਬੂਤ ਅਤੇ ਲਚਕੀਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
4. ਇਹ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਢਾਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਕੱਪੜਾ (Blended fabric) ਕੀ ਹੈ ? ਇਹ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਤੋਂ ਬਣੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਰਾਮਦਾਇਕ ਕਿਉਂ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਕੱਪੜਾ (Blended fabric)- ਇਹ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਮਾਨਵ ਨਿਰਮਿਤ) ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਟੇਰੀਕਾਂਟ ਪਾਲੀਐਸਟਰ ਅਤੇ ਸੂਤੀ ਰੇਸ਼ਾ, ਟੈਰੀਟੂਲ ਆਦਿ ਸ਼ੁੱਧ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ੇ ਪਸੀਨੇ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੋਖਦੇ ਨਹੀਂ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਰੀਰ ਨਾਲ ਚਿਪਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਕੁੱਝ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ੇ ਜਲਦੀ ਅੱਗ ਫੜ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਤਰੁੱਟੀਆਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਸ਼ਲਿਤ ਰੇਸ਼ੇ ਕੁਦਰਤੀ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਕਰਕੇ ਮਿਸ਼ਰਤ ਰੇਸ਼ੇ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪਲਾਸਟਿਕ ਸਾਮਗਰੀ ਦਾ ਘੱਟ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ਦੇ ਕੁੱਝ ਤਰੀਕੇ ਸੁਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਲਾਸਟਿਕ ਅਜੈਵ-ਅਪਘਟਕ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦਾ ਮਿੱਤਰ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਤਰੀਕਾ, 4R ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ, ਜੋ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ

• Reduce – ਘੱਟ ਵਰਤੋਂ ਕਰੋ।
• Reuse – ਦੁਬਾਰਾ ਵਰਤੋਂ ਕਰੋ।
• Recycle – ਦੁਬਾਰਾ ਚੱਕਰਿਤ ਕਰੋ
• Recover – ਦੁਬਾਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰੋ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਪਲਾਸਟਿਕ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਵੱਧ ਵਰਤੋਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਤਾਵਰਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲਈ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਲਾਸਟਿਕ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੋਨਾਂ ਲਈ ਅੱਗੇ ਲਿਖੇ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੈ –

• ਕਿਉਂਕਿ ਪਲਾਸਟਿਕ ਪੈਟਰੋ-ਰਸਾਇਣਾਂ ਨਾਲ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਇਸਦੀ ਵੱਧ ਵਰਤੋਂਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਪੈਟਰੋ-ਰਸਾਇਣਾਂ ਦੇ ਸੀਮਤ ਭੰਡਾਰ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ ।
• ਪਲਾਸਟਿਕ ਅਜੈਵ-ਵਿਘਟਨਕਾਰੀ ਹੈ ਜੋ ਨਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਸੀਵਰੇਜ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸਨੂੰ ਧਿਆਨਪੂਰਵਕ ਨਾ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਵੇ ।
•  ਪਲਾਸਟਿਕ ਦਾ ਅਪੂਰਣ ਦਹਿਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵੱਧ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਜ਼ਹਿਰੀਲਾ ਧੂੰਆਂ ਪੈਦਾ ਕਰਕੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੀ ਹਵਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਕਈ ਵਾਰ ਬੇਧਿਆਨੀ ਨਾਲ ਸੁੱਟੇ ਗਏ ਪਲਾਸਟਿਕ/ਪਾਲੀਥੀਨ ਜੰਤੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਗਲ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵੱਜੋਂ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਇੱਕ ਸਮਝਦਾਰ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸ਼ਹਿਰੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਤੁਸੀਂ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਪਲਾਸਟਿਕ ਮੁਕਤ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕੀ ਕਦਮ ਚੁੱਕੋਗੇ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਮੈਂ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਲਿਫ਼ਾਫ਼ੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਸਨੂੰ ਪਾਣੀ ਸ੍ਰੋਤ ਜਾਂ ਸੜਕ ਤੇ ਨਹੀਂ ਸੁੱਟਾਂਗਾ ।
2. ਬਾਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਸਾਮਾਨ ਖ਼ਰੀਦਣ ਲਈ ਘਰ ਤੋਂ ਕੱਪੜੇ ਜਾਂ ਪਟਸਨ ਦਾ ਥੈਲਾ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਜਾਵਾਂਗਾ ! ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਨੂੰ ਕਾਗਜ਼ ਦੇ ਲਿਫ਼ਾਫ਼ੇ ਵਿੱਚ ਪਾਉਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰਾਂਗਾ ।
3. ਪਲਾਸਟਿਕ ਤੋਂ ਬਣੇ ਹੋਏ ਲੰਚ ਬਾਕਸ ਦੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਸਟੀਲ ਦੇ ਡਿੱਬੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਾਂਗਾ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਨਾਈਲਾਂਨ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਚਾਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਗੁਣ ਅਤੇ ਉਪਯੋਗ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਾਈਲਾਨ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਗੁਣ

• ਨਾਈਲਾਂਨ ਰੇਸ਼ੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹਨ ।
• ਇਹ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸੋਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜਲਦੀ ਸੁੱਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਨਾਈਲਾਂਨ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਵਿੱਚ ਸਿਲਵਟਾਂ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ।
• ਇਹ ਵਧੇਰੇ ਟਿਕਾਊ ਹੈ ।

ਨਾਈਲਾਂਨ ਦੇ ਉਪਯੋਗ

• ਨਾਈਲਾਂ ਦੇ ਰੇਸ਼ੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਇਸ ਨਾਲ ਪੈਰਾਸ਼ੂਟ, ਮੱਛੀ ਜਾਲ, ਟਾਇਰ ਦੇ ਪੱਟੇ, ਰੱਸੇ, ਜੁਰਾਬਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਕੱਪੜੇ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਨਾਈਲਾਂ ਨੂੰ ਉੱਨ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਦੇਰ ਤੱਕ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਪਾਲੀਐਸਟਰ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਗੁਣ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੱਲੀਐਸਟਰ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਗੁਣ

1. ਇਹ ਸੂਤੀ, ਊਨੀ ਅਤੇ ਰੇਸ਼ਮੀ ਕੱਪੜਿਆਂ ਤੋਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹਨ ।
2. ਇਹ ਸੁੰਗੜਦੇ ਨਹੀਂ ।
3. ਇਹ ਪਾਣੀ ਘੱਟ ਸੋਖਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਜਲਦੀ ਸੁੱਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
4. ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਟ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੇ ।
5. ਸਾਧਾਰਨ ਰਸਾਇਣਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।
6. ਇਹ ਹਲਕੇ ਅਤੇ ਆਕਰਸ਼ਕ ਵਿਖਾਈ ਹਨ ।
7. ਇਹ ਸਾਧਾਰਨ ਘੋਲਕਾਂ ਵਿੱਚ ਅਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਹਨ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਲਿਖੋ
(ਉ) ਪੱਲੀਐਸਟਰ ਰੇਸ਼ਾ
(ਅ) ਟੇਫ਼ਲਾਨ
(ਇ) ਪਾਲੀਥੀਨ
(ਸ) ਪਾਲੀਪਰੋਪਾਈਲੀਨ
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਪਾਲੀਐਸਟਰ ਦੇ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ

• ਪਾਲੀਐਸਟਰ ਰੇਸ਼ੇ ਕੱਪੜਾ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਵਿਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਂਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂਸਾੜੀ, ਡਰੈਸ, ਪਰਦੇ ਆਦਿ ।
• ਪਾਲੀਐਸਟਰ ਰੇਸ਼ੇ, ਕੁਦਰਤੀ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਤੋਂ ਮਿਲਾ ਕੇ ਰੇਸ਼ੇ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਂਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ-ਟੇਰੀਕਾਟ (ਸੂਤੀ ਨਾਲ), ਟੈਰੀਫੂਲ (ਉੱਨ ਦੇ ਨਾਲ
• ਇਸ ਨਾਲ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਦੀ ਪਤਵਾਰ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਇਸ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਟਿਊਬਾਂ (Hoses) ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

(ਅ) ਏਫ਼ਲਾਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ-

• ਇਸ ਨੂੰ ਨਾ ਚਿੱਪਕਣ ਵਾਲੇ ਭੋਜਨ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਾਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਇਸ ਨਾਲ ਸੀਲ ਅਤੇ ਗੈਸਕੇਟ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

(ਇ) ਪਾਲੀਥੀਨ ਦੇ ਉਪਯੋਗ-

• ਇਸ ਨੂੰ ਥੈਲੇ, ਖਿਡੌਣੇ ਅਤੇ ਪਾਈਪ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਇਸ ਨਾਲ ਤਾਰਾਂ ਦਾ ਆਵਰਨ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਬਿਜਲੀ ਰੋਧਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

(ਸ) ਪਾਲੀਪਰੋਪਾਈਲੀਨ ਦੇ ਉਪਯੋਗ-

• ਇਸ ਤੋਂ ਸੀਟ ਦੇ ਪੱਟੇ ਬਣਦੇ ਹਨ ।
• ਇਸ ਤੋਂ ਰੱਸੀਆਂ ਅਤੇ ਜਾਲ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪਲਾਸਟਿਕ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਇਸ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਹਨ ? ਇਸਦੇ ਕਿਹੜੇ ਗੁਣ ਹਨ ਜੋ ਇਸ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਪਸੰਦ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਦਾਰਥ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ? ਇਸ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਵੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਲਾਸਟਿਕ-ਇਹ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਹੁਲਕ ਹੈ ! ਉਦਾਹਰਨ-ਪਾਲੀਥੀਨ । ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ-ਸਾਰੇ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਪਲਾਸਟਿਕ ਵਿੱਚ ਇਕਾਈਆਂ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇੱਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕਾਈਆਂ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਸਰਲ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਸਰੀ ਕਿਸਮ ਵਿੱਚ ਸ ਜੋੜ ।
ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਗੁਣ-

• ਪਲਾਸਟਿਕ ਤੇ ਹਵਾ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਅਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਅਖੁਰਣਸ਼ੀਲ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਪਲਾਸਟਿਕ ਹਲਕਾ, ਮਜ਼ਬੂਤ ਅਤੇ ਟਿਕਾਊ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਕੁੱਝ ਪਲਾਸਟਿਕਾਂ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਗਰਮ ਕਰਕੇ ਜਲਦੀ ਬਦਲੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂਕਿ ਕੁੱਝ ਪਲਾਸਟਿਕ ਗਰਮ ਕਰਨ ਤੇ ਨਰਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਪਲਾਸਟਿਕ ਤਾਪ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਕੁਚਾਲਕ ਹਨ ।

ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਉਪਯੋਗ –

1. ਸਿਹਤ ਸੰਬੰਧੀ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ-ਪਲਾਸਟਿਕ ਆਮ ਕਰਕੇ ਸਿਹਤ ਸੰਬੰਧੀ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਦਵਾਈਆਂ ਦੀ ਪੈਕਿੰਗ ਅਤੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਤੇ ਟਾਂਕੇ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਧਾਗਾ, ਸਿਰਿੰਜ, ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਦਸਤਾਨੇ ਅਤੇ ਕਈ ਯੰਤਰ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਰਸੋਈ ਦੇ ਬਰਤਣ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ-ਮਾਈਕਰੋ ਓਵਨ ਵਿੱਚ ਖਾਣਾ ਪਕਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਬਰਤਨ ਪਲਾਸਟਿਕ ਤੋਂ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਵੱਧ ਤਾਪਮਾਨ ਸਹਿਣ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
3. ਟੇਫ਼ਲਾਨ ਜੋ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਲਾਸਟਿਕ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਨਾ-ਚਿਪਕਣ ਵਾਲੇ ਖਾਣਾ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਬਰਤਣ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਤੇ ਤੇਲ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਚਿਪਕਦਾ ਹੈ ।
4. ਫਾਇਰਮੈਨ ਦੀ ਪੋਸ਼ਾਕ ਦੇ ਅੰਦਰ ਮੈਲਾਮਾਈਨ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀ ਤਹਿ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਪੋਸ਼ਾਕ ਨੂੰ ਤਾਪ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧਕ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 8th Class Science Book Solutions Chapter 2 ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ-ਮਿੱਤਰ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 8 Science Chapter 2 ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ-ਮਿੱਤਰ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ

PSEB 8th Class Science Guide ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ-ਮਿੱਤਰ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ Textbook Questions and Answers

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1. ਖਾਲੀ ਸਥਾਨ ਭਰੋ
(ਉ) ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ …………… ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਵੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
(ਅ) ਨੀਲੀ ਹਰੀ ਕਾਈ ………… ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਹੀ ਹਵਾ ਵਿੱਚੋਂ ਸਥਿਰੀਕਰਨ ਕਰਕੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
(ਇ) ਅਲਕੋਹਲ ………… ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
(ਸ) ਹੈਜ਼ਾ …………. ਕਾਰਨ ਫੈਲਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ
(ਅ) ਨਾਈਟਰੋਜਨ
(ਬ) ਖ਼ਮੀਰ
(ਸ) ਜੀਵਾਣੂਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਕਥਨ ਸਹੀ ਹੈ ?
(ੳ) ਖਮੀਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸਦੀ ਤਿਆਰੀ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
(i) ਚੀਨੀ (ਖੰਡ) .
(ii) ਸ਼ਰਾਬ
(iii) ਹਾਈਡਰੋਕਲੋਰਿਕ ਐਸਿਡ
(iv) ਆਕਸੀਜਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ii) ਸ਼ਰਾਬ

(ਅ) ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕ ਦਵਾਈ ਹੈ ?
(i) ਸੋਡੀਅਮ ਬਾਈਕਾਰਬੋਨੇਟ
(ii) ਸਟਰੈਪਟੋਮਾਈਸੀਨ
(iii) ਅਲਕੋਹਲ (ਸ਼ਰਾਬ)
(iv) ਖਮੀਰ !
ਉੱਤਰ-
(ii) ਸਟਰੈਪਟੋਮਾਈਸੀਨ ।

(ਈ) ਮਲੇਰੀਆ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰੋਟੋਕੋਆ ਦਾ ਵਾਹਕ ਹੈ ।
(i) ਮਾਦਾ ਐਨਾਫ਼ਲੀਜ਼ ਮੱਛਰ
(ii) ਕਾਕਰੋਚ
(iii) ਘਰੇਲੂ ਮੱਖੀ
(iv) ਤਿੱਤਲੀ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਮਾਦਾ ਐਨਾਫਲੀਜ਼ ਮੱਛਰ ।

(ਸ) ਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਦਾ ਆਮ ਵਾਹਕ ਹੈ
(i) ਕੀੜੀ
(ii) ਘਰੇਲੂ ਮੱਖੀ
(iii) ਪਤੰਗਾ
(iv) ਮੱਕੜੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ii) ਘਰੇਲੂ ਮੱਖੀ ।

(ਹ) ਬਰੈੱਡ ਜਾਂ ਇਡਲੀ ਦੇ ਗੁੰਨ੍ਹ ਕੇ ਰੱਖੇ ਆਟੇ ਦੇ ਫੁੱਲਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ ।
(i) ਤਾਪ
(ii) ਪੀਸਣ ਕਰਕੇ
(iii) ਖਮੀਰ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਵਾਧਾ
(iv) ਗੁਣ ਕਰਕੇ ।
ਉੱਤਰ-
(iii) ਖਮੀਰ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਵਾਧਾ

(ਕ) ਖੰਡ ਨੂੰ ਅਲਕੋਹਲ (ਸ਼ਰਾਬ) ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
(i) ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਦਾ ਸਥਿਰੀਕਰਨ
(ii) ਉੱਲੀ ਦਾ ਉੱਗਣਾ
(iii) ਖਮੀਰਨ ਕਿਰਿਆ
(iv) ਲਾਗ ਦਾ ਹੋਣਾ |
ਉੱਤਰ-
(iii) ਖਮੀਰਨ ਕਿਰਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਾਲਮ (ੴ) ਵਿਚਲੇ ਜੀਵ ਅਤੇ ਕਾਲਮ (ਅ) ਵਿਚਲੀ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਸਹੀ ਮਿਲਾਨ ਕਰੋ

‘ਉ’	‘ਅ’
(1) ਜੀਵਾਣੂ	(ਉ) ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਸਥਿਰੀਕਰਨ
(2) ਰਾਈਜ਼ੋਬੀਅਮ	(ਅ) ਦਹੀਂ ਦਾ ਜੰਮਣਾ
(3) ਲੈਕਟੋਬੈਸੀਲਸ	(ਇ) ਬਰੈੱਡ ਬਣਾਉਣਾ
(4) ਖ਼ਮੀਰ	(ਸ) ਮਲੇਰੀਆ ਫੈਲਣ ਦਾ ਕਾਰਨ
(5) ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ	(ਹ) ਹੈਜ਼ਾ ਫੈਲਣ ਦਾ ਕਾਰਨ
(6) ਵਿਸ਼ਾਣੂ	(ਕ) ਏਡਜ਼ ਫੈਲਣ ਦਾ ਕਾਰਨ
	(ਪ) ਪਿੰਡ ਬਣਾਉਣਾ ।

ਉੱਤਰ-

(1) ਜੀਵਾਣੂ	(ਕ) ਏਡਜ਼ ਫੈਲਣ ਦਾ ਕਾਰਨ
(2) ਰਾਈਜ਼ੋਬੀਅਮ	(ਉ) ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਸਥਿਰੀਕਰਨ
(3) ਲੈਕਟੋਬੈਸੀਲਸ	(ਅ) ਦਹੀਂ ਦਾ ਜੰਮਣਾ
(4) ਖ਼ਮੀਰ	(ਇ) ਬਰੈਂਡ ਬਣਾਉਣਾ
(5) ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ	(ਸ) ਮਲੇਰੀਆ ਫੈਲਣ ਦਾ ਕਾਰਨ
(6) ਵਿਸ਼ਾਣੂ	(ਹ) ਪ੍ਰਤੀਪਿੰਡ ਬਣਾਉਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕੀ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਨੰਗੀ ਅੱਖ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਜੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਵੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਬਹੁਤ ਹੀ ਛੋਟੇ ਜੀਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਯੰਤਰ ਨਾਲ ਦੇਖਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਕੁੱਝ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਸਾਧਾਰਨ ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ (ਉੱਤਲ ਲੈਂਸ ਦੁਆਰਾ ਦੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ | ਪਰ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣਾ ਸੰਭਵ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਵਰਗ (Group) ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਵਰਗ ਹਨ

• ਜੀਵਾਣੁ
• ਉੱਲੀਆਂ
• ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ
• ਕਾਈਆਂ
• ਵਿਸ਼ਾਣੁ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੂਖਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ, ਜੋ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿਚਲੀ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦਾ ਸਥਿਰੀਕਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-

• ਰਾਈਜ਼ੋਬੀਅਮ ਜੀਵਾਣੁ
• ਨੀਲੇ-ਹਰੇ ਸ਼ੈਵਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਉਪਯੋਗਾਂ ਬਾਰੇ ਦਸ ਲਾਈਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਜੀਵਾਣੂ, ਉੱਲੀ, ਸ਼ੈਵਾਲ, ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ ਆਦਿ ਦੇ ਰੂਪ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ :ਜੀਵਾਣੂ ਦੇ ਉਪਯੋਗ :

1. ਦਹੀਂ ਤੇ ਪਨੀਰ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ।
2. ਸ਼ਰਾਬ ਤੇ ਸਿਰਕਾ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ।
3. ਚਮੜੇ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਦੇ ਲਈ । ਉੱਲੀ ਦੇ ਉਪਯੋਗ :
4. ਡੱਬਲ ਰੋਟੀ ਅਤੇ ਕੇਕ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ।
5. ਖੁੰਬਾਂ ਖਾਣ ਲਈ ।
6. ਦਵਾਈਆਂ ਲਈ । ਕਾਈ ਦੇ ਉਪਯੋਗ
7. ਡਾਇਟਮ ਦੀ ਸੈੱਲ ਕਿੱਤੀ ਸਿਲੀਕਾ ਦਾ ਕੁਦਰਤੀ ਰੂਪ ਹੈ ।
8. ਕਈ ਕਾਈਆਂ, ਸਮੁੰਦਰੀ ਭੋਜਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
9. ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਲਈ ।
10. ਟਿਸ਼ੂ ਪ੍ਰਵਰਧਨ ਲਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹਾਨੀਆਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹਾਨੀਆਂ

• ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦਾ ਕਾਰਨ |
• ਖਾਦ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਸੰਦੁਸ਼ਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ।
• ਕੱਪੜੇ, ਚਮੜੇ ਆਦਿ ਦੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਹੋਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ।
• ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਖਾਦ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸੰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

(ਉ) ਅਣੂਆਂ ਨੂੰ ਅਘਟਿਤ ਕਰਕੇ ਬਦਬੂਦਾਰ ਯੋਗਿਕ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
(ਅ) ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਪਦਾਰਥ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
(ੲ) ਖਾਦ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰੀਲਾ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕ ਦਵਾਈਆਂ ਕੀ ਹਨ ? ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕ ਦਵਾਈਆਂ ਲੈਣ ਸਮੇਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਸਾਵਧਾਨੀਆਂ ਵਰਤਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕ (Antibodies)-ਪਤੀਜੈਵਿਕ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਦਵਾਈ ਹੈ ਜੋ ਲਹੁ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਏ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਦੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕ ਦਵਾਈਆਂ ਜੀਵਾਣੂਆਂ, ਉੱਲੀਆਂ ਅਤੇ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ-ਪੈਨਸਲੀਨ, ਟੈਟਰਾਸਾਈਕਲੀਨ, ਸਟਰੈਪਟੋਮਾਈਸੀਨ ਆਦਿ । ਅਲੈਗਜੈਂਡਰ ਫਲੇਮਿੰਗ, ਇਕ ਅੰਗੇਜ਼ ਵਿਗਿਆਨੀ ਨੇ 1929 ਵਿੱਚ ਪੈਨਸਲੀਨ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ । ਸਾਵਧਾਨੀਆਂ-ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕ ਲੈਂਦੇ ਸਮੇਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਾਵਧਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ –

• ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕ ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਲੈਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।
• ਡਾਕਟਰ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ ਦਾ ਕੋਰਸ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
• ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕ ਖਾਂਸੀ ਅਤੇ ਸਰਦੀ ਤੇ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਵਿਸ਼ਾਣੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸੰਚਾਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

PSEB Solutions for Class 8 Science ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ Important Questions and Answers

(A) ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ

1. ਹੇਠ ਦਿੱਤੀ ਸਲਾਈਡ ਕਿਸ ਸੂਖਮਜੀਵ ਦੀ ਹੈ ?

(ਉ) ਸਪਾਇਰੋਗਾਇਰਾ
(ਅ) ਅਮੀਬਾ
(ੲ) ਛੜ ਆਕਾਰ ਦੇ ਜੀਵਾਣੁ ॥
(ਸ) ਡਬਲਰੋਟੀ ਦੀ ਉੱਲੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਛੜ ਆਕਾਰ ਦੇ ਜੀਵਾਣੂ ॥

2. ਸੂਖਮਦਰਸ਼ੀ ਰਾਹੀਂ ਹੇਠਾਂ ਦਰਸਾਈ ਗਈ ਸਲਾਈਡ ਕਿਸ ਸੂਖਮਜੀਵ ਦੀ ਹੈ ?

(ਉ) ਅਮੀਬਾ
(ਅ) ਜੀਵਾਣੂ
(ਈ) ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ
(ਸ) ਵਿਸ਼ਾ |
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਵਿਸ਼ਾਣੂ ।

3. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸੂਖਮਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੇ ਸੂਖਮਜੀਵ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਸੂਖਮਦਰਸ਼ੀ ਨਾਲ ਹੀ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਵਿਸ਼ਾਣੂ
(ਅ) ਜੀਵਾਣੂ
(ਈ) ਖਮੀਰ
(ਸ) ਇਹ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਇਹ ਸਾਰੇ ।

4. ਅੱਜ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕ ਨੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸੂਖਮਦਰਸ਼ੀ ਰਾਹੀਂ ਹੇਠਾਂ ਦਰਸਾਈ ਗਈ ਸਲਾਈਡ ਦਿਖਾਈ, ਇਹ ਸਲਾਈਡ ਕਿਸ ਸੂਖਮਜੀਵ ਦੀ ਹੈਂ ?

(ਉ) ਅਮੀਬਾ
(ਅ) ਜੀਵਾਣੂ
(ਈ) ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ
(ਸ) ਮੈਨੀਸੀਲੀਅਮ
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ ।

5. ਅੱਜ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕ ਨੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸੂਖਮਦਰਸ਼ੀ ਰਾਹੀਂ ਹੇਠਾਂ ਦਰਸਾਈ ਗਈ ਸਲਾਈਡ ਦਿਖਾਈ, ਇਹ ਸਲਾਈਡ ਕਿਸ ਸੂਖਮਜੀਵ ਦੀ ਹੈ ?

(ਉ) ਅਮੀਬਾ
(ਅ) ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ
(ਇ) ਨਿਉਰਾਨ
(ਸ) ਹਾਈਡਾ ॥
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਅਮੀਬਾ ।

6. ਖਮੀਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਸ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
(ੳ) ਖੰਡ (ਚੀਨੀ
(ਅ) ਅਲਕੋਹਲ
(ੲ) ਹਾਈਡਰੋਕਲੋਰਿਕ ਐਸਿਡ
(ਸ) ਆਕਸੀਜਨ ॥
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਅਲਕੋਹਲ ॥

7. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕ ਦਵਾਈ ਹੈ ?
(ੳ) ਸੋਡੀਅਮ ਬਾਈਕਾਰਬੋਨੇਟ
(ਅ) ਸਟਰੈਪਟੋਮਾਈਸੀਨ
(ਇ) ਅਲਕੋਹਲ .
(ਸ) ਖਮੀਰ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਸਟਰੈਪਟੋਮਾਈਸੀਨ ।

8. ਮਲੇਰੀਆ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ ਦਾ ਵਾਹਕ ਹੈ
(ਉ) ਮਾਦਾ ਐਨਾਫਲੀਜ਼ ਮੱਛਰ
(ਅ) ਕਾਕਰੋਚ
(ਈ) ਘਰੇਲੂ ਮੱਖੀ
(ਸ) ਤਿੱਤਲੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਮਾਦਾ ਐਨਾਫਲੀਜ਼ ਮੱਛਰ ।

9. ਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਦਾ ਆਮ ਵਾਹਕ ਹੈ
(ਉ) ਕੀੜੀ ।
(ਅ) ਘਰੇਲੂ ਮੱਖੀ
(ਇ) ਪਤੰਗਾਂ
(ਸ) ਮੱਕੜੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਘਰੇਲੂ ਮੱਖੀ ।

10. ਬਰੈਡ ਜਾਂ ਇਡਲੀ ਦੇ ਗੰਨ ਕੇ ਰੱਖੇ ਆਟੇ ਦੇ ਫੁੱਲਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ
(ਉ) ਤਾਪ
(ਅ) ਪੀਸਣ ਕਰਕੇ
(ਇ) ਖਮੀਰ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਵਾਧਾ
(ਸ) ਗੁੰਨ੍ਹਣ ਕਰਕੇ ।
ਉੱਤਰ-
(ਇ) ਖਮੀਰ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਵਾਧਾ ।

11. ਖੰਡ ਨੂੰ ਅਲਕੋਹਲ (ਸ਼ਰਾਬ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
(ਉ) ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਦਾ ਸਥਿਰੀਕਰਨ
(ਆ) ਉੱਲੀ ਦਾ ਉੱਗਣਾ
(ੲ) ਖਮੀਰਨ ਕਿਰਿਆ
(ਸ) ਲਾਗ ਦਾ ਹੋਣਾ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਖਮੀਰਨ ਕਿਰਿਆ ।

12. ਸੂਖਮਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਲਈ ਕਿਸ ਯੰਤਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਵੱਡਦਰਸ਼ੀ
(ਅ) ਸੂਖਮਦਰਸ਼ੀ
(ਈ) ਦੂਰਦਰਸ਼ੀ
(ਸ) ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੇ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਸੂਖਮਦਰਸ਼ੀ ।

13. ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਸੂਖਮ ਜੀਵ ਹੈਜ਼ਾ ਫੈਲਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਵਿਸ਼ਾਣੂ
(ਅ) ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ
(ਏ) ਜੀਵਾਣੂ
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀਂ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਜੀਵਾਣੂ ॥

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂ ਭਰੋ

1. ਐਂਟਅਮੀਬਾ ……… ਰੋਗ ਫੈਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਮੀਬਾ ਪੇਚਿਸ਼

2. ………………. ਦੁਆਰਾ ਚਮੜੀ ਰੋਗ ਰਿੰਗ ਵਰਮ ਫੈਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਉੱਲੀ

3. ਗ੍ਰੰਥੀਕਾਵਾਂ ਯੁਕਤ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਸਥਿਰੀਕਰਨ ਜੀਵਾਣੂ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ……….. ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਾਈਜ਼ੋਬੀਅਮ

4. ਕਣਕ ਦੇ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਵਕ ਨਾਲ ਫੈਲਿਆ ਰੋਗ ……… ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਸਟ

5. ਸਾਰੀਆਂ ਖੁੰਭਾਂ ……….. ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ।
ਉੱਤਰ-
ਖਾਣ ਯੋਗ

6. ਦਹੀਂ ਜਮਾਉਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਣੂ ……….. ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਲੈਕਟੋਬੇਸੀਲਸ

7. ਆਮ ਜ਼ੁਕਾਮ ………… ਸੰਕਰਮਣ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਾਣੂ

8. ਪੈਨਸਲੀਨ ਦੀ ਖੋਜ ……… ਨੇ ਕੀਤੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਫਲੇਮਿੰਗ

9. ਸਜੀਵਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ …………. ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਨ

10. ਕੀਟ ਜੋ ਵਾਹਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ………….. ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਹਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2. ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ (Microscope-ਇਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ੀ ਯੰਤਰ ਹੈ ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਛੋਟੇ ਜੀਵਾਂ, ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਿਹੜੇ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਸਜੀਵ ਅਤੇ ਨਿਰਜੀਵ ਦੀ ਸੀਮਾ ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਾਣੂ (Virus) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕੋਈ ਚਾਰ ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਪੈਨਸਲੀਨ
• ਸਟਰੈਪਟੋਮਾਈਸੀਨ
• ਟੈਟਰਾਸਾਈਕਲੀਨ
• ਗਰੈਮੇਸੀਡੀਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੂਖਮਜੀਵ-ਉਹ ਛੋਟੇ ਜੀਵ ਹਨ ਜੋ ਨੰਗੀ ਅੱਖ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਦੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਵਰਗ ਹਨ

• ਜੀਵਾਣੂ
• ਉੱਲੀ
• ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ
• ਕਾਈ
• ਵਿਸ਼ਾਣੂ !

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਘੱਟ ਗਤੀ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੋ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ !
ਉੱਤਰ-

• ਮਾਈਕੋਬੈਕਟੀਰੀਅਮ ਟਿਊਬਰਕੂਲੀ (Mycobacterium tuberculi)
• ਮਾਈਕੋਬੈਕਟੀਰੀਅਮ ਲੇਪਰੇਈ (Mycobacterium laprae) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੋ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਸਿਓਡੋਮਨਾਸ (Pseudomonas) ।
2. ਐਂਟਅਮੀਬਾ ਕੋਲੀ (Entamoeba coli) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਅਮੀਬਾ ਸੂਖਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਮੀਬਾ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਣ ਵਾਲੇ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਣ ਵਾਲੇ ਰੋਗ ਹਨ

1. ਪੋਲੀਓ ਮਾਈਲੀਟੀਸ
2. ਪੇਚਿਸ਼
3. ਸਰਦੀ ਤੇ ਬੁਖ਼ਾਰ
4. ਫਲੂ (ਇਨਫਲੂਐਂਜਾ)
5. ਖ਼ਸਰਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਇਕ ਜੀਵਾਣੂ ਦਾ ਆਮ ਕਰਕੇ ਆਕਾਰ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
1.25 um (ਜਿੱਥੇ lum = \(\frac{1}{1000}\)  mm) ਵਿਆਸ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਜੀਵਾਣੂ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਜੀਵਾਣੂ ਡੰਡਾ ਆਕਾਰ ਦਾ ਜੀਵਾਣੂ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਆਕਾਰ 0.15 mm ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਜੀਵਾਣੂ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਪਾਈਰਲ ਜੀਵਾਣੂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ 15mm ਲੰਬਾ ਅਤੇ 1.5 km ਵਿਆਸ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਵਿਸ਼ਾਣੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਣ ਵਾਲੇ ਕੁੱਝ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰੇਬੀਜ਼, ਪੋਲੀਓ, ਚੇਚਕ, ਆਮ ਜ਼ੁਕਾਮ, ਇਨਫਲੂਐਂਜਾ, ਏਡਜ਼, ਤੰਬਾਕੂ ਅਤੇ ਆਲੂ ਦਾ ਮੋਸੇਕ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਜੀਵਾਣੂ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਣ ਵਾਲੇ ਤਿੰਨ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਟਾਈਫ਼ਾਈਡ, ਹੈਜ਼ਾ, ਤਪੇਦਿਕ (TB) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਣ ਵਾਲੇ ਤਿੰਨ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਲੇਰੀਆ, ਪੇਚਿਸ਼, ਕਾਲਜ਼ਾਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਦੁੱਧ ਨੂੰ ਦਹੀਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਵਾਲੇ ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ ਦਾ ਨਾਮ ਅਤੇ ਵਰਗ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਲੈਕਟੋਬੇਸੀਲਸ ਜੀਵਾਣੂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਮਲੇਰੀਆ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ ਦਾ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਲਾਜ਼ਮੋਡੀਅਸ ਵਾਵੈਕਸ (Plasmodium vivax) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ ਦੇ ਤਿੰਨ ਉਦਾਹਰਨ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਮੀਬਾ, ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ, ਯੂਗਲੀਨਾ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਅਮੀਬੀ ਪੇਚਿਸ਼ ਕੌਣ ਫੈਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਐਂਟਅਮੀਬਾ ਹਿਸਟੋਲਿਟਿਕਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕ ਕਿਸ ਕੰਮ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਇਲਾਜ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਤੀਜੈਵਿਕ ਕਿਹੜੇ ਸੂਖਮਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਬਣਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੀਵਾਣੂ ਅਤੇ ਕਵਕ ਤੋਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਪਹਿਲਾ ਐਂਟੀਬਾਇਓਟਿਕ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿਸਨੇ ਬਣਾਈ ?
ਉੱਤਰ-
1929 ਵਿੱਚ, ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਫਲੇਮਿੰਗ ਨੇ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਰਮੇਸ਼ ਨੇ ਅੱਧਾ ਕਿਲੋ ਕੋਸਾ ਦੁੱਧ ਕੱਚ ਦੇ ਬਰਤਨ ਵਿਚ ਲਿਆ । ਉਸਨੇ ਦੁੱਧ ਵਿਚ ਅੱਧਾ ਚਮਚ ਦਹੀਂ ਦਾ ਮਿਲਾ ਦਿੱਤਾ । ਦੋ ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ ਦੁੱਧ ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਵੇਗਾ ? ਆਪਣੇ ਉੱਤਰ ਦਾ ਕਾਰਨ ਵੀ ਦੱਸੋ ।

ਉੱਤਰ-ਦੁੱਧ, ਦਹੀਂ ਵਿਚ ਬਦਲ ਜਾਏਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਦਹੀਂ ਵਿਚ ਲੈਕਟੋਬੈਸੀਲਸ ਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਾਣੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਦੁੱਧ ਵਿਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੁੱਧ ਨੂੰ ਦਹੀਂ ਵਿਚ ਬਦਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕੀ ਸਾਰੇ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਇੱਕ ਹੀ ਆਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਹੀਂ, ਸਾਰੇ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਇੱਕ ਹੀ ਆਕਾਰ ਦੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਦਾ ਆਕਾਰ 0.2 ਤੋਂ 100 m ਹੈ । ਖਮੀਰ ਦਾ ਆਕਾਰ 5 ਤੋਂ 10 um ਤੱਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸ਼ੈਵਾਲ ਦਾ ਆਕਾਰ 1 um ਤੋਂ ਕਈ ਮੀਟਰ ਤੱਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ ਦਾ ਆਕਾਰ 2 ਤੋਂ 200 um ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਿਸ਼ਾਣੂਆਂ ਦਾ ਆਕਾਰ 0.015 ਤੋਂ 0.2 km ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਵਕ ਦੇ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਵਕ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਵਰਗ ਹਨ-

• ਖਮੀਰ (Yeast)-ਇਹ ਇੱਕ ਸੈੱਲੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਉੱਲੀ (Moulds)-ਇਹ ਬਹੁਸੈੱਲੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਤੰਤੂ ਵਰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਪ੍ਰਤੀਕੂਲ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਜਿਊਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਬਹੁਤ ਸਖ਼ਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਤਾਪਮਾਨ ਦੇ ਵਾਧੇ ਅਤੇ ਸੋਕੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਇਰਦ-ਗਿਰਦ ਸਖ਼ਤ ਆਵਰਨ ਜਾਂ ਕਵਚ (Cyst) ਬਣਾ ਕੇ ਜਿੰਦਾ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਆਵਰਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇਹ ਅਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹਾਲਤਾਂ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸਮਾਂ ਆਉਣ ਤੇ ਇਹ ਬਹੁਵਿਖੰਡਨ ਨਾਲ ਗੁਣਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜੀਵਨਕਾਲ ਪੂਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪੀਸੇ ਹੋਏ ਚਾਵਲ ਅਤੇ ਦਾਲ ਮਿਸ਼ਰਣ ਖੱਟਾ ਕਿਵੇਂ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੀਸੇ ਹੋਏ ਚਾਵਲ ਅਤੇ ਦਾਲ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਪਿਆ ਰਹਿਣ ਦੇਣ ਨਾਲ, ਇਹ ਖੱਟਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਖਮੀਰ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਦਾ ਵਾਧਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਫੁੱਲਣ ਅਤੇ ਖੱਟਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਸਾਰਨੀ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਰੋਗ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਖ ਕੇ ਸਾਰਨੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰੋ ।

ਮਨੁੱਖੀ ਰੋਗ ਦਾ ਨਾਂ	ਰੋਗ ਕਾਰਕ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ
ਪੋਲਿਓ
ਹੈਜਾ
ਮਲੇਰੀਆ

ਉੱਤਰ –

ਮਨੁੱਖੀ ਰੋਗ ਦਾ ਨਾਂ	ਰੋਗ ਕਾਰਕ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ
ਪੋਲਿਓ	ਵਿਸ਼ਾਣੂ
ਹੈਜਾ	ਜੀਵਾਣੂ
ਮਲੇਰੀਆ	ਪੋਟੋਜ਼ੋਆ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਾਰਨੀ ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਸਾਧਾਰਨ ਪੌਦਾ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦਿੱਤੇ ਹਨ । ਰੋਗ ਕਾਰਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖ ਕੇ ਸਾਰਨੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰੋ ।

ਪੌਦਾ ਰੋਗ	ਰੋਗ ਕਾਰਕ
ਸਿਟਰਸ ਕੈਂਕਰ
ਕਣਕ ਦੀ ਕੁੰਗੀ
ਭਿੰਡੀ ਦਾ ਥੈਲੋਵੇਨ ਮੌਜ਼ੇਕ

ਉੱਤਰ-

ਪੌਦਾ ਰੋਗ	ਰੋਗ ਕਾਰਕ
ਸਿਟਰਸ ਐਂਕਰ	ਜੀਵਾਣੂ
ਕਣਕ ਦੀ ਕੁੰਗੀ	ਵਿਸ਼ਾਣੂ
ਭਿੰਡੀ ਦਾ ਥੈਲੋਵੇਨ ਮੌਜ਼ੇਕ	ਉੱਲੀ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਤੇਜ਼ ਅਤੇ ਹੌਲੀ ਗਤੀ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਣੁਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ-

• ਸੁਡੋਮੋਨਾਸ (Pseudomonas)
• ਈ. ਕੋਲੀ (E. Coli) ।

ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ-ਮਿੱਤਰ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹੌਲੀ ਗਤੀ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ –

1. ਮਾਈਕੋਬੈਕਟੀਰੀਅਮ ਟੁਬਰਕੁਲੀ (Mycobacterium tuberculi)
2. ਮਾਈਕੋਬੈਕਟੀਰੀਅਮ ਲੇਪਰੇਈ (Mycobacterium laprae)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਿਸ਼ਾਣੂ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਭਿੰਨ ਹਨ ? ਕੋਈ ਦੋ ਪੌਦਾ ਵਿਸ਼ਾਣੁਆਂ ਅਤੇ ਦੋ ਜੰਤੁ ਵਿਸ਼ਾਣੂਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਾਣੂ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਭਿੰਨ ਹਨ

• ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਹਨ ।
• ਇਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਜੀਵ ਨਹੀਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਵਾਧਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।
• ਇਹ ਬਹੁਤ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਕਾਰਕ ਹਨ ।

ਪੌਦੇ ਵਿਸ਼ਾਣੂ-

• ਤੰਬਾਕੂ ਮੋਸੇਕ ਵਿਸ਼ਾਣੂ (TMV)
• ਜੀਵਾਣੂਭੋਜੀ (Bacteriophage)

ਜੰਤੂ ਵਿਸ਼ਾ-

• ਮੂੰਹ ਅਤੇ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਣੂ (FMDV)
• ਖਸਰਾ ਵਿਸ਼ਾਣੂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਿਸ਼ਾਣੂਆਂ ਨੂੰ ਸਜੀਵ ਅਤੇ ਨਿਰਜੀਵ ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਸੀਮਾ ਰੇਖਾ ਤੇ ਕਿਉਂ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ –
ਵਿਸ਼ਾਣੂਆਂ ਦੀ ਸਜੀਵਾਂ ਨਾਲ ਸਮਾਨਤਾ-

• ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਊਕਲੀ ਅਮਲ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਜੀਵਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਧਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਜਣਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਵਿਸ਼ਾਣੂਆਂ ਦੀ ਨਿਰਜੀਵਾਂ ਨਾਲ ਸਮਾਨਤਾ

• ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜੀਵ ਪਦਾਰਥ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।
• ਨਮਕ ਅਤੇ ਚੀਨੀ ਦੇ ਦਾਣਿਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਦਾਣਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਖਮੀਰ ਅਤੇ ਉੱਲੀ (Mould) ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਖਮੀਰ ਅਤੇ ਉੱਲੀ (Mould) ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ

ਖਮੀਰ (Yeast)	ਉੱਲੀ (Mould)
(1) ਇਹ ਇੱਕ ਸੈੱਲੀ ਹੈ ।	(1) ਇਹ ਬਹੁਸੈੱਲੀ ਹੈ ।
(2) ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ 5-10 um ਹੈ ।	(2) ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ 2-10 ਘm ਹੈ ।
(3) ਇਹ ਵਾਯੂਵਈ ਅਤੇ ਅਣਵਾਯੂਵਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।	(3) ਇਹ ਵਾਯੂਵਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕਵਕ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ –
ਕਵਕ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਉਤਪਾਦ-

• ਕੁੱਝ ਕਵਕਾਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਸਿੱਧੇ ਹੀ ਖਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਕੁੱਝ ਕਵਕਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਬੈਡ ਅਤੇ ਐਲਕੋਹਲ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਵਕ ਕੰਮ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।
• ਸ਼ਰਾਬ, ਬੀਅਰ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਕਵਕ ਕੰਮ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਜੀਵਾਣੂਭੋਜੀ ਕੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-ਜ
ਵਾਣੂਭੋਜੀ (Bacteriophages)-ਵਿਸ਼ਾਣੂ ਪਰਪੋਸ਼ੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜੋ ਵਿਸ਼ਾਣੂ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵਾਣੂਭੋਜੀ ਜਾਂ ਜੀਵਾਣੂ ਰੂਪੀ ਵਿਸ਼ਾਣੂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ-ਮਿੱਤਰ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਜੀਵਾਣੁਭੋਜੀ ਛੜ ਆਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁੱਝ ਵਿੱਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸਿਰ, ਧੜ ਅਤੇ ਪੁੰਛ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁੰਡਲਿਤ ਸਮਮਿਤੀ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਜੀਵਾਣੁਭੋਜੀ ਸਾਡੇ ਲਈ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਅਜਿਹੇ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਾਰਬਨਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਗੰਗਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਪਾਣੀ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਬਿਨਾਂ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋਏ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਮਤਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਕਵਕ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਵਕ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਿਭਿੰਨ ਉਤਪਾਦ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ-

• ਬੇਕਰੀ ਉਤਪਾਦ-ਕਣਕ ਦੇ ਆਟੇ ਨਾਲ ਡਬਲਰੋਟੀ ਅਤੇ ਕੇਕ ਬਣਾਉਣਾ ॥
• ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ-ਜੋਂ ਅਤੇ ਫ਼ਲਾਂ ਦੇ ਰਸ ਤੋਂ ਸ਼ਰਾਬ ਅਤੇ ਬੀਅਰ ਬਣਾਉਣਾ, ਪਿਸੇ ਹੋਏ ਚਾਵਲ ਅਤੇ ਚਾਵਲ ਤੋਂ ਇਡਲੀ ਅਤੇ ਡੋਸਾ ਬਣਾਉਣਾ ।
• ਪਾਸ਼ਚਰੀਕ੍ਰਿਤ ਪਨੀਰ ।
• ਕੁੱਝ ਉੱਲੀ ਜਿਵੇਂ ਮਸ਼ਰੂਮ ਸਿੱਧੇ ਹੀ ਭੋਜਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਦਵਾਈਆਂ ਜਿਵੇਂ ਪੈਨਸੀਲੀਨ ਵੀ ਉੱਲੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਉੱਲੀ ਦੇ ਬੀਜਾਣੂ ਭੋਜਨ ਨਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਆਲੂ ਅਤੇ ਕਪਾਸ, ਮੱਕੀ ਅਤੇ ਕਣਕ ਦੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕੱਪੜੇ, ਜੁੱਤੇ ਅਤੇ ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਐਥਲੀਟ ਫੁੱਟ (Athlete’s foot) ਅਤੇ ਰਿੰਗ ਵਰਮ (Ring wom) ਵਰਗੇ ਰੋਗ ਉੱਲੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਦੇ ਹਨ ।

ਪਸ਼ਨ 10.
ਵੀ. ਡਬਲਰੋਟੀ ਕਿਵੇਂ ਬਣਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਟੇ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਖਮੀਰ ਨਾਲ ਥੋੜੀ ਚੀਨੀ ਅਤੇ ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਪਾ ਕੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਮਿਸ਼ਰਣ ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਫੁੱਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਚੀਨੀ ਅਤੇ ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਖਮੀਰ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਦੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਾਧੇ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਜਨਣ ਦੌਰਾਨ, ਖਮੀਰ CO₂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । CO₂ ਦੇ ਬੁਲਬੁਲੇ ਗੰਨੇ ਹੋਏ ਆਟੇ ਨੂੰ ਫੈਲਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪਕਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਡਬਲਰੋਟੀ ਨਰਮ ਅਤੇ ਹਲਕੀ ਬਣਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਉੱਲੀ (Moulds) ਦਾ ਵਾਧਾ ਰੋਕਣ ਦੇ ਕੁੱਝ ਤਰੀਕੇ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਉੱਲੀ ਦਾ ਵਾਧਾ ਰੋਕਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ-

• ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਠੰਢਾ ਰੱਖੋ ।
• ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਬੰਦ ਬਰਤਣਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖੋ ।
• ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਭੰਡਾਰਨ ਵਿੱਚ ਸੁੱਕੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਰੱਖੋ ।
• ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਆਚਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਰੱਖਿਅਕ ਕਰਨਾ ।
• ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਹਵਾ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾ ਕੇ ਰੱਖਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਉੱਲੀ ਅਤੇ ਕਾਈ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਅੰਤਰ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉੱਲੀ ਅਤੇ ਕਾਈ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਉੱਲੀ (Fungi)	ਕਾਈ (Algae)
(1) ਰੰਗ ਰਹਿਤ ਅਤੇ ਹਰੀ ਨਹੀਂ ।	(1) ਹਰਾ ਰੰਗ
(2) ਬਾਹਰੀ ਸੈਂਲ ਭਿੱਤੀ ਉੱਲੀ ਸੈਲੂਲੋਜ਼ ਤੋਂ ਬਣੀ ਹੋਈ ।	(2) ਬਾਹਰੀ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਉੱਲੀ ਸੈਲੂਲੋਜ਼ ਤੋਂ ਬਣੀ ‘ਹੋਈ ।
(3) ਪਰਪੋਸ਼ੀ	(3) ਸਵੈਪੋਸ਼ੀ
(4) ਮ੍ਰਿਤਜੀਵੀ ਜਾਂ ਪਰਜੀਵੀ ।	(4) ਜਲੀ ਆਵਾਸ
(5) ਨਮੀ ਵਾਲੀ ਜੈਵਿਕ ਸਤਹਿ ਤੇ ਵਾਧਾ ।	(5) ਨਮੀ ਵਾਲੀ ਸਤਹਿ ਤੇ ਵਾਧਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਨੀਲੇ ਹਰੇ ਸ਼ੈਵਾਲ ਦਾ ਭੂਮੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਕੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੂਮੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਨੀਲੇ ਹਰੇ ਸ਼ੈਵਾਲ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਹੈ :

• ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੀ ਅਪੂਰਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਹਿਊਮਸ ਦਾ ਵਾਧਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਇਹ ਉਪਜ ਦੇ ਵਾਧੇ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ।
• ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਪਾਣੀ ਰੋਕਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਉਪਲੱਬਧੀਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਉਪਲੱਬਧੀਆਂ –

ਵਿਗਿਆਨੀ	ਸਾਲ	ਉਪਲੱਬਧੀ
ਰਾਬਰਟ ਹੁੱਕ	1665	ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ ਦੁਆਰਾ ਕਾਰਕ ਕੋਸ਼ਿਕਾ, ਸਪਰਮੇਟੋਜੋਆ ਅਤੇ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ।
ਲੂਈ ਪਾਸਚਰ	1857,1859	ਕਿਣਵਨ ਇੱਕ ਜੈਵ ਰਸਾਇਣਿਕ ਕਿਰਿਆ ਹੈ । ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਮੌਜੂਦ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਵਿਭਾਜਨ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਰਾਬਰਟ ਕੋਚ	1872, 1889	ਤਪੇਦਿਕ ਦਾ ਕਾਰਕ ਟਿਊਬਰਕੂਲੀ ਬੈਸੀਲਸ ਹੈ।
ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਫਲੇਮਿੰਗ	1929	ਟੈਟਨਸ ਰੋਗ ਟੈਟਨਸ ਬੈਲਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੈ । ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕ ਪੈਨਸਲੀਨ ਕਵਕ ਪੈਨਸੀਲੀਨ ਨੋਟੋਟਮ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨ ਕਰੋ
(ਉ) ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਸਮਰੱਥਾ (Immunity)
(ਅ) ਪ੍ਰਤੀਰੱਖਿਅਕ (Antibody)
(ਈ) ਟੀਕਾਕਰਨ (Vaccination)
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਸਮਰੱਥਾ (Immunity ਸਰੀਰ ਦਾ ਰੋਗਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਸਮਰੱਥਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਸਮਰੱਥਾ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਬਾਹਰੀ ਪਦਾਰਥਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਜੀਵਾਣੁ, ਵਿਸ਼ਾਣੂ ਜ਼ਹਿਰ ਆਦਿ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਰੋਗ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਰੋਗਾਣੂਆਂ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਜੇ ਰੋਗਾਣੂ ਦਾ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸਰੀਰ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਦਾ ਹੈ | ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ-ਸਥਾਨਿਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਰੱਖਿਅਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ।

(ਅ) ਪ੍ਰਤੀਰੱਖਿਅਕ (Antibody)ਕੁੱਝ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਜ਼ਹਿਰ (toxin) ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਖ਼ਾਸ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਗਹਿਰੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ | ਅਜਿਹੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਤਰਲ ਅਤੇ ਲਹੂ, ਰੋਗਾਣੂਆਂ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ (toxin) ਜਾਂ ਹੋਰ ਬਾਹਰੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਤਰਲਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰੋਟੀਨਜ਼ (Proteins) ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਰੱਖਿਅਕ (Antibody) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪ੍ਰਤੀਰੱਖਿਅਕ ਰੋਗਾਣੂਆਂ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ (toxin) ਦੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

(ਇ) ਟੀਕਾਕਰਨ (Vaccination)-ਇਹ ਬਨਾਵਟੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਰੋਗਾਣੂ ਜਾਂ ਰੋਗਾਣੂ ਪਦਾਰਥ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਾਉਣ ਦੀ ਇਕ ਵਿਧੀ ਹੈ, ਜੋ ਇਕ ਖਾਸ ਰੋਗ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਸੰਚਾਰਨ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਵਿਧੀਆਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਸੰਚਾਰਨ ਦੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ

• ਅੰਦਰ ਲੈਣ ਵਾਲੀ ਸਾਹ ਦੁਆਰਾ
• ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਦੁਆਰਾ
• ਚਮੜੀ ਦੁਆਰਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਟੀਕਾ (Vaccine) ਕੀ ਹੈ ? ਟੀਕਾਕਰਨ (Vaccination) ਦੀ ਕੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਟੀਕਾ (Vacccine)-ਦੇਖੋ ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15 (ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ) ਟੀਕਾ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਟੀਕਾਕਰਨ ਜਾਂ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਮੂੰਹ ਦੁਆਰਾ (ਜਿਵੇਂ ਪੋਲੀਓ ਬੂੰਦਾਂ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਫ਼ੈਦ ਰਕਤਾਣੂਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਸ ਰੋਗ ਦੇ ਰੋਗਾਣੂਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਪ੍ਰਤੀਪਿੰਡ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਮ੍ਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਟੀਕਾ ਜਾਂ ਟੀਕਾਕਰਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਚੇਚਕ ਦੇ ਟੀਕਾਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ । ਪਰੰਤੂ ਹੁਣ ਇਸ ਦੀ ਕਈ ਰੋਗਾਂ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਐਡਵਰਡ ਜੇਨਰ ਨਾਮਕ ਡਾਕਟਰ ਨੇ 1798 ਈ: ਵਿੱਚ ਟੀਕਾਕਰਨ ਵਿਧੀ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਚਿੱਤਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਇਕ ਆਮ ਸਾਈਨੋ ਜੀਵਾਣੂ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਸਮਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਮ ਸਾਈਨੋ ਜੀਵਾਣੂ ਕੋਸ਼ਿਕਾ-ਇੱਕ ਆਮ ਸਾਈਨੋ ਜੀਵਾਣੁ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਵਿੱਤੀ (Cell wall) ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਵਿੱਤੀ ਚਾਰ ਪਰਤਾਂ ਦੀ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਿਸਦੇ ਅੰਦਰ ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਤਿੱਲੀ ਤਿੱਲੀ (Plasma membrane) ਹੁੰਦੀ ਹੈ | ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਤਿੱਲੀ ਥਾਈਲਾਕਾਡ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਾਈਟੋਪਲਾਜ਼ਮ (Cytoplasm) ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਗੋਲਾਕਾਰ ਸਾਈਟੋਪਲਾਜ਼ਮ ਵਿੱਚ ਰਸਧਾਨੀਆਂ, ਰਾਈਬੋਸੋਮਜ਼, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਡੀ.ਐਨ.ਏ. ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਰਣਕ, ਜਿਵੇਂ ਕਲੋਰੋਫਿਲ, ਕੈਰੋਟੀਨਾਇਡਜ਼ ਅਤੇ ਗੋਲ ਦੋਹਰੇ ਬੰਧਨ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਢਕਿਆ ਹੋਇਆ ਡੀ. ਐੱਨ. ਏ. ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਭੋਜਨ ਸਾਈਨੋਫਾਈਸਿਅਨ ਸਟਾਰਚ, ਆਮ ਸਾਈਟੋਪਲਾਜ਼ਮ ਸਟਾਰਚਲਿਪਿਡ ਦੀ ਗੋਲੀ ਅਤੇ ਸਾਈਨੋਫਾਈਸਿਅਨ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਕਣਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਡਾਇਟਮ ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਡਾਇਟਮ (Diatoms)-ਇਹ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵੀ ਇੱਕ ਸੈੱਲੀ ਸ਼ੈਵਾਲ ਹਨ । ਇਹ ਤਾਜ਼ੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਚਸ਼ਮਿਆਂ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਖਾਰੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਕੱਲੇ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਕੁੱਝ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮੂਹਾਂ ਜਾਂ ਛੜ ਆਕਾਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਨਣ ਕਿਰਿਆ ਅਲਿੰਗੀ ਜਾਂ ਲਿੰਗੀ ਦੋਵੇਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਅਜੀਤ ਨੇ ਅੱਧਾ ਕਿਲੋ ਮੈਦਾ ਲੈ ਕੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਚੀਨੀ ਅਤੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਖਮੀਰ ਪਾਊਡਰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਕੋਸੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਗੁੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤਾ। ਦੋ ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ ਗੁੰਨ੍ਹੇ ਹੋਏ ਆਟੇ ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਵੇਗਾ ? ਆਪਣੇ ਉੱਤਰ ਦਾ ਕਾਰਣ ਵੀ ਦੱਸੋ।

ਉੱਤਰ-
ਚੀਨੀ ਅਤੇ ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਖਮੀਰ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਦੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਾਧੇ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਜਣਨ ਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਗੈਸ ਦੇ ਬੁਲਬੁਲੇ ਉਸੇ ਗੰਨੇ ਹੋਏ ਆਟੇ ਦੇ ਆਇਤਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕੁੱਝ ਆਮ ਰੋਗ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਫੈਲਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਅਤੇ ਬਚਾਅ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦਾ ਚਾਰਟ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਖਾਧ ਪਰੀਰੱਖਿਅਨ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਖਾਦ ਪਰੀਰੱਖਿਅਨ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਖਾਧ ਪਰੀਖਿਅਨ (Food Preservation)-ਉਹ ਵਿਧੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਸੰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਉਸਦੇ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕੇ, ਖਾਧ ਪਰੀਰੱਖਿਅਨ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ –
ਖਾਧ ਪਰੀਰੱਖਿਅਨ ਦੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ –
1. ਨਿਰਜਲੀਕਰਨ ਅਤੇ ਧੁੱਪ ਵਿੱਚ ਸੁਕਾਉਣਾ (Dehydration and drying in Sunlight)-ਫ਼ਲਾਂ ਅਤੇ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨਾ, ਨਿਰਜਲੀਕਰਨ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਭੋਜਨ ਵਿੱਚ ਨਮੀ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਜਲਦੀ ਸੰਦੂਸ਼ਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਫ਼ਲਾਂ ਅਤੇ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਧੁੱਪ ਵਿੱਚ ਸੁਕਾਉਣਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀ ਵਿਧੀ ਹੈ ।

2. ਨਮਕ ਅਤੇ ਚੀਨੀ ਦੁਆਰਾ ਰੀਰੱਖਿਅਨ (Preservation by salt and sugar)-ਨਮਕ ਅਤੇ ਚੀਨੀ ਵਧੀਆ ਰੱਖਿਅਕ (Preservative) ਹਨ ।
ਇਹ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦਾ ਵਾਧਾ ਰੋਕਦਾ ਹੈ । ਅਚਾਰ, ਜੈਮ, ਜੈਲੀ, ਕੈਚਅਪ, ਸਕਵੈਸ਼ ਆਦਿ ਦਾ ਪਰੀਖਿਅਨ ਨਮਕ ਅਤੇ ਚੀਨੀ ਪਾ ਕੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

3. ਅਤੀ ਠੰਢਾ ਕਰਨਾ (Deep Freezing-ਇਹ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਤਰੀਕਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਧੀ ਵਿੱਚ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ 9°C ਤੋਂ ਘੱਟ ਤਾਪ ਤੱਕ ਠੰਢਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਫ਼ਲ, ਸਬਜ਼ੀਆਂ, ਮਾਸ, ਮੱਛੀ ਆਦਿ ਨੂੰ ਇਸੇ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਪਰੀਰੱਖਿਅਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

4. ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਰੀਰੱਖਿਅਨ (Chemical Preservation)-ਕੁੱਝ ਰਸਾਇਣ ਖਾਧ ਪਰੀਰੱਖਿਅਨ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਪਦਾਰਥ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਸੰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਖਾਧ ਪਰੀਰੱਖਿਅਨ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਬੈਨਜੋਇਕ ਅਮਲ, ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਮੇਟਾ ਬਾਈਸਲਫੇਟ ਆਦਿ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਲਿਆਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਡਿੱਬਾ ਬੰਦ ਅਤੇ ਬੋਤਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀਲ ਕਰਕੇ ਵੀ ਪਰੀਰੱਖਿਅਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।