Class 7

Punjab State Board PSEB 7th Class Social Science Book Solutions History Chapter 15 ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਕਾਸ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 7 Social Science History Chapter 15 ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਕਾਸ

Social Science Guide for Class 7 PSEB ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਕਾਸ Textbook Questions, and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
(ੳ) ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਉੱਤਰ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਲਿਖੋ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਇਕ ਨਵੇਂ ਧਰਮ ਦੀਨੇ ਇਲਾਹੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਿਸਨੇ ਕੀਤੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੀਨੇ ਇਲਾਹੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਅਕਬਰ ਨੇ ਕੀਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਅਦਵੈਤ ਤੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਦਵੈਤ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਪਰਮਾਤਮਾ ਅਤੇ ਜੀਵ ਇੱਕੋ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਿਆ ਅਤੇ ਸੁੰਨੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਚਿਸ਼ਤੀ ਅਤੇ ਸੁਹਰਾਵਰਦੀ ਸਿਲਸਿਲੇ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਚਿਸ਼ਤੀ ਸਿਲਸਿਲੇ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਮੁਈਨੱਦੀਨ ਚਿਸ਼ਤੀ ਅਤੇ ਸੁਹਰਾਵਰਦੀ ਸਿਲਸਿਲੇ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਮਖਦੂਮ ਬਹਾਉੱਦੀਨ ਜ਼ਕਰੀਆ ਨੇ ਕੀਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਰਾਮਾਨੁਜ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਤ ਰਾਮਾਨੁਜ ਜੀ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵੈਸ਼ਨਵ ਮਤ ਦੇ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਸਨ । ਉਹ ਤਾਮਿਲ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸਨ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਚੇਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਅਨੁਯਾਈ ਬਣਾਇਆ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਰਾਮਾਨੰਦ ਦਾ ਜਨਮ ਕਿੱਥੇ ਅਤੇ ਕਦੋਂ ਹੋਇਆ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਮਾਨੰਦ ਦਾ ਜਨਮ ਪ੍ਰਯਾਗ (ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਵਿਖੇ 14ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਇਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਚੈਤੰਨਯ ਮਹਾਂਪ੍ਰਭੂ ਕੌਣ ਸਨ ? .
ਉੱਤਰ-
ਚੈਤੰਨਯ ਮਹਾਂਪ੍ਰਭੂ ਇਕ ਮਹਾਨ ਭਗਤੀ ਸੰਤ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ 1486 ਈ: ਵਿਚ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਇਕ ਪਿੰਡ ਨਦੀਆ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਪੈਗੰਬਰ ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੰਮਦ ਦਾ ਜਨਮ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿੱਥੇ ਹੋਇਆ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੈਗੰਬਰ ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੰਮਦ ਦਾ ਜਨਮ 570 ਈ: ਵਿਚ ਮੱਕੇ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿੱਥੇ ਹੋਇਆ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ 15 ਅਪਰੈਲ, 1469 ਈ: ਵਿਚ ਰਾਇ ਭੋਇ ਦੀ ਤਲਵੰਡੀ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ਸੀ | ਅੱਜਕਲ ਇਹ ਸਥਾਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਕਿੱਥੇ ਹੋਇਆ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਬਨਾਰਸ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ।

(ਅ) ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
………… ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
………… ਦੁਆਰਾ ਇਕ ਨਵੇਂ ਧਰਮ ਦੀਨ ਇਲਾਹੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਕਬਰ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸੰਤ ਕਬੀਰ ………….. ਦੇ ਅਨੁਯਾਈ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਭਗਤੀ ਸੰਤਾਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ …………… ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਸ਼ਾ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ………….. ਸਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਾਨੀ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਖਵਾਜ਼ਾ ਮੁਈਨੱਦੀਨ ਦਾ ਜਨਮ ……………. ਵਿਚ ਹੋਇਆ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
…………… ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ 1699 ਈ: ਵਿਚ ਕੀਤੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ।

(ਇ) ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ‘ਤੇ ਸਹੀ (✓) ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ (✗) ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਗਾਓ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਚਿਸ਼ਤੀ ਅਤੇ ਸੁਹਰਾਵਰਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੂਫ਼ੀ ਸਿਲਸਿਲੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਨਿਜਾਮਉਦੀਨ ਔਲੀਆ ਦੀ ਦਰਗਾਹ ਅਜਮੇਰ ਵਿਖੇ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਚੈਤੰਨਯ ਅਤੇ ਮੀਰਾਂਬਾਈ ਨੇ ਰਾਮ ਭਗਤੀ ਨੂੰ ਲੋਕ-ਪ੍ਰਿਯ ਬਣਾਇਆ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਆਲਵਰਾਂ ਨੇ ਸ਼ੈਵ ਮਤ ਦੇ ਭਗਤੀ ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕ-ਪ੍ਰਿਯ ਬਣਾਇਆ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ “ਲੰਗਰ ਪ੍ਰਥਾ ਚਲਾਈ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

(ਸ) ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਦੇ ਸਹੀ ਜੋੜੇ ਬਣਾਓ

ਕਾਲਮ ਉ	ਕਾਲਮ ਅ
1. ਗੁਰੂ ਰਵੀਦਾਸ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ	(ਉ) 570 ਈ: ਵਿਚ ਮੱਕੇ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ।
2. ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ	(ਅ) ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ।
3. ਰਾਮਾਨੰਦ ਦਾ ਜਨਮ	(ਇ) ਤਾਮਿਲ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸਨ ।
4. ਰਾਮਾਨੁਜ ਇਕ	(ਸ) 1486 ਈ: ਵਿਚ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਨਾਦੀਆ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ।
5. ਚੈਤੰਨਯ ਮਹਾਂਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਜਨਮ	(ਹ) ਬਨਾਰਸ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ।
6. ਪੈਗੰਬਰ ਮੁਹੰਮਦ ਦਾ ਜਨਮ	(ਕ) 15 ਅਪਰੈਲ, 1469 ਈ: ਨੂੰ ਰਾਇ ਭੋਇ ਦੀ ਤਲਵੰਡੀ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ਸੀ ।

ਉੱਤਰ’-

ਕਾਲਮ ਉ	ਕਾਲਮ ਅ
1. ਗੁਰੂ ਰਵੀਦਾਸ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ	(ਹ) ਬਨਾਰਸ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ।
2. ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ	(ਕ) 15 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1469 ਈ: ਨੂੰ ਰਾਇ ਭੋਇ ਦੀ ਤਲਵੰਡੀ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ਸੀ।
3. ਰਾਮਾਨੰਦ ਦਾ ਜਨਮ	(ਅ) ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ।
4. ਰਾਮਾਨੁਜ ਇਕ	(ਇ) ਤਾਮਿਲ ਬਾਹਮਣ ਸਨ ।
5. ਚੈਤੰਨਯ ਮਹਾਂਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਜਨਮ	(ਸ) 1486 ਈ: ਵਿਚ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਨਾਦੀਆਂ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ।
6. ਪੈਗੰਬਰ ਮੁਹੰਮਦ ਦਾ ਜਨਮ	(ਉ) 570 ਈ: ਵਿਚ ਮੱਕੇ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ।

ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਸ਼ਨ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹੋਏ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਸੰਪਰਦਾਇਕ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੱਧ ਯੁਗ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਕਰ ਰਾਜਪੁਤ ਲੋਕ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਧਰਮ ਵਿਚ ਅਨੇਕ ਦੇਵੀਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਰਾਜਪੂਤ ਕਾਲ ਵਿਚ ਇਸ ਧਰਮ ਨੇ ਬਹੁਤ ਉੱਨਤੀ ਕੀਤੀ । ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸ਼ੈਵ ਮਤ ਅਤੇ ਵੈਸ਼ਣਵ ਮਤ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਬਹੁਤ ਲੋਕਪ੍ਰਿਆ ਸਨ । ਸ਼ੈਵ ਮਤ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦੁਰਗਾ ਆਦਿ ਦੀ ਅਤੇ ਵੈਸ਼ਣਵ ਮਤ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਲਕਸ਼ਮੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਸ਼ਕਤੀ ਮਤ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਵੀ ਅਨੇਕ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਉਹ ਦੇਵੀ ਪਾਰਬਤੀ, ਦੁਰਗਾ, ਲਕਸ਼ਮੀ, ਸਰਸਵਤੀ, ਚੰਡੀ ਅਤੇ ਅੰਬਿਕਾ ਆਦਿ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਕਾਲ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਅਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੰਤਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੱਧ ਕਾਲ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਕਈ ਭਗਤੀ ਸੰਤਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ । ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸੰਤ ਰਾਮਾਨੁਜ, ਰਾਮਾਨੰਦ, ਕਬੀਰ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਅਤੇ ਚੈਤੰਨਯ ਮਹਾਂਪ੍ਰਭੁ ਆਦਿ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ –
1. ਰਾਮਾਨੁਜ-ਸੰਤ ਰਾਮਾਨੁਜ ਜੀ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵੈਸ਼ਨਵ ਮੱਤ ਦੇ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਸਨ ।ਉਹ ਤਾਮਿਲ ਬਾਹਮਣ ਸਨ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਚੇਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਅਨੁਯਾਈ ਬਣਾਇਆ ।

2. ਰਾਮਾਨੰਦ-ਰਾਮਾਨੰਦ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਪ੍ਰਯਾਗ (ਅਲਾਹਾਬਾਦ) ਦੇ ਇਕ ਬਾਹਮਣ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਹੋਇਆ | ਆਪ 14ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਰਾਮ ਭਗਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਸਨ । ਆਪ ਰਾਘਵਾਨੰਦ ਦੇ ਅਨੁਯਾਈ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਰਾਮ ਅਤੇ ਸੀਤਾ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ । ਰਾਮਾਨੰਦ ਜੀ ਨੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ਾਂ ਦੀ ਨਿੰਦਿਆ ‘ ਕੀਤੀ । ਉਹ ਪਹਿਲੇ ਭਗਤੀ ਸੁਧਾਰਕ ਸਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਮੱਤ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ।

3. ਸੰਤ ਕਬੀਰ-ਸੰਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਸਨ । ਇਕ ਗ਼ਰੀਬ ਜੁਲਾਹੇ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਕਬੀਰ ਜੀ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਜੁਲਾਹੇ ਦਾ ਕਿੱਤਾ ਅਪਣਾ ਲਿਆ ।ਉਹ ਮਹਾਨ ਭਗਤ ਰਾਮਾਨੰਦ ਜੀ ਦੇ ਅਨੁਯਾਈ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਭਗਤੀ ਅਤੇ ਆਪਸੀ ਭਾਈਚਾਰਾ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਾ, ਜਾਤ-ਪਾਤ, ਬਾਲ-ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਸਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਦੀ ਨਿੰਦਿਆ ਕੀਤੀ । ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿਚ ਵੀ ਦਰਜ ਹਨ ।

4. ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ-ਸੀ ਗੁਰੁ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁੱਖ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸੰਤ ਸਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਕ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਭਗਤੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਿਰਾਕਾਰ, ਸਰਵ-ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਅਤੇ ਸਰਵ-ਵਿਆਪੀ ਹੈ ।

5. ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ ਜੀ-ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ ਜੀ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੰਤ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨਿਰਾਕਾਰ, ਸਰਵ-ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਅਤੇ ਸਰਵ-ਵਿਆਪਕ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੁੱਧ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਜਾਤ-ਪਾਤ, ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ, ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਾ, ਯੱਗ, ਬਲੀ, ਵਰਤ ਰੱਖਣ ਦਾ ਸਖ਼ਤ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ । ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੁ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਸਥਾਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

6. ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ-ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ, ਬਨਾਰਸ ਵਿਚ ਹੋਇਆ । ਉਹ ਇਕ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਭਗਤੀ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਸਰਵ-ਵਿਆਪਕ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿਚ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਨਾਮ ਦਾ ਜਾਪ ਕਰਨ ਅਤੇ ਮਨ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧੀ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ, ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਾ, ਵਰਤ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ । ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਰਮਾਤਮਾ ਪ੍ਰਤੀ ਸੱਚੀ ਭਗਤੀ ਅਤੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਯਾਈ ਬਣ ਗਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਦਰਜ ਹੈ ।

7. ਚੈਤੰਨਯ ਮਹਾਂਪ੍ਰਭੂ-ਚੈਤੰਨਯ ਮਹਾਂਪ੍ਰਭੁ ਜੀ ਇਕ ਮਹਾਨ ਭਗਤੀ ਸੰਤ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜਨਮ 1486 ਈ: ਵਿਚ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਇਕ ਪਿੰਡ ਨਦੀਆਂ ਵਿਚ ਹੋਇਆ । ਉਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਭਗਤੀ ਕਰਨ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਆਖਦੇ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਸੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਮ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਕੀਰਤਨ ਪ੍ਰਥਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬੰਗਾਲ, ਆਸਾਮ ਅਤੇ ਉੜੀਸਾ ਵਿਚ ਵੈਸ਼ਨਵ ਮੱਤ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ।

8. ਮੀਰਾਂਬਾਈ-ਮੀਰਾਂਬਾਈ ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਦੀ ਭਗਤ ਸੀ । ਉਹ ਭਗਤੀ ਦੇ ਗੀਤ ਰਚਦੀ ਅਤੇ ਗਾਉਂਦੀ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ । ਉਸ ਨੇ ਭਜਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਭਗਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਉਦੈ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੁ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਸਨ । ਸਿੱਖ ਲੋਕ ਦਸ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨਾਂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਰਾਇ ਜੀ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਅਨੁਯਾਈ ਹਨ । ਸਿੱਖ ਗੁਰਦਵਾਰਿਆਂ ਵਿਚ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹਨ | ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੁ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥ ਹੈ | ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜ ਕਕਾਰ ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕੇਸ, ਕੰਘਾ, ਕੜਾ, ਕਛਹਿਰਾ ਅਤੇ ਕਿਰਪਾਨ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ । ਜੋਤੀ-ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਹੀ ਆਪਣਾ ਗੁਰੂ ਮੰਨਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ, ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ 15 ਅਪਰੈਲ, 1469 ਈ: ਵਿਚ ਰਾਇ ਭੋਇ ਦੀ ਤਲਵੰਡੀ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਇਸ ਨੂੰ ਅੱਜ-ਕਲ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਮਹਿਤਾ ਕਾਲੂ ਰਾਇ ਭੋਇ ਦੀ ਤਲਵੰਡੀ ਦੇ ਪਟਵਾਰੀ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦਾ ਨਾਂ ਤ੍ਰਿਪਤਾ ਜੀ ਸੀ ਜੋ ਧਾਰਮਿਕ ਖਿਆਲਾਂ ਵਾਲੀ ਇਸਤਰੀ ਸੀ । ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਇਕ ਭੈਣ ਸੀ ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ ਬੀਬੀ ਨਾਨਕੀ ਸੀ । ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰਿਕ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਮਨ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਬਟਾਲੇ ਦੇ ਨਿਵਾਸੀ ਸ੍ਰੀ ਮੂਲ ਚੰਦ ਦੀ ਸਪੁੱਤਰੀ ਬੀਬੀ ਸੁਲੱਖਣੀ ਨਾਲ ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਉਮਰ 14 ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ । ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਇੱਥੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ਜਨਮ ਲਿਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਸ੍ਰੀ ਚੰਦ ਅਤੇ ਲਖਮੀ ਦਾਸ ਸਨ ।

ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਨਾਲ ਸੁਲਤਾਨਪੁਰ ਚਲੇ ਗਏ । ਉੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੌਲਤ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਮੋਦੀਖਾਨੇ ਵਿਚ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਗਈ । ਸੁਲਤਾਨਪੁਰ ਵਿਖੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸਵੇਰੇ ਵੇਈਂ ਵਿਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਇਕ ਦਿਨ ਜਦ ਉਹ ਵੇਈਂ ਵਿਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਗਏ ਤਾਂ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਤਕ ਨਦੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲੇ । ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗਿਆਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੋਈ । ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਕਹੇ ‘‘ਨਾ ਕੋ ਹਿੰਦੂ ਨਾ ਕੋ ਮੁਸਲਮਾਨ’’ ਸੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ 18 ਸਾਲ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਵਿਚ ਬਤੀਤ ਕੀਤੇ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ 1539 ਈ: ਵਿਚ ਜੋਤੀ-ਜੋਤ ਸਮਾ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਥਾਪਿਆ । ਗੁਰੁ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਜਪੁਜੀ ਸਾਹਿਬ, ਵਾਰ ਮਾਝ, ਆਸਾ ਦੀ ਵਾਰ, ਸਿੱਧ ਗੋਸ਼ਟਿ, ਵਾਰ ਮਲਹਾਰ, ਬਾਰਾਮਾਹਾ ਆਦਿ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬਾਣੀਆਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ‘ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ
(ੳ) ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀਆਂ ਉਦਾਸੀਆਂ ਜਾਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ।
(ਅ) ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਦੇ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀਆਂ ਉਦਾਸੀਆਂ ਜਾਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ

1. ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਗਿਆਨ-ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਭਟਕੀ ਹੋਈ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਸਹੀ ਰਾਹ ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ (ਉਦਾਸੀਆਂ) ਆਰੰਭ ਕੀਤੀਆਂ | ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਉਦਾਸੀ ਵਿਚ ਉਹ ਸੱਯਦਪੁਰ, ਤਾਲੂੰਬਾ, ਕੁਰੂਕਸ਼ੇਤਰ, ਪਾਣੀਪਤ, ਹਰਿਦੁਆਰ, ਬਨਾਰਸ, ਗਯਾ, ਕਾਮਰੂਪ, ਢਾਕਾ ਅਤੇ ਜਗਨਨਾਥ ਪੁਰੀ ਆਦਿ ਸਥਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਗਏ ।
2. ਦੂਜੀ ਉਦਾਸੀ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀਲੰਕਾ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ।
3. ਤੀਜੀ ਉਦਾਸੀ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ, ਕੈਲਾਸ਼ ਪਰਬਤ, ਲੱਦਾਖ, ਹਸਨ ਅਬਦਾਲ ਆਦਿ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਕੇ ਪਰਤ ਆਏ ।
4. ਚੌਥੀ ਉਦਾਸੀ ਵਿਚ ਆਪ ਨੇ ਮੱਕਾ, ਮਦੀਨਾ, ਬਗਦਾਦ ਅਤੇ ਸੱਯਦਪੁਰ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗੇ । ਹੁਣ ਉਹ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹੀ ਧਰਮ-ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਰਹੇ । ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪੰਜਵੀਂ ਉਦਾਸੀ ਕਿਹਾ ਹੈ ।

(ਅ) ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਦੇ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤ-ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ –

• ਅੱਲ੍ਹਾ ਦੇ ਸਿਵਾਏ ਹੋਰ ਕੋਈ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁਹੰਮਦ ਉਸ ਦਾ ਪੈਗ਼ਬਰ ਹੈ ।
• ਹਰੇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨੂੰ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਪੰਜ ਵਾਰ ਨਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
• ਹਰੇਕ ਮੁਸਲਾਮਾਨ ਨੂੰ ਰਮਜ਼ਾਨ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਰੋਜੇ ਰੱਖਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।
• ਹਰੇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਇਕ ਵਾਰ ਮੱਕਾ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
• ਹਰੇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਨੇਕ ਕਮਾਈ ਵਿਚੋਂ ਜ਼ਕਾਤ ਦਾਨ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਮੁਗ਼ਲ ਕਾਲ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਸੰਪ੍ਰਦਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੁਗ਼ਲ ਕਾਲ ਵਿਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਇਸਲਾਮੀ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਪਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਨੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਪਨਾਈ । ਉਸ ਨੇ ਗੈਰਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ‘ਤੇ ਲੱਗੀਆਂ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਨੂੰ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ । ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਕਬਰ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਵੀ ਕੀਤੀ । ਅਕਬਰ ਅਨੁਸਾਰ ਹਰੇਕ ਧਰਮ ਚੰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਸੂਫ਼ੀ ਸੰਤਾਂ ਦੇ ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ । ਉਸ ਨੇ 1575 ਈ: ਵਿਚ ਫਤਹਿਪੁਰ ਸੀਕਰੀ ਵਿਚ ਇਕ ਇਬਾਦਤਖਾਨਾ ਪੂਜਾ ਘਰ ਬਣਾਇਆ ।

ਉੱਥੇ ਹਰੇਕ ਵੀਰਵਾਰ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਇਕ ਸਭਾ ਬੁਲਾਈ ਜਾਂਦੀ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮਾਮਲਿਆਂ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਉਸ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਸੱਚ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਨੇ ਪਾਰਸੀ, ਜੈਨ, ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਈਸਾਈ ਆਦਿ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਇਬਾਦਤਖਾਨੇ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੇ ਸਨ | 1579 ਈ: ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਸ਼ਾਹੀ ਫਰਮਾਨ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦਾ ਸ਼ੇਸ਼ਨ ਨਿਰਣਾਇਕ ਹੋਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ | ਅਕਬਰ ਨੇ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਇਕ ਨਵੇਂ ਧਰਮ ‘ਦੀਨ-ਏ-ਇਲਾਹੀਂ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ । ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਹਾਂਗੀਰ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਉਸਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ । ਪਰੰਤੂ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਬਹੁ-ਧਾਰਮਿਕ-ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਦਾ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ’ਤੇ ਬਹੁਤ ਬੁਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸੂਫ਼ੀ ਲਹਿਰ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ? ਉਸਦੇ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤ ਕਿਹੜੇ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੂਫ਼ੀ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਦਾ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਰੂਪ ਸੀ । ਸੂਫ਼ੀ ਸੰਤਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੇਖ ਜਾਂ ਪੀਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਮੱਧ ਕਾਲ ਵਿਚ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸੂਫ਼ੀ ਮੱਤ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿਲਸਿਲੇ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਗਏ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਚਿਸ਼ਤੀ ਅਤੇ ਸੁਹਰਾਵਰਦੀ ਸਿਲਸਿਲੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਨ । ਚਿਸ਼ਤੀ ਸਿਲਸਿਲੇ ਦੀ ਨੀਂਹ ਅਜਮੇਰ ਵਿਚ ਖਵਾਜਾ ਮੁਈਨੁੱਦੀਨ ਚਿਸ਼ਤੀ ਨੇ ਅਤੇ ਸੁਹਰਾਵਰਦੀ ਸਿਲਸਿਲੇ ਦੀ ਨੀਂਹ ਮੁਲਤਾਨ ਵਿਚ ਮਖਦੂਮ ਬਹਾਉੱਦੀਨ ਜ਼ਕਰੀਆ ਨੇ ਰੱਖੀ । ਇਹਨਾਂ ਸਿਲਸਿਲਿਆਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਨ ।

ਸੂਫ਼ੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤ –

1. ਸੂਫ਼ੀ ਸੰਤ ਇਕ ਅੱਲ੍ਹਾ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਪੂਜਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
2. ਉਹਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਅੱਲਾ ਸਰਵ-ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ।
3. ਅੱਲ੍ਹਾ ਨੂੰ ਪਾਉਣ ਲਈ ਉਹ ਪ੍ਰੇਮ ਭਾਵਨਾ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ।
4. ਅੱਲ੍ਹਾ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਉਹ ਪੀਰ ਜਾਂ ਗੁਰੂ ਦਾ ਹੋਣਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ।
5. ਉਹ ਸੰਗੀਤ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਦੁਆਰਾ ਅੱਲ੍ਹਾ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
6. ਉਹ ਹੋਰਨਾਂ ਧਰਮਾਂ ਦਾ ਵੀ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਕਾਲ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿਚ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੱਤ ਉਤਪੰਨ ਹੋ ਗਏ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ੈਵ ਮੱਤ, ਵੈਸ਼ਨਵ ਮੱਤ ਅਤੇ ਜੋਗੀ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ ।

1. ਸ਼ੈਵ ਮੱਤ-9ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸ਼ੰਕਰਾਚਾਰੀਆ ਨੇ ਸ਼ੈਵ ਮੱਤ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਯਾਈਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ੈਵ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਵੈਸ਼ਨਵ ਮੱਤ-ਵੈਸ਼ਨਵ ਮੱਤ ਦੇ ਅਨੁਯਾਈ ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਜੀ ਦੇ ਅਵਤਾਰਾਂ-ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਚੰਦਰ ਜੀ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਚੰਦਰ ਜੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਰਾਮਾਨੰਦ ਜੀ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਚੈਤੰਨਯ ਮਹਾਂਪ੍ਰਭੂ ਜੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ? ਉਸਦੇ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤ ਕੀ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਨਾਂ ਦੀ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਧਾਰਮਿਕ ਲਹਿਰ ਚੱਲੀ । ਇਸ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਮੁਕਤੀ ਪਾਉਣ ਲਈ ਭਗਤੀ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਲੱਗਾ । ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤ –

• ਇੱਕ ਹੀ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਣਾ ।
• ਗੁਰੂ ਵਿਚ ਸ਼ਰਧਾ ਰੱਖਣਾ
• ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣ ਕਰਨਾ
• ਜਾਤ-ਪਾਤ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾ ਰੱਖਣਾ
• ਖੋਖਲੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣਾ
• ਸ਼ੁੱਧ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਕੀ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੁ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸੰਤ ਸਨ । ਉਹ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜਨਮ 15 ਅਪਰੈਲ, 1469 ਈ: ਵਿਚ ਰਾਇ ਭੋਇ ਦੀ ਤਲਵੰਡੀ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਇਹ, ਸਥਾਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਇੱਕ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਭਗਤੀ ਕਰਨ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਸਰਵ-ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਅਤੇ ਸਰਵ ਵਿਆਪਕ ਹੈ ।ਉਹ ਨਿਰਾਕਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਹੈ । ਉਹ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਹੀ ਸੱਚਾ ਗੁਰੂ ਮੰਨਦੇ ਸਨ । ਗੁਰੁ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਫੈਲੇ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਮੂਰਤੀ-ਪੂਜਾ, ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦੇ ਭੇਦ-ਭਾਵ, ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਨਾਲ ਬੁਰੇ ਸਲੂਕ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿਚ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸੰਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭਗਤੀ. ਲਹਿਰ ਦੇ ਸੰਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ-ਸੰਤ ਰਾਮਾਨੁਜ, ਸੰਤ ਰਾਮਾਨੰਦ, ਭਗਤ ਕਬੀਰ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ, ਸੰਤ ਨਾਮਦੇਵ ਜੀ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ, ਚੈਤੰਨਯ ਮਹਾਂਪ੍ਰਭੂ ਤੇ ਮੀਰਾਬਾਈ । ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਜੈਦੇਵ, ਤੁਲਸੀਦਾਸ ਤੇ ਸੁਰਦਾਸ ਆਦਿ ਵੀ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸੰਤ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦੇ ਮੁੱਖ ਨਿਯਮਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦੇ ਮੁੱਖ ਨਿਯਮ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ

1. ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਇੱਕ ਹੈ ।
2. ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ ।
3. ਸਾਰੇ ਮਨੁੱਖ ਬਰਾਬਰ ਹਨ ।
4. ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਸਰਵ-ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਅਤੇ ਸਰਵ-ਵਿਆਪਕ ਹੈ ।
5. ਹਉਮੈ (ਹੰਕਾਰ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰੋ ।
6. ਗੁਰੂ ਮਹਾਨ ਹੈ ।
7. ਸਤਿ-ਨਾਮ ਦਾ ਸਿਮਰਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
8. ਖੋਖਲੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ।
9. ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦਾ ਭੇਦਭਾਵ ਵਿਅਰਥ ਹੈ ।
10. ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸ਼ੁੱਧ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਚੁਣੋ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਕੌਣ ਸਨ ?
(i) ਅਕਬਰ
(ii) ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੰਮਦ
(iii) ਕਬੀਰ ਜੀ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੰਮਦ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸੂਫ਼ੀ ਸੰਤਾਂ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਇਕ ਚਿਸ਼ਤੀ ਸ਼ੇਖ ਸਨ। ਹੇਠਾਂ ਝਿਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਕੀ ਸੀ ?
(i) ਖ਼ਵਾਜਾ ਮੁਈਨਦੀਨ
(ii) ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ
(iii) ਨਿਜ਼ਾਮੁਦੀਨ ਔਲਿਆ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਖਵਾਜ਼ਾ ਮੁਈਨਦੀਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਦੋ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਸਨ –
(i) ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ
(ii) ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ
(iii) ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ।
ਉੱਤਰ-
(iii) ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ।

Punjab State Board PSEB 7th Class Social Science Book Solutions History Chapter 14 ਕਬੀਲੇ, ਖਾਨਾਬਦੋਸ਼ ਅਤੇ ਸਥਿਰ ਭਾਈਚਾਰੇ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 7 Social Science History Chapter 14 ਕਬੀਲੇ, ਖਾਨਾਬਦੋਸ਼ ਅਤੇ ਸਥਿਰ ਭਾਈਚਾਰੇ

Social Science Guide for Class 7 PSEB ਕਬੀਲੇ, ਖਾਨਾਬਦੋਸ਼ ਅਤੇ ਸਥਿਰ ਭਾਈਚਾਰੇ Textbook Questions, and Answers

(ਉ) ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਉੱਤਰ ਲਿਖੋ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਿੱਤਾ ਕਿਹੜਾ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਿੱਤਾ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਕੁੱਝ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਲੋਕ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨਾ, ਸੰਗ੍ਰਾਹਕ ਜਾਂ ਪਸ਼ੂ-ਪਾਲਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਵੀ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਖਾਨਾਬਦੋਸ਼ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੁੱਝ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਲੋਕ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਨਿਰਵਾਹ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਤੇ ਘੁੰਮਦੇ-ਫਿਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਾਨਾਬਦੋਸ਼ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੋਕ ਕਿੱਥੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਬੀਲੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੋਕ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜੰਗਲਾਂ, ਪਹਾੜਾਂ ਅਤੇ ਰੇਤੀਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਕਬੀਲੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਖੋਖਰ, ਲੰਗਾਹ, ਅਰਘੁਨ ਅਤੇ ਬਲੂਚ ਆਦਿ ਕਬੀਲੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸੂਫ਼ਾਕਾ ਕੌਣ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੂਫ਼ਾਕਾ ਅਹੋਮ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ 1228 ਈ: ਤੋਂ 1268 ਈ: ਤਕ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ । ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਸਥਾਨਿਕ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਘਾਟੀ ਤਕ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ । ਗੁੜਗਾਉਂ ਉਸ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਕਿਸ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਗੌਡਵਾਨਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੱਛਮੀ ਉੜੀਸਾ, ਪੂਰਬੀ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ, ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਆਦਿ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮੂਹਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਗੌਡਵਾਨਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਗੌਡ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(ਅ) ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
……………. ਅਤੇ …………… ਦੋ ਕਬੀਲੇ ਸਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਹੋਮ, ਨਾਗਾ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਅਹੋਮ ਕਬੀਲੇ ਨੇ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਅਜੋਕੇ ………. ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਸਾਮ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
15ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਤਕ …………… ਵਿਚ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲ ਰਾਜ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਗੌਡਵਾਨਾ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਅਹੋਮ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਲੋਕ ਚੀਨ ਦੇ ……….. ਵਰਗ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਸਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਤਾਈ-ਮੰਗੋਲਿੜ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਰਾਣੀ ਦੁਰਗਾਵਤੀ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ………… ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਗੰਡ ।

ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਮਾਜ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਮਾਜ ਬਾਹਮਣ, ਕਸ਼ੱਤਰੀ, ਵੈਸ਼, ਸ਼ੂਦਰ ਨਾਂ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਮੁੱਖ ਜਾਤਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵੀ ਕਈ ਜਾਤਾਂ ਅਤੇ ਉਪ-ਜਾਤਾਂ ਸਨ । ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ, ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਅਤੇ ਵਪਾਰੀਆਂ ਦਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਤਿਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਇਸਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪਤੀ ਚੁਣਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਕਾਲ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਹਾਲਤ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਕਾਲ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਦੋ ਮੁੱਖ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਸੀ
I. ਮੁਸਲਿਮ ਵਰਗ-

1. ਸ਼ਾਸਕ ਵਰਗ-ਮੁਸਲਿਮ ਵਰਗ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸ਼ਾਸਕ ਵਰਗ ਸੀ । ਹੁਣ ਸ਼ਾਸਕ ਵਰਗ ਵਿਚ ਤੁਰਕ ਅਤੇ ਅਫ਼ਗਾਨ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਰਾਜਪੁਤ ਲੋਕ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ ਸਨ | ਸਮਾਂ ਬੀਤਣ ਤੇ ਅਰਬ, ਈਰਾਨੀ ਅਤੇ ਮੰਗੋਲ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕ ਵੀ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ । ਇਹ ਲੋਕ ਐਸ਼-ਪ੍ਰਸਤੇ ਦਾ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
2. ਦਾਸ-ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਦਾਸਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ । ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ ਕੁਤਬਦੀਨ ਐਬਕ, ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼ ਅਤੇ ਬਲਬਨ ਸੁਲਤਾਨ ਬਣਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾਸ ਹੀ ਸਨ ।
3. ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਦਸ਼ਾ-ਮੁਸਲਿਮ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਇਸਤਰੀਆਂ ਅਨਪੜ੍ਹ ਹੀ ਸਨ । ਉਹ ਪਰਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ ।
4. ਪਹਿਰਾਵਾ, ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਮਨੋਰੰਜਨ-ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੋਕ ਸੂਤੀ, ਊਨੀ ਅਤੇ ਰੇਸ਼ਮੀ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨਦੇ ਸਨ । ਇਸਤਰੀਆਂ ਅਤੇ ਪੁਰਸ਼ ਦੋਵੇਂ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗਹਿਣਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ੌਕੀਨ ਸਨ । ਮੁਸਲਿਮ ਲੋਕ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਚਾਵਲ, ਕਣਕ, ਸਬਜ਼ੀਆਂ, ਘਿਓ ਅਤੇ ਅੰਡੇ ਆਦਿ ਖਾਂਦੇ ਸਨ । ਉਹ ਸ਼ਿਕਾਰ, ਚੌਗਾਨ ਅਤੇ ਕੁਸ਼ਤੀ ਆਦਿ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਕਰਦੇ ਸਨ ।

II. ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜ-ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ । ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।

• ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ-ਜਾਤ-ਪ੍ਰਥਾ ਬਹੁਤ ਕਠੋਰ ਸੀ । ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਅਤੇ ਉਪ-ਜਾਤੀਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨ ਬਹੁਤ ਉੱਚਾ ਸੀ । ਵੈਸ਼ ਆਮਦਨ ਵਿਭਾਗ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਹੁਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਨਿਯੁਕਤ ਸਨ । ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕਸ਼ੱਤਰੀਆਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਬਹੁਤ ਹੀ ਤਰਸਯੋਗ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਕੋਲੋਂ ਹਾਰ ਗਏ ਸਨ । ਉੱਚੀ ਜਾਤੀ ਦੇ ਲੋਕ ਸ਼ੂਦਰਾਂ ਨਾਲ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
• ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖ਼ਰਾਬ ਸੀ । ਉਹ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਅਨਪੜ੍ਹ ਸਨ । ਉਹ ਪਤੀ ਦੀ ਮੌਤ ਸਮੇਂ ਪਤੀ ਦੀ ਚਿਖਾ ਵਿਚ ਜਲ ਮਰਦੀਆਂ ਸਨ । ਉਹ ਜੌਹਰ ਦੀ ਰਸਮ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ । ਮੁਸਲਿਮ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਪਰਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ ।
• ਹਿੰਦੂ ਲੋਕ ਸੁਤੀ, ਉਨੀ ਅਤੇ ਰੇਸ਼ਮੀ ਕੱਪੜੇ ਪਾਉਂਦੇ ਸਨ । ਇਸਤਰੀਆਂ ਅਤੇ ਪੁਰਸ਼ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਗਹਿਣਿਆਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸ਼ੌਕੀਨ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਭੋਜਨ ਕਣਕ, ਚਾਵਲ, ਸਬਜ਼ੀਆਂ, ਘਿਓ ਅਤੇ ਦੁੱਧ ਆਦਿ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਾਉਣ ਅਤੇ ਨੱਚਣ ਦਾ ਬਹੁਤ ਚਾਅ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਅਹੋਮ ਲੋਕਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਹੋਮ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਤਕ ਵਰਤਮਾਨ ਆਸਾਮ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਚੀਨ ਦੇ ਤਾਈ-ਮੰਗੋਲ ਕਬੀਲੇ ਨਾਲ ਸੀ । ਉਹ 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਚੀਨ ਤੋਂ ਆਸਾਮ ਆਏ ਸਨ | ਸੁਫ਼ਾਕਾ ਆਸਾਮ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਅਹੋਮ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1228 ਈ: ਤੋਂ 1268 ਈ: ਤਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ । ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਅਨੇਕ ਸਥਾਨਿਕ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ | ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕੰਚਾਰੀ, ਮੋਰਨ ਅਤੇ ਨਾਗ ਆਦਿ ਸਥਾਨਿਕ ਰਾਜ ਵੰਸ਼ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬ੍ਰੜ੍ਹਮਪੁੱਤਰ ਘਾਟੀ ਤਕ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ | ਅਹੋਮਾਂ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਗੁੜਗਾਉਂ ਸੀ ! ਅਹੋਮਾਂ ਨੇ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਆਦਿ ਵਿਰੁੱਧ ਵੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਕੀਤਾ | ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਨੇ, ਆਸਾਮ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਅਸਫਲ ਰਹੇ । ਅਖ਼ੀਰ ਵਿਚ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਅਹੋਮਾਂ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਗੁੜਗਾਉਂ ਉੱਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਈ ।

ਪਰੰਤੂ ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਮੁਗ਼ਲ ਸ਼ਾਸਨ ਅਧੀਨ ਨਾ ਰੱਖ ਸਕਿਆ | 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਅਹੋਮ ਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋਣ ਲੱਗਾ | ਲਗਪਗ 1818 ਈ: ਵਿਚ ਬਰਮਾ (ਮਾਯਨਮਾਰ) ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਸਾਮ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਹੋਮ ਰਾਜਾ ਨੂੰ ਆਸਾਮ ਛੱਡਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । 1826 ਈ: ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਆਸਾਮ ਵਿਚ ਆ ਗਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਰਮਾ ਮਾਯਨਮਾਰ) ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਯਾਦ ਸੰਧੀ ਕਰ ਲਈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਸਾਮ ਉੱਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਗੋਂਡ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਗੋਂਡ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਮੱਧ ਭਾਰਤ ਨਾਲ ਹੈ । ਇਹ ਪੱਛਮੀ ਉੜੀਸਾ, ਪੂਰਬੀ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ, ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਆਦਿ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਇਹਨਾਂ ਪਾਤਾਂ ਵਿਚ ਗੋਂਡ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਗਿਣਤੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਗੋਂਡਵਾਨਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । 15ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਤਕ ਗੋਂਡਵਾਨਾ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕਈ ਰਾਜ ਸਥਾਪਤ ਹੋਏ । ਰਾਣੀ ਦੁਰਗਾਵਤੀ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗੋਂਡ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਸੀ । ਉਸ ਦਾ ਰਾਜ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਸੀ ।ਉਸ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਜਬਲਪੁਰ ਸੀ ।

ਮੁਗ਼ਲ ਸ਼ਾਸਕ ਅਕਬਰ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਅਧੀਨਤਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ | ਪਰੰਤੂ ਰਾਣੀ ਦੁਰਗਾਵਤੀ ਨੇ ਅਕਬਰ ਅੱਗੇ ਝੁਕਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਅਤੇ ਰਾਣੀ ਦੁਰਗਾਵਤੀ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕ ਭਿਆਨਕ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਰਾਣੀ ਦੁਰਗਾਵਤੀ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਮਾਰੀ ਗਈ । ਗੋਡ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਵੀ ਸਾਧਾਰਨ ਬਨਾਵਟ ਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਸਰਵੇਖਣ ਮੁਤਾਬਿਕ ਗੋਡ ਲੋਕ ਗੋਂਡਵਾਨਾ ਖੇਤਰ ਦੇ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
800 ਤੋਂ 1200 ਈ: ਤਕ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜਾਤ-ਪ੍ਰਥਾ ਬਹੁਤ ਕਠੋਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਸਮਾਜ ਚਾਰ ਵਰਗਾਂ ਬਾਹਮਣ, ਕਸ਼ੱਤਰੀ, ਵੈਸ਼ ਅਤੇ ਸ਼ੂਦਰ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨ ਬਹੁਤ ਉੱਚਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਧਾਰਮਿਕ ਰਸਮਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਵੈਸ਼ ਵਪਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸ਼ੂਦਰਾਂ ਨਾਲ ਬੁਰਾ ਵਿਹਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਮੁੱਢਲੇ ਮੱਧਕਾਲ (800-1200 ਈ: ) ਵਿਚ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੁੱਢਲੇ ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਤਿਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਉਹ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਰਸਮਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਮਾਨ ਰੂਪ ਨਾਲ ਭਾਗ ਲੈਂਦੀਆਂ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਰ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਚਰਣ ਬਹੁਤ ਉੱਚਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਜੌਹਰ ਵੀ ਨਿਭਾਉਂਦੀਆਂ ਸਨ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਣ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
800 ਤੋਂ 1200 ਈ: ਤਕ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਕੋਈ ਤਿੰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਇਸ ਕਾਲ ਵਿਚ ਲੋਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਰਾਜਪੂਤ ਬਹੁਤ ਵੀਰ ਅਤੇ ਸਾਹਸੀ ਸਨ ।
2. ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ, ਨਾਚ ਅਤੇ ਸ਼ਤਰੰਜ ਖੇਡ ਕੇ ਆਪਣਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
3. ਉਹ ਸਾਦਾ ਭੋਜਨ ਖਾਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸਾਦੇ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨਦੇ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਕਬੀਲਿਆਂ, ਖਾਨਾਬਦੋਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਘੁਮੱਕੜ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਨੀਪੁਰ, ਮੇਘਾਲਿਆ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਨਾਗਾਲੈਂਡ, ਦਾਦਰਾ ਅਤੇ ਨਗਰ ਹਵੇਲੀ ਆਦਿ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਆਦਿ ਕਬੀਲੇ, ਖਾਨਾਬਦੋਸ਼ ਅਤੇ ਘੁਮੱਕੜ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕ ਬਹੁਤ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਭੀਲ, ਗੋਂਡਜ਼, ਅਹੋਮ, ਭੂਈ, ਕੋਲੀਮ, ਕੁੱਕੀ ਅਤੇ ਔਰਨਜ਼ ਆਦਿ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ । ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਖਾਨਾਬਦੋਸ਼ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਝੁੰਡਾਂ ਸਮੇਤ ਇਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਤੇ ਘੁੰਮਦੇ ਫਿਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ ।

ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ –

1. ਕਬਾਇਲੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਕਿੱਤਾ ਸਿਖਲਾਈ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ।
2. ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਸੁਧਾਰਨ ਲਈ ਘੱਟ ਵਿਆਜ ਦਰ ‘ਤੇ ਬੈਂਕ ਕਰਜ਼ੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
3. ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਲਗਪਗ 71/2% ਨੌਕਰੀਆਂ ਰਾਖਵੀਆਂ ਰੱਖੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
4. ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਕੁੱਝ ਸੀਟਾਂ ਰਾਖਵੀਆਂ ਰੱਖੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਲੋਕ ਸਭਾ ਅਤੇ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਖ਼ਾਸ ਚੋਣ ਹਲਕੇ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਲਈ ਰਾਖਵੇਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਮੁਗ਼ਲ ਕਾਲ ਵਿਚ ਮੁਸਲਿਮ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਮੁਗ਼ਲ ਕਾਲ ਵਿਚ ਮੁਸਲਿਮ ਸਮਾਜ ਤਿੰਨ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ-ਉੱਚ ਸ਼੍ਰੇਣੀ, ਮੱਧ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਅਤੇ ਨੀਵੀਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ।
2. ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਸਤਰੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਉਹ ਅਨਪੜ੍ਹ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਉਹ ਪਰਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ ।
3. ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੋਕ ਮੀਟ, ਹਲਵਾ, ਪੂਰੀ, ਮੱਖਣ, ਫਲ ਅਤੇ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਖਾਂਦੇ ਸਨ । ਉਹ ਸ਼ਰਾਬ ਵੀ ਪੀਂਦੇ ਸਨ ।
4. ਆਦਮੀ ਕੁੜਤਾ ਅਤੇ ਪਜਾਮਾ ਪਹਿਨਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸਿਰ ਤੇ ਪੱਗੜੀ ਬੰਨਦੇ ਸਨ । ਇਸਤਰੀਆਂ ਲੰਬਾ ਬੁਰਕਾ। ਪਹਿਨਦੀਆਂ ਸਨ | ਆਦਮੀ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੋਵੇਂ ਗਹਿਣਿਆਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸ਼ੌਕੀਨ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਮੁਗ਼ਲ ਕਾਲ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਮੁਗ਼ਲ ਕਾਲ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜ ਅਨੇਕ ਜਾਤੀਆਂ ਅਤੇ ਉਪ ਜਾਤੀਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਸੀ । ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ । ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਬਹੁਤ ਕਠੋਰ ਸੀ ।
2. ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਤਰਸਯੋਗ ਸੀ । ਲੋਕ ਆਪਣੀਆਂ ਲੜਕੀਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਨਹੀਂ ਸਨ । ਇਸਤਰੀਆਂ ਪਰਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ ।
3. ਉਸ ਸਮੇਂ ਲੋਕ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਾਦਾ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਉਹ ਸੂਤੀ, ਊਨੀ ਅਤੇ ਰੇਸ਼ਮੀ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨਦੇ ਸਨ ।

ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
(ਉ) ਸਹੀ ਵਾਕਾਂ ਤੇ (✓) ਅਤੇ ਗ਼ਲਤ ਵਾਕਾਂ ਤੇ (✗) ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਓ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਬੀਲਾਈ ਸਮਾਜ ਸੇਣੀਆਂ ਜਾਂ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਿੱਤਾ ਵਪਾਰ ਕਰਨਾ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸੂਫ਼ਾਕਾ ਅਹੋਮ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਅੰਤਮ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਣਜਾਰਾ ਲੋਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਪਾਰੀ ਖਾਨਾ-ਬਦੋਸ਼ ਸਨ । ‘
ਉੱਤਰ-
(✓)

(ਅ) ਸਹੀ ਮਿਲਾਨ ਕਰੋ –

1. ਗੁੜਗਾਉਂ	(i) ਕੌਲੀ
2. ਜਬਲਪੁਰ	(ii) ਅਹੋਮ
3. ਪੰਜਾਬ	(iii) ਗੋਂਡ
4. ਗੁਜਰਾਤ	(iv) ਖੋਖਰ ।

ਉੱਤਰ-

1. ਗੁੜਗਾਉਂ	(ii) ਅਹੋਮ
2. ਜਬਲਪੁਰ	(iii) ਗੋਂਡ
3. ਪੰਜਾਬ	(iv) ਖੋਖਰ
4. ਗੁਜਰਾਤ	(i) ਕੌਲੀ ।

(ਈ) ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਚੁਣੋ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਖਾਨਾਬਦੋਸ਼ (ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਕਬੀਲੇ ਕੁਲਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਸੀ ? ਇਹ ਕੁਲ ਕੀ ਸਨ ?
(i) ਇਕ ਹੀ ਪੂਰਵਜ ਦੀ ਸੰਤਾਨ
(ii) ਕਈ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ
(iii) ਇਹ ਦੋਵੇਂ । ‘
ਉੱਤਰ-
(iii) ਇਹ ਦੋਵੇਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮੁੰਡਾ ਅਤੇ ਸੰਥਾਲ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਵਰਤਮਾਨ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਸਥਾਨ ਨਾਲ ਹੈ ?
(i) ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਝਾਰਖੰਡ
(i) ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ
(ii) ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਝਾਰਖੰਡ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਅਹੋਮ ਲੋਕ 13ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿਚ ਬਾਹਰ ਤੋਂ ਆਸਾਮ ਵਿਚ ਆਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਕਿਸ ਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਸੀ ?
(i) ਜਾਪਾਨ
(ii) ਚੀਨ
(ii) ਮਲਾਇਆ ॥
ਉੱਤਰ-
(ii) ਚੀਨ ।

Punjab State Board PSEB 7th Class Social Science Book Solutions History Chapter 13 ਨਗਰ, ਵਪਾਰੀ ਅਤੇ ਕਾਰੀਗਰ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 7 Social Science History Chapter 13 ਨਗਰ, ਵਪਾਰੀ ਅਤੇ ਕਾਰੀਗਰ

Social Science Guide for Class 7 PSEB ਨਗਰ, ਵਪਾਰੀ ਅਤੇ ਕਾਰੀਗਰ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
(ਉ) ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕੋਈ ਚਾਰ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ (ਆਧੁਨਿਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ), ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਕਰੂਕਸ਼ੇਤਰ, ਜਗਨਨਾਥ ਪੁਰੀ ਆਦਿ ਮੁੱਖ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋ ਰਾਜਧਾਨੀ ਨਗਰ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੁਗ਼ਲ ਕਾਲ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਰਾਜਧਾਨੀ ਨਗਰ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਆਗਰਾ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਨੀਂਹ ਕਿਹੜੇ ਗੁਰੂ ਸਹਿਬਾਨ ਨੇ ਤੇ ਕਦੋਂ ਰੱਖੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਤੀਰਥ-ਸਥਾਨ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਨੀਂਹ 1577 ਈ: ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਚੌਥੇ ਗੁਰੂ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੁ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਰੱਖੀ ਸੀ । ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦਾ ਨਾਂ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜਾਂ ਚੱਕ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸਪੁਰਾ ਸੀ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਰਾਮਦਾਸਪੁਰਾ ਵਿਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਅਤੇ ਸੰਤੋਖਸਰ ਨਾਂ ਦੇ ਦੋ ਸਰੋਵਰਾਂ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਪਰੰਤੂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੋਤੀ-ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਸੰਪੂਰਨ ਕਰਵਾਇਆ । ਮਹੱਤਵ-1604 ਈ: ਵਿਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੁ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ |

1609 ਈ: ਵਿਚ ਇੱਥੇ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਵਾਇਆ । ਗੁਰੂ ਜੀ ਇੱਥੇ ਬੈਠ ਕੇ ਗੁਰਸਿੱਖਾਂ ਤੋਂ ਘੋੜੇ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਭੇਟਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇੱਥੇ ਬੈਠ ਕੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਮਾਮਲਿਆਂ ਤੇ ਵੀ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਅੱਜ ਵੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਧਾਰਮਿਕ ਫੈਸਲੇ ਇੱਥੇ ਹੀ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । 1805 ਈ: ਵਿਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਗੁੰਬਦਾਂ ਉੱਤੇ ਸੋਨੇ ਦਾ ਪੱਤਰਾ ਲਗਵਾਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸੂਰਤ ਕਿੱਥੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੁਰਤ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬੰਦਰਗਾਹ ਅਤੇ ਵਪਾਰਕ ਨਗਰ ਹੈ । ਇਹ ਗੁਜਰਾਤ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਇਹ ਵੱਡੇਵੱਡੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਹੈ । ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਮਰਾਠਾ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਦੋ ਵਾਰੀ ਲੁੱਟਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਧਨ-ਦੌਲਤ ਲੱਗੀ ਸੀ । 1512 ਈ: ਵਿਚ ਇਸ ਉੱਤੇ ਪੁਰਤਗਾਲੀਆਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ 1573 ਈ: ਵਿਚ ਸੂਰਤ ਅਕਬਰ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ | ਅਕਬਰ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੂਰਤ ਭਾਰਤ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਪਾਰਕ ਨਗਰ ਬਣ ਗਿਆ |

1612 ਈ: ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਤੋਂ ਇੱਥੇ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਰਿਆਇਤਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਈਆਂ । ਇੱਥੇ ਪੁਰਤਗਾਲੀਆਂ, ਡੱਚਾਂ ਅਤੇ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਪਾਰਕ ਕੇਂਦਰ ਸਥਾਪਤ ਕਰ ਲਏ । 1759 ਈ: ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸੁਰਤ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਉੱਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ | ਪਰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਰਤ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ 1842 ਈ: ਵਿਚ ਹੋਇਆ । ਇੱਥੇ ਸਥਿਤ ਖਵਾਜ਼ਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਮਸਜਿਦ ਅਤੇ ਨੌਂ ਸੱਯਦਾਂ ਦੀ ਮਸਜਿਦ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ । ਇੱਥੋਂ ਦਾ ਸਵਾਮੀ ਨਾਇਰੈਣ ਦਾ ਮੰਦਰ ਅਤੇ ਜੈਨੀਆਂ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਮੰਦਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਨ।

(ਅ) ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਖ਼ਾਲੀ ਸਥਾਨ ਭਰੋ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਨੀਂਹ ………… ਦੁਆਰਾ ਰੱਖੀ ਗਈ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਲਾਹੌਰ ………… ਤਕ ਅਕਬਰ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸੂਰਤ ਇਕ ………… ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬੰਦਰਗਾਹ ਅਤੇ ਵਪਾਰਕ ਨਗਰ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ………… ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਾਕਿਸਤਾਨ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬੰਦਰਗਾਹ ………… ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਗਰ ।

(ਈ) ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਤੇ ਸਹੀ (✓) ਜਾਂ ਗਲਤ (✗) ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਗਾਓ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮੋਹਨਜੋਦੜੋ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਰਾਜਧਾਨੀ ਨਗਰ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
1629 ਈ: ਵਿਚ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸੂਰਤ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਫਤਿਹਪੁਰ ਸੀਕਰੀ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦਾ ਇਕ ਰਾਜਧਾਨੀ ਨਗਰ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਲਾਹੌਰ ਇਕ ਵਪਾਰਕ ਨਗਰ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਉਨ੍ਹਾਂ ਸ੍ਰੋਤਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ, ਜਿਹੜੇ ਮੁਗਲ ਕਾਲ ਦੇ ਨਗਰਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਭਾਰਤ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਯਾਤਰੀ ਦੁਰਤ ਬਾਰਬੋਸਾ ਅਤੇ ਇਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਯਾਤਰੀ ਗਲਫ਼ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਬਿਰਤਾਤਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਉਸ ਕਾਲ ਦੇ ਨਗਰਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।
2. ਹੋਨਡੀਉ (Hondiu) ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ‘ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ 1629 ਈ: ਵਿਚ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ ਵਿਚ ਥੱਟਾ, ਲਾਹੌਰ, ਸੂਰਤ ਅਤੇ ਮੁਲਤਾਨ ਆਦਿ ਸਥਾਨ ਦਰਸਾਏ ਗਏ ਹਨ ।
3. ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਭੂਮੀ ਲਗਾਨ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਭੂਮੀ ਟਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਨਵੇਂ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਨਗਰਾਂ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮੱਧਕਾਲ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਓ ਹਰੇਕ ਦੇ ਚਾਰ-ਚਾਰ)(ਉ) ਰਾਜਧਾਨੀ ਨਗਰ ਅ ਬੰਦਰਗਾਹ ਨਗਰ ਇ ਵਪਾਰਕ ਨਗਰ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਰਾਜਧਾਨੀ ਨਗਰ-ਲਾਹੌਰ, ਫਤਿਹਪੁਰ ਸੀਕਰੀ, ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਆਗਰਾ ।
(ਅ) ਬੰਦਰਗਾਹ ਨਗਰ-ਕੋਚੀਨ, ਸੁਰਤ, ਭੜੋਚ ਅਤੇ ਸੋਪਾਰਾ ।
(ੲ) ਵਪਾਰਕ ਨਗਰ-ਦਿੱਲੀ, ਆਗਰਾ, ਸੂਰਤ ਅਤੇ ਅਹਿਮਦਨਗਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮੁਗ਼ਲ ਕਾਲ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਦੋ ਸੋਤ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਯਾਤਰੀ ਬਰਨੀਅਰ ਦਾ ਬਿਤਾਂਤ ।
• ਵਿਲੀਅਮ ਬਾਫਿਨ ਅਤੇ ਸਰ ਟਾਮਸ ਰੌ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਨਕਸ਼ੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਨਗਰਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਖੇਤੀ ਦੀ ਖੋਜ ਦੇ ਬਾਅਦ ਆਦਿ ਮਾਨਵ ਆਪਣੇ ਖੇਤਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਰਹਿਣ ਲੱਗਾ | ਸਮਾਂ ਬੀਤਣ ‘ਤੇ ਜਦੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਲੋਕ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਉੱਨਤੀ ਕਰਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਬਣ ਗਏ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁੱਝ ਨਗਰ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਅਕਤੀਆਂ, ਵਪਾਰੀਆਂ, ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਕ ਵਰਗ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਕਾਰਨ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਏ ਸਨ । ਕੁੱਝ ਦਾ ਦਰਬਾਰੀ (ਰਾਜਧਾਨੀ), ਤੀਰਥ ਸਥਾਨਾਂ, ਬੰਦਰਗਾਹ ਨਗਰਾਂ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਦਾ ਵਪਾਰਕ ਨਗਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮੁਗਲ ਕਾਲ ਤਕ ਰਾਜਧਾਨੀ ਜਾਂ ਦਰਬਾਰੀ ਨਗਰਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ

1. ਹੜੱਪਾ ਅਤੇ ਮੋਹਨਜੋਦੜੋ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਰਾਜਧਾਨੀ ਨਗਰ ਸਨ ।
2. ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਅਯੁੱਧਿਆ ਅਤੇ ਇੰਦਰਪ੍ਰਸਥ ਰਾਜਧਾਨੀ ਨਗਰ ਸਨ ।
3. 600 ਈ: ਪੂਰਵ ਵਿਚ 16 ਮਹਾਜਨਪਦਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਰਾਜਧਾਨੀ ਨਗਰ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੌਸ਼ਾਂਬੀ, ਪਾਟਲੀਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਵੈਸ਼ਾਲੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਨ ।

ਰਾਜਪੂਤ ਕਾਲ –

• ਰਾਜਪੂਤ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਅਧੀਨ (800-1200 ਤਕ) ਅਜਮੇਰ, ਕਨੌਜ, ਤ੍ਰਿਪੁਰੀ, ਦਿੱਲੀ, ਆਗਰਾ, ਫਤਿਹਪੁਰ ਸੀਕਰੀ ਆਦਿ ਦਾ ਰਾਜਧਾਨੀ ਨਗਰਾਂ ਵਜੋਂ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ।
• ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਾਂਚੀ, ਬਦਾਮੀ, ਕਲਿਆਣੀ, ਵੈੱਗੀ, ਦੇਵਗਿਰੀ, ਮਾਨਖੇਤ, ਤੰਜੌਰ ਅਤੇ ਮਦੁਰਾਇ ਆਦਿ ਰਾਜਧਾਨੀ ਨਗਰ ਸਨ ।

ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਅਤੇ ਮੁਗਲ ਕਾਲ-

1. ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਸਮੇਂ ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਰਾਜਧਾਨੀ ਨਗਰਾਂ ਵਜੋਂ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ।
2. ਮੁਗ਼ਲ ਕਾਲ ਸਮੇਂ ਦਿੱਲੀ, ਆਗਰਾ, ਫਤਿਹਪੁਰ ਸੀਕਰੀ ਆਦਿ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਰਾਜਧਾਨੀ ਨਗਰ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬੰਦਰਗਾਹ ਨਗਰਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ, ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪਾਸੇ ਸਮੁੰਦਰ ਲਗਦੇ ਹਨ । ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਪਾਰਕ ਨਗਰਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪੂਰਬੀ ਤੱਟ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮੁੱਖ ਬੰਦਰਗਾਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਾਖਾਪਟਨਮ (ਆਧੁਨਿਕ ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ) ਅਤੇ ਤਾਮਰਲਿਪਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਵਪਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਵਪਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਨੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ । ਭਾਰਤੀ ਕਾਰੀਗਰ ਕਈ ਕਿਸਮਾਂ ਦਾ ਵਧੀਆ ਮਾਲ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਨਿਪੁੰਨ ਸਨ । ਉਹ ਕੱਪੜਾ ਉਦਯੋਗ ਵਿਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕੁਸ਼ਲ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਊਨੀ, ਸੂਤੀ ਅਤੇ ਰੇਸ਼ਮੀ ਕੱਪੜਾ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੀ ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸਮਾਨ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੀ । ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਵਪਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ-ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ ਵਿਚ ਧਾਤਾਂ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕਲਾ ਦਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ । ਲੋਹਾਰ ਅਤੇ ਸੁਨਿਆਰੇ ਵਧੀਆ ਕਿਸਮ ਦਾ ਮਾਲ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਮਾਲ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਪਾਰੀਆਂ ਨੇ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਭੇਜਿਆ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤੀ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਅਤੇ ਵਪਾਰੀਆਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਅਮੀਰ ਅਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ । ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਪਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਗਿਲਡ (ਸੰਘ) ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਲਏ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਗਿਲਡਾਂ ਨੇ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਵਧੀਆ ਮਾਲ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਅਤੇ ਵਪਾਰੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ । ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮਾਲ ਇਸ ਮਾਲ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾਉਂਦੇ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਲਾਹੌਰ ਨਗਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਮਹੱਤਵ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਲਾਹੌਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ । ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਇਹ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨਗਰ ਸੀ । ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਤੁਰਕਾਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਸਮੇਂ ਇਹ ਹਿੰਦੂਸ਼ਾਹੀ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ ।ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਾਹੌਰ ਕੁਤਬਉਦੀਨ ਐਬਕ ਅਤੇ ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਰਿਹਾ । ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾ ਲਿਆ।

ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਬਾਬਰ ਦੇ ਹਮਲੇ ਸਮੇਂ ਦੌਲਤ ਖਾਂ ਲੋਧੀ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਸੀ | ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਰਾਜਕਾਲ ਵਿਚ ਲਾਹੌਰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ । 1716 ਈ: ਵਿਚ ਲਾਹੌਰ ਉੱਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ | 1799 ਈ: ਵਿਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਉੱਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾ ਲਿਆ । 1849 ਈ: ਵਿਚ ਲਾਹੌਰ ਉੱਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ । 1849 ਈ: ਤੋਂ 1947 ਈ: ਤਕ ਲਾਹੌਰ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਰਿਹਾ ਪਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਿਆ ।

ਵਸਤੁਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
(ਉ) ਸਹੀ ਜੋੜੇ ਬਣਾਓ

1. ਸੂਰਤ, ਕੋਚੀਨ	(i) ਰਾਜਧਾਨੀ ਨਗਰ
2. ਹੜੱਪਾ, ਮੋਹਨਜੋਦੜੋ	(ii) ਤੀਰਥ ਨਗਰ
3. ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਕੁਰੂਕਸ਼ੇਤਰ	(iii) ਵਪਾਰਕ ਨਗਰ ।
4. ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ, ਅਹਿਮਦਨਗਰ	(iv) ਬੰਦਰਗਾਹ ਨਗਰ ।

ਉੱਤਰ-

1. ਸੁਰਤ, ਕੋਚੀਨ ।	(iv) ਬੰਦਰਗਾਹ ਨਗਰ
2. ਹੜੱਪਾ, ਮੋਹਨਜੋਦੜੋ	(i) ਰਾਜਧਾਨੀ ਨਗਰ,
3. ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਕਰੂਕਸ਼ੇਤਰ	(ii) ਤੀਰਥ ਨਗਰ
4. ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ, ਅਹਿਮਦਨਗਰ	(iii) ਵਪਾਰਕ ਨਗਰ ।

(ਅ) ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਚੁਣੋ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਕਿਹੜਾ ਨਗਰ ਬੰਦਰਗਾਹ ਨਗਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ?
(i) ਕੋਚੀਨ
(ii) ਲਾਹੌਰ
(iii) ਸੂਰਤ ।
ਉੱਤਰ-
(ii) ਲਾਹੌਰ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਵਪਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਦੇ ਸੰਘ ਬਣੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਦੱਸੋ ਇਹ ਕੀ ਕਹਾਉਂਦੇ ਸਨ ?
(i) ਗਿਲਡ
(ii) ਗਾਈਡ .
(iii) ਗੋਪੁਰਮ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਗਿਲਡ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਭਵਨ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਇਹ ਕਿੱਥੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ?

(i) ਕਰੂਕਸ਼ੇਤਰ
(ii) ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ
(ii) ਜਗਨਨਾਥਪੁਰੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ii) ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ।

Punjab State Board PSEB 7th Class Social Science Book Solutions History Chapter 12 ਸਮਾਰਕ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 7 Social Science History Chapter 12 ਸਮਾਰਕ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ

Social Science Guide for Class 7 PSEB ਸਮਾਰਕ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ Textbook Questions and Answers

(ਉ) ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਲਿਖੋ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੰਦਰ ਕਿਹੜੇ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
800 ਤੋਂ 1200 ਈ: ਤਕ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅਨੇਕ ਮੰਦਰ ਬਣੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੰਦਰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਨ-ਜਗਨਨਾਥ ਪੁਰੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਮੰਦਰ, ਭੁਵਨੇਸ਼ਵਰ ਦਾ ਲਿੰਗਰਾਜ ਮੰਦਰ, ਕੋਣਾਰਕ ਦਾ ਸੂਰਜ ਮੰਦਰ ਅਤੇ ਮਾਊਂਟ ਆਬੂ ਦਾ ਤੇਜਪਾਲ ਮੰਦਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭਾਰਤੀ-ਮੁਸਲਿਮ ਭਵਨ-ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤੀ-ਮੁਸਲਿਮ ਭਵਨ-ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹੇਠ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ

1. ਇਹ ਸ਼ੈਲੀ ਤੁਰਕ, ਅਫ਼ਗਾਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਨ ਸੀ ।
2. ਇਸ ਸ਼ੈਲੀ ਅਧੀਨ ਅਨੇਕ ਮਸਜਿਦਾਂ ਅਤੇ ਮਕਬਰੇ ਬਣਾਏ ਗਏ । ਨੁਕੀਲੇ ਮਹਿਰਾਬ, ਮੀਨਾਰ ਅਤੇ ਗੁੰਬਦ ਇਸ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹਨ ।
3. ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਵਨਾਂ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਕੁਰਾਨ ਦੀਆਂ ਆਇਤਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ।
4. ਅਲਾਉਦੀਨ ਖਿਲਜੀ ਦੇ ਕਾਲ ਵਿਚ ਬਣੇ ਇਲਾਹੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵਿਚ ਲਾਲ ਪੱਥਰ ਅਤੇ ਸਫ਼ੈਦ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।
5. ਕਈ ਇਮਾਰਤਾਂ ਵਿਚ ਸਤੰਭਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੰਦਰ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ? ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕ ਰਾਜਰਾਜਾ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਰਾਜਰਾਜੇਸ਼ਵਰ ਮੰਦਰ ।
• ਰਾਜਿੰਦਰ ਪਹਿਲੇ ਚੋਲ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਗੰਗਈਕੋਂਡ ਚੋਲ ਪੁਰਮ ਦਾ ਮੰਦਰ ।
• ਐਲੋਰਾ ਵਿਚ ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਕੈਲਾਸ਼ ਮੰਦਰ ।
• ਤੰਜੌਰ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਬ੍ਰਦੇਸ਼ਵਰ ਦਾ ਮੰਦਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਕਾਲ ਵਿਚ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਮਾਰਕਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨਾਂ ਨੇ ਅਨੇਕ ਸਮਾਰਕ ਬਣਵਾਏ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੁੱਖ ਸਮਾਰਕਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ –
1. ਦਾਸ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣੇ ਸਮਾਰਕ-ਕੁਤੁਬਦੀਨ ਐਬਕ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਕੁਵੱਤ-ਅਲ-ਇਸਲਾਮ ਨਾਂ ਦੀ ਇਕ ਮਸਜਿਦ ਬਣਵਾਈ । ਇਸ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਕੁਰਾਨ ਦੀਆਂ ਪਵਿੱਤਰ ਆਇਤਾਂ ਅੰਕਿਤ ਹਨ । ਉਸ ਨੇ ਅਜਮੇਰ ਵਿਚ ਢਾਈ ਦਿਨ ਕਾ ਝੌਪੜਾ ਨਾਂ ਦੀ ਮਸਜਿਦ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਵਾਇਆ । ਉਸ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਮਹਿਰੌਲੀ ਵਿਚ ਕੁਤੁਬਮੀਨਾਰ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ | ਪਰੰਤੂ ਉਸਦੀ ਅਚਾਨਕ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਨਿਰਮਾਣ ਕੰਮ ਪੂਰਾ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ | ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਸਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼ ਨੇ ਇਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਵਾਇਆ । 70 ਮੀਟਰ ਉੱਚੀ ਇਸ ਇਮਾਰਤ ਦੀਆਂ ਪੰਜ ਮੰਜ਼ਿਲਾਂ ਹਨ ।

2. ਅਲਾਉਦੀਨ ਖਿਲਜੀ ਦੇ ਕਾਲ ਵਿਚ ਬਣੇ ਸਮਾਰਕ-ਅਲਾਉਦੀਨ ਖਿਲਜੀ ਦੇ ਰਾਜ-ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਭਵਨ-ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ । ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਬਣਵਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਵਿਚੋਂ “ਅਲਾਈ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ । ਇਹ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਲਾਲ ਪੱਥਰ ਅਤੇ ਸਫ਼ੈਦ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ।
ਅਲਾਉਦੀਨ ਖਿਲਜੀ ਨੇ ਹਜ਼ਾਰ ਸਤੰਭਾਂ ਵਾਲਾ ਮਹੱਲ, ਇਕ ਹਉਜ਼-ਏ-ਖ਼ਾਸ ਅਤੇ ਜ਼ਮਾਇਤ-ਖਾਨਾ ਨਾਂ ਦੀਆਂ ਮਸਜਿਦਾਂ ਵੀ ਬਣਵਾਈਆਂ ਸਨ ।

3. ਤੁਗਲਕ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣੇ ਸਮਾਰਕ

• ਗਿਆਸਉਦੀਨ ਤੁਗ਼ਲਕ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਤੁਗ਼ਲਕਾਵਾਦ ਨਾਂ ਦਾ ਇਕ ਨਗਰ ਬਣਵਾਇਆ !
• ਮੁਹੰਮਦ-ਬਿਨਤੁਗ਼ਲਕ ਨੇ ਜਹਾਂਪਨਾਹ ਇਕ ਨਵੇਂ ਨਗਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਾਇਆ |
• ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਤੁਗ਼ਲਕ ਨੇ ਵੀ ਕਈ ਨਵੇਂ ਨਗਰ ਬਣਾਏ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਗਰਾਂ ਵਿਚ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਾਬਾਦ, ਹਿਸਾਰ, ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਾ ਅਤੇ ਜੌਨਪੁਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ । ਉਸਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਮਸਜਿਦਾਂ, ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਪੁਲ ਵੀ ਬਣਵਾਏ ।

4. ਲੋਧੀ ਅਤੇ ਸੱਯਦ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣੇ ਭਵਨ- ਲੋਧੀ ਅਤੇ ਸੱਯਦ ਸੁਲਤਾਨਾਂ ਨੇ ਮੁਬਾਰਕਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਮੁਹੰਮਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਮਕਬਰੇ ਬਣਵਾਏ । ਸਿਕੰਦਰ ਲੋਧੀ ਦਾ ਮਕਬਰਾ, ਬਾੜਾ ਗੁੰਬਦ ਆਦਿ ਸਮਾਰਕ ਲੋਧੀ ਕਾਲ ਵਿਚ ਹੀ ਬਣਵਾਏ ਗਏ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੂੰ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਕਿਉਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੂੰ ਭਵਨ ਬਣਵਾਉਣ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸ਼ੌਕ ਸੀ । ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਬਣਵਾਏ ਗਏ ਸਾਰੇ ਭਵਨ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।ਉਸਨੇ ਆਗਰਾ ਵਿਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਮਹੱਲ, ਰਾਣੀ ਜੋਧਾਬਾਈ ਦਾ ਮਹੱਲ, ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਮੋਤੀ ਮਸਜਿਦ ਅਤੇ ਤਾਜਮਹੱਲ ਆਦਿ ਬਣਵਾਏ । ਤਾਜਮਹੱਲ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਭ ਸੁੰਦਰ ਭਵਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ । ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਯਮੁਨਾ ਤੱਟ ‘ਤੇ ਉਸਨੇ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਣਵਾਇਆ । ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਦੀਵਾਨ-ਏ-ਆਮ, ਦੀਵਾਨਏ-ਖ਼ਾਸ, ਮੋਤੀ ਮਸਜਿਦ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਭਵਨ ਬਣਵਾਏ । ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਬੈਠਣ ਲਈ ਹੀਰੇ-ਮੋਤੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਇਕ ਸਿੰਘਾਸਨ ਬਣਵਾਇਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਤਖ਼ਤੇ-ਤਾਊਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕ੍ਰਿਤਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਭਵਨਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਦਾ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(ਅ) ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
……………. ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਦੇਸ਼ਵਰ ਮੰਦਰ ਸਥਿਤ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਤੰਜੌਰ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
……………. ਦੁਆਰਾ ਕੁਤੁਬ ਮੀਨਾਰ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਵਾਈ ਗਈ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੁਤਬਉਦੀਨ ਐਬਕ-ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਨੇ ……….. ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ !
ਉੱਤਰ-
ਫ਼ਤਹਿਪੁਰ ਸੀਕਰੀ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਬੁਲੰਦ ਦਰਵਾਜ਼ਾ …………… ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਫ਼ਤਹਿਪੁਰ ਸੀਕਰੀ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਤਾਜ ਮਹੱਲ …………… ਦੁਆਰਾ …………… ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ, ਆਪਣੀ ਬੇਗਮ ਮੁਮਤਾਜ਼,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
…………… ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਿਕੰਦਰਾ ਵਿਚ ਅਕਬਰ ਦਾ ਮਕਬਰਾ ।

(ਈ) ਸਹੀ (✓) ਜਾਂ ਗਲਤ (✗) ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਓ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਤੁਰਕਾਂ ਅਤੇ ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਅਤੇ ਨਮੂਨੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਚੰਦੇਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਖੁਜਰਾਹੋ ਵਿਖੇ ਮੰਦਰ ਉਸਾਰੇ ਗਏ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਅਲਾਉਦੀਨ ਖਿਲਜੀ ਨੇ ਸੀਰੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਨਵੀਂ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਮੁਹੰਮਦ ਤੁਗਲਕ ਨੇ ਤੁਗ਼ਲਕਾਬਾਦ ਨਗਰ ਵਸਾਇਆ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿਚ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਦੇ ਦਰਾਵਿੜ ਸ਼ੈਲੀ ਨਮੂਨਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

(ਸ) ਸਹੀ ਜੋੜੇ ਬਣਾਓ –
ਨੋਟ-ਪਾਠ-ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਦਿੱਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਨਾਲ ਸਹੀ ਮਿਲਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਥੋੜ੍ਹਾ-ਬਹੁਤ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ।

(ਉ)	(ਅ)
1. ਲਿੰਗਰਾਜ ਮੰਦਰ	1. ਭੁਵਨੇਸ਼ਵਰ
2. ਬ੍ਰਦੇਸ਼ਵਰ ਮੰਦਰ	2. ਦਿੱਲੀ
3. ਢਾਈ ਦਿਨ ਕਾ ਝੌਪੜਾ	3. ਦਿੱਲੀ
4. ਅਦੀਨਾ ਮਸਜਿਦ	4. ਆਗਰਾ
5. ਹੁਮਾਯੂ ਦਾ ਮਕਬਰਾ	5. ਮਾਲਦਾ
6. ਮੋਤੀ ਮਸਜਿਦ	6. ਆਗਰਾ
7. ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹਾ	7. ਤੰਜੌਰ
8. ਤਾਜ ਮਹੱਲ	8. ਦਿੱਲੀ

ਉੱਤਰ –

1. ਲਿੰਗਰਾਜ ਮੰਦਰ	ਭੁਵਨੇਸ਼ਵਰ
2. ਬ੍ਰਦੇਸ਼ਵਰ ਮੰਦਰ	ਤੰਜੌਰ
3. ਢਾਈ ਦਿਨ ਕਾ ਝੌਪੜਾ	ਅਜਮੇਰ
4. ਅਦੀਨਾ ਮਸਜਿਦ	ਮਾਲਦਾ
5. ਹੁਮਾਯੂੰ ਦਾ ਮਕਬਰਾ	ਦਿੱਲੀ
6. ਮੋਤੀ ਮਸਜਿਦ	ਆਗਰਾ
7. ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹਾ	ਦਿੱਲੀ
8. ਤਾਜ ਮਹੱਲ	ਅਜਮੇਰ

ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਮੂਰਤੀ ਕਿਹੜੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਰਨਾਟਕ ਵਿਚ ਸ਼ਰਵਰਣਬੇਲ ਗੋਲਾ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਗੁਮੇਸ਼ਵਰ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਮੂਰਤੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
800-1200 ਈ: ਵਿਚ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬਣੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਜਗਨਨਾਥ ਪੁਰੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਮੰਦਰ,
2. ਭੁਵਨੇਸ਼ਵਰ ਦਾ ਲਿੰਗਰਾਜ ਮੰਦਰ,
3. ਕੋਨਾਰਕ ਦਾ ਸੂਰਜ ਮੰਦਰ ਅਤੇ
4. ਮਾਊਂਟ ਆਬੂ ਦਾ ਤੇਜ਼ਪਾਲ ਮੰਦਰ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਤੰਜੌਰ ਦੇ ਬਿਹਦੇਸ਼ਵਰ ਮੰਦਰ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਤੰਜੌਰ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਬ੍ਰਦੇਸ਼ਵਰ ਦਾ ਮੰਦਰ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੰਦਰ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਦਾ ਇਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਨਮੂਨਾ ਹੈ । ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵਜੀ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਇਹ ਮੰਦਰ ਰਾਜਰਾਜਾ ਪਹਿਲੇ ਦੁਆਰਾ ਬਣਵਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਇਸ ਮੰਦਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਦੁਆਰ ਨੂੰ ਗੋਪੁਰਮ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਉੱਚਾਈ ਲਗਪਗ 94 ਮੀਟਰ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਐਲੋਰਾ ਦੇ ਕੈਲਾਸ਼ ਮੰਦਰ ‘ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਐਲੋਰਾ ਦਾ ਕੈਲਾਸ਼ ਮੰਦਰ ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੀ ਭਵਨ-ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਦਾ ਇਕ ਸੁੰਦਰ ਨਮੂਨਾ ਹੈ । ਇਹ ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਰਾਜਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਪਹਿਲੇ ਦੁਆਰਾ ਬਣਵਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਇਸ ਮੰਦਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਚੱਟਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟ ਕੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਹ ਮੰਦਰ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ-ਕਲਾ ਅਜੂਬਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੁਆਰਾ ਬਣਵਾਏ ਗਏ ਦੋ ਭਵਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਸਿਕੰਦਰਾ ਵਿਚ ਅਕਬਰ ਦਾ ਅਤੇ ਆਗਰਾ ਵਿਚ ਇਤਮਾਦ-ਉਦ-ਦੌਲਾ ਦਾ ਮਕਬਰਾ ਬਣਵਾਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਭਵਨ-ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਲਈ ਪ੍ਰਾਦੇਸ਼ਿਕ ਰਾਜਿਆਂ ਦਾ ਕੀ ਯੋਗਦਾਨ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਿਕ ਰਾਜਿਆਂ ਵਿਚ ਬਾਹਮਨੀ ਅਤੇ ਵਿਜੈਨਗਰ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ

1. ਬਾਹਮਨੀ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਜਾਮਾ ਮਸਜਿਦ, ਚਾਰ ਮੀਨਾਰ, ਮਹਿਮੂਦ ਗਵਾ ਦਾ ਮਦਰੱਸਾ ਆਦਿ ਭਵਨ ਬਣਵਾਏ । ਗੁਲਬਰਗਾ ਵਿਚ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਮਕਬਰਾ ਭਵਨ-ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਦਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁੰਦਰ ਨਮੂਨਾ ਹੈ ।
2. ਵਿਜੈਨਗਰ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਹਜਾਰਾ ਰਾਮ ਅਤੇ ਵਿੱਠਲ ਸਵਾਮੀ ਮੰਦਰ ਬਣਵਾਏ ਸਨ ।
3. ਬਾਹਮਨੀ ਅਤੇ ਵਿਜੈਨਗਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜੌਨਪੁਰ ਦੇ ਸ਼ੱਕ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਮਾਰਕ ਬਣਵਾਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣੀ ਅਦੀਨਾ ਮਸਜਿਦ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ‘ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ –
(ਉ) ਅਕਬਰ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਮਾਰਕ ਭਵਨ) ਨੂੰ
(ਅ) ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ । ਇ ਤਾਜ ਮਹੱਲ
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਅਕਬਰ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਮਾਰਕ (ਭਵਨ)-ਅਕਬਰ ਨੂੰ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪਿਆਰ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਿਲੇ ਅਤੇ ਇਮਾਰਤਾਂ ਬਣਵਾਈਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਲਾਲ ਪੱਥਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਅਕਬਰ ਦੁਆਰਾ ਬਣਵਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਵਿਚ ਜਾਮਾ ਮਸਜਿਦ, ਪੰਚ ਮਹੱਲ, ਦੀਵਾਨ-ਏ-ਖ਼ਾਸ ਅਤੇ ਦੀਵਾਨਏ-ਆਮ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ | ਅਕਬਰ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਇਕ ਬੁਲੰਦ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਬਣਵਾਇਆ । ਉਸਦੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਈਰਾਨੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਦੇ ਨਮੂਨਿਆਂ ‘ਤੇ ਬਣੀਆਂ ਹਨ ।

(ਅ) ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਨੋਟ-ਇਸਦੇ ਲਈ ਅਭਿਆਸ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਨੰ: 3 ਪੜੋ । |ਇ ਤਾਜ ਮਹੱਲ-ਤਾਜ ਮਹੱਲ ਮੁਗ਼ਲ ਸਮਰਾਟ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਵਾਈ ਗਈ ਸਭ ਤੋਂ ਸੁੰਦਰ ਇਮਾਰਤ ਹੈ । ਇਹ ਆਗਰਾ ਵਿਚ ਯਮੁਨਾ ਨਦੀ ਦੇ ਤੱਟ ‘ਤੇ ਬਣੀ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਿਆਰੀ ਬੇਗ਼ਮ ਮੁਮਤਾਜ਼ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ । ਤਾਜ ਮਹੱਲ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਲਈ ਲਗਪਗ 20,000 ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਨੇ 22 ਸਾਲ ਤਕ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ‘ਤੇ ਤਿੰਨ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਖ਼ਰਚ ਹੋਏ ਸਨ । ਤਾਜ ਮਹੱਲ ਅਨੇਕ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾਵਾਂ ਦਾ ਸੁੰਦਰ ਮਿਸ਼ਰਨ ਹੈ । ਇਹ ਸਫ਼ੈਦ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਹੋਰਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਮੰਗਵਾਏ ਗਏ ਲਗਪਗ 20 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕੀਮਤੀ ਪੱਥਰਾਂ ਨਾਲ ਸਜਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਦੀ ਗਣਨਾ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸੱਤ ਅਜੂਬਿਆਂ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਤਾਜਮਹੱਲ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਭਵਨ ਬਣਵਾਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਤਾਜਮਹੱਲ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਭਵਨ ਬਣਵਾਏ –

1. ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹਾ-ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹਾ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੁਆਰਾ 1639 ਈ: ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ, ਯਮੁਨਾ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਬਣਵਾਇਆ ਗਿਆ । ਇਹ ਲਾਲ ਪੱਥਰਾਂ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਰੰਗ ਮਹੱਲ, ਦੀਵਾਨ-ਏ-ਆਮ, ਦੀਵਾਨ-ਏ-ਖ਼ਾਸ, ਸ਼ਾਹ ਬੁਰਜ, ਖ਼ਵਾਬ ਗਾਹ ਆਦਿ ਕਈ ਸੁੰਦਰ ਇਮਾਰਤਾਂ ਸਥਿਤ ਹਨ । ਇਸ ਨੂੰ ਕੀਮਤੀ ਪੱਥਰਾਂ, ਹੀਰਿਆਂ, ਸੋਨੇ ਅਤੇ ਚਾਂਦੀ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨਾਲ ਸਜਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ।
2. ਮੋਤੀ ਮਸਜਿਦ-ਮੋਤੀ ਮਸਜਿਦ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਗਰਾ ਦੇ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਬਣਵਾਈ ਗਈ ਸੀ । ਇਸ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਲਗਪਗ ਤਿੰਨ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦਾ ਖ਼ਰਚਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਇਹ ਮਸਜਿਦ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ ।
3. ਮੁਸ਼ਾਮਨ ਬੁਰਜ਼-ਇਹ ਬੁਰਜ਼ ਵੀ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁੰਦਰ ਹੈ । ਇੱਥੋਂ ਤਾਜ ਮਹੱਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੁਆਰਾ ਬਣਵਾਏ ਗਏ ਦੋ ਭਵਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਸਿਕੰਦਰਾ ਵਿਚ ਅਕਬਰ ਦਾ ਅਤੇ ਆਗਰਾ ਵਿਚ ਇਤਮਾਦ-ਉਦ-ਦੌਲਾ ਦਾ ਮਕਬਰਾ ਬਣਵਾਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਭਵਨ-ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਲਈ ਪ੍ਰਾਦੇਸ਼ਿਕ ਰਾਜਿਆਂ ਦਾ ਕੀ ਯੋਗਦਾਨ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਿਕ ਰਾਜਿਆਂ ਵਿਚ ਬਾਹਮਨੀ ਅਤੇ ਵਿਜੈਨਗਰ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ-

1. ਬਾਹਮਨੀ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਜਾਮਾ ਮਸਜਿਦ, ਚਾਰ ਮੀਨਾਰ, ਮਹਿਮੂਦ ਗਵਾ ਦਾ ਮਦਰੱਸਾ ਆਦਿ ਭਵਨ ਬਣਵਾਏ । ਗੁਲਬਰਗਾ ਵਿਚ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਮਕਬਰਾ ਭਵਨ-ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਦਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁੰਦਰ ਨਮੂਨਾ ਹੈ ।
2. ਵਿਜੈਨਗਰ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਹਜਾਰਾ ਰਾਮ ਅਤੇ ਵਿੱਠਲ ਸਵਾਮੀ ਮੰਦਰ ਬਣਵਾਏ ਸਨ ।
3. ਬਾਹਮਨੀ ਅਤੇ ਵਿਜੈਨਗਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜੌਨਪੁਰ ਦੇ ਸ਼ੱਕ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਮਾਰਕ ਬਣਵਾਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣੀ ਅਦੀਨਾ ਮਸਜਿਦ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ‘ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ
(ਉ) ਅਕਬਰ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਮਾਰਕ (ਭਵਨ) ।
(ਅ) ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
(ਈ) ਤਾਜ ਮਹੱਲ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਅਕਬਰ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਮਾਰਕ ਭਵਨ-ਅਕਬਰ ਨੂੰ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪਿਆਰ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਅਤੇ ਇਮਾਰਤਾਂ ਬਣਵਾਈਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਲਾਲ ਪੱਥਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਅਕਬਰ ਦੁਆਰਾ ਬਣਵਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਵਿਚ ਜਾਮਾ ਮਸਜਿਦ, ਪੰਚ ਮਹੱਲ, ਦੀਵਾਨ-ਏ-ਖ਼ਾਸ ਅਤੇ ਦੀਵਾਨਏ-ਆਮ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ । ਅਕਬਰ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਇਕ ਬੁਲੰਦ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਬਣਵਾਇਆ । ਉਸਦੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਈਰਾਨੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਦੇ ਨਮੂਨਿਆਂ ‘ਤੇ ਬਣੀਆਂ ਹਨ ।

(ਅ) ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂਨੋਟ-ਇਸਦੇ ਲਈ ਅਭਿਆਸ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਨੰ: 3 ਪੜ੍ਹੋ ! |ਇ ਤਾਜ ਮਹੱਲ-ਤਾਜ ਮਹੱਲ ਮੁਗਲ ਸਮਰਾਟ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਵਾਈ ਗਈ ਸਭ ਤੋਂ ਸੁੰਦਰ ਇਮਾਰਤ ਹੈ । ਇਹ ਆਗਰਾ ਵਿਚ ਯਮੁਨਾ ਨਦੀ ਦੇ ਤੱਟ ‘ਤੇ ਬਣੀ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਿਆਰੀ ਬੇਗਮ ਮੁਮਤਾਜ਼ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ । ਤਾਜ ਮਹੱਲ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਲਈ ਲਗਪਗ 20,000 ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਨੇ 22 ਸਾਲ ਤਕ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ‘ਤੇ ਤਿੰਨ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਖ਼ਰਚ ਹੋਏ ਸਨ । ਤਾਜ ਮਹੱਲ ਅਨੇਕ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾਟਾਂ ਦਾ ਸੁੰਦਰ ਮਿਸ਼ਰਨ ਹੈ । ਇਹ ਸਫ਼ੈਦ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਹੋਰਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਮੰਗਵਾਏ ਗਏ ਲਗਪਗ 20 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕੀਮਤੀ ਪੱਥਰਾਂ ਨਾਲ ਸਜਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਦੀ ਗਣਨਾ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸੱਤ ਅਜੂਬਿਆਂ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਤਾਜਮਹੱਲ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਭਵਨ ਬਣਵਾਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਤਾਜਮਹੱਲ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਭਵਨ ਬਣਵਾਏ –

1. ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹਾ-ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹਾ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੁਆਰਾ 1639 ਈ: ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ, ਯਮੁਨਾ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਬਣਵਾਇਆ ਗਿਆ | ਇਹ ਲਾਲ ਪੱਥਰਾਂ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਰੰਗ ਮਹੱਲ, ਦੀਵਾਨ-ਏ-ਆਮ, ਦੀਵਾਨ-ਏ-ਖ਼ਾਸ, ਸ਼ਾਹ ਬੁਰਜ, ਖ਼ਵਾਬ ਗਾਹ ਆਦਿ ਕਈ ਸੁੰਦਰ ਇਮਾਰਤਾਂ ਸਥਿਤ ਹਨ । ਇਸ ਨੂੰ ਕੀਮਤੀ ਪੱਥਰਾਂ, ਹੀਰਿਆਂ, ਸੋਨੇ ਅਤੇ ਚਾਂਦੀ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨਾਲ ਸਜਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ।
2. ਮੋਤੀ ਮਸਜਿਦ-ਮੋਤੀ ਮਸਜਿਦ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਗਰਾ ਦੇ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਬਣਵਾਈ ਗਈ ਸੀ । ਇਸ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਲਗਪਗ ਤਿੰਨ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦਾ ਖ਼ਰਚਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਇਹ ਮਸਜਿਦ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ ।
3. ਮੁਸਾਮਨ ਬੁਰਜ਼-ਇਹ ਬੁਰਜ਼ ਵੀ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁੰਦਰ ਹੈ । ਇੱਥੋਂ ਤਾਜ ਮਹੱਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
4. ਸ਼ਾਹਜਹਾਂਬਾਦ-1639 ਈ: ਵਿਚ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂਬਾਦ ਨਾਂ ਦੇ ਨਗਰ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ । ਇਸ ਨਗਰ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੋਂ ਕੁਸ਼ਲ ਕਾਰੀਗਰ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਬੁਲਾਏ ਗਏ ਸਨ ।
5. ਜਾਮਾ ਮਸਜਿਦ-ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਮਸਜਿਦਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਲਗਪਗ 10 ਸਾਲ ਦਾ ਸਮਾਂ ਲੱਗਿਆ ਸੀ ।
6. ਜਹਾਂਗੀਰ ਦਾ ਮਕਬਰਾ-ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਮਕਬਰਾ ਸ਼ਾਹਦਰਾ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਵਿਚ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ । ਇਸ ਨੂੰ ਸੰਗਮਰਮਰ ਨਾਲ ਸਜਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ।
7. ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦਾ ਮੋਰ-ਮੁਕਟ-ਇਹ ਦੀਵਾਨੇ-ਏ-ਖ਼ਾਸ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਤਖਤੇ-ਤਾਊਸ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

ਇਸ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਸੱਤ ਸਾਲ ਲੱਗੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ‘ਤੇ ਇਕ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਖ਼ਰਚ ਹੋਏ ਸਨ । 1739 ਈ: ਵਿਚ ਨਾਦਿਰਸ਼ਾਹ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਈਰਾਨ ਲੈ ਗਿਆ ਸੀ । ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਬਾਗ਼ ਲਗਵਾਉਣ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਰੁਚੀ ਰੱਖਦਾ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬਾਗ਼ ਲਗਵਾਏ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਸ਼ਾਲੀਮਾਰ ਬਾਗ਼ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਵਜ਼ੀਰ ਬਾਗ਼ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ । ਕੁੱਝ ਬਾਗ਼ ਤਾਜ ਮਹੱਲ ਅਤੇ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਵੀ ਲਗਵਾਏ ਗਏ ਸਨ ।

ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਚੁਣੋ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਗੋਮੇਤੇਸ਼ਵਰ ਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਮੂਰਤੀ ਵਣ ਬੇਲਗੋਲਾ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਦੱਸੋ ਇਹ ਕਿਹੜੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਹੈ ?
(i) ਕਰਨਾਟਕ .
(ii) ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ
(iii) ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼।”
ਉੱਤਰ-
(i) ਕਰਨਾਟਕ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹਜ਼ਾਰ ਰਾਮ ਅਤੇ ਵਿੱਠਲ ਸਵਾਮੀ ਮੰਦਿਰ ਕਿਹੜੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਬਣਵਾਏ ?
(i) ਵਿਜੈਨਗਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ
(ii) ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ
(iii) ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਵਿਜੈਨਗਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਫਤਹਿਪੁਰ ਸੀਕਰੀ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਇਕ ਮੰਦਿਰ ਭਵਨ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਕਬਰ ਨੇ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ ? ਇਹ ਕਿਸ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ ?

(i) ਚਾਰਮੀਨਾਰ
(ii) ਜਾਮਾ ਮਸਜਿਦ
(iii) ਬੁਲੰਦ ਦਰਵਾਜ਼ਾ
ਉੱਤਰ-
(iii) ਬੁਲੰਦ ਦਰਵਾਜ਼ਾ।

Punjab State Board PSEB 7th Class Social Science Book Solutions History Chapter 11 ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 7 Social Science History Chapter 11 ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ

Social Science Guide for Class 7 PSEB ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
(ੳ) ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਦੌਲਤ ਖਾਂ ਲੋਧੀ ਅਤੇ ਰਾਣਾ ਸਾਂਗਾ ਨੇ ਬਾਬਰ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਉਂ ਸੱਦਾ ਭੇਜਿਆ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਸੁਲਤਾਨ ਇਬਰਾਹੀਮ ਲੋਧੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਦੌਲਤ ਖਾਂ ਲੋਧੀ ਦੇ ਨਾਲ ਬੁਰਾ ਵਿਵਹਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਅਪਮਾਨ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਦੌਲਤ ਖਾਂ ਲੋਧੀ ਅਤੇ ਮੇਵਾੜ ਦਾ ਸ਼ਾਸਕ ਰਾਣਾ ਸਾਂਗਾ ਮਿਲ ਕੇ ਲੋਧੀ ਰਾਜ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਲਈ ਕਾਬੁਲ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਬਾਬਰ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸੱਦਾ ਭੇਜਿਆ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਬਾਬਰ ਦੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਚ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਾਬਰ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ । ਉਹ ਦੌਲਤ ਖਾਂ ਲੋਧੀ ਅਤੇ ਮੇਵਾੜ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਰਾਣਾ ਸਾਂਗਾ ਦੇ ਸੱਦੇ ‘ਤੇ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਆਇਆ ਸੀ । ਬਾਬਰ ਦੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ-

• ਬਾਬਰ ਨੇ 1526 ਈ: ਵਿਚ ਇਬਰਾਹੀਮ ਲੋਧੀ ਨੂੰ ਪਾਣੀਪਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਹਰਾ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਆਗਰੇ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ।
• ਬਾਬਰ ਨੇ ਰਾਜਪੂਤ ਸਰਦਾਰ ਰਾਣਾ ਸਾਂਗਾ ਨੂੰ 1527 ਈ: ਵਿਚ ਕਾਨਵਾਹ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਹਰਾ ਕੇ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ।
• 1529 ਈ: ਵਿਚ ਬਾਬਰ ਨੇ ਘਾਗਰਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰਾਇਆ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਬਾਬਰ ਦੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਥਿਤੀ ਕਾਫ਼ੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋ ਗਈ । 1530 ਈ: ਵਿੱਚ ਬਾਬਰ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ ਹੁਮਾਯੂੰ ਉਸਦਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮਨਸਬਦਾਰੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
1. ਮਨਸਬ-ਮਨਸਬ’ ਦਾ ਅਰਥ-ਪਦ ਜਾਂ ਅਹੁਦਾ ਹੈ | ਮਨਸਬਦਾਰੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮੁਗ਼ਲ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਜਾਂ ਪਦ ਆਮਦਨ ਅਤੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਸਥਾਨ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ | ਮਨਸਬਦਾਰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਿਵਲ ਅਤੇ ਸੈਨਿਕ ਵਿਭਾਗਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਸਨ ।

2. ਮਨਸਬਦਾਰ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ, ਉੱਨਤੀ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਸ਼ਕਤੀ-ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਮੀਰ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਦੀ ਸਿਫ਼ਾਰਿਸ਼ ‘ਤੇ ਮਨਸਬਦਾਰਾਂ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਯੁਕਤੀ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਮਨਸਬਦਾਰ ਹੇਠਲੇ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਉੱਚ ਅਹੁਦੇ ਤਰੱਕੀ ਪਾਉਂਦਾ ਸੀ । ਪਰੰਤੂ ਠੀਕ ਕੰਮ ਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮਨਸਬਦਾਰ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਘੱਟ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ਜਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਹਟਾ ਵੀ ਸਕਦਾ ਸੀ ।

3. ਮਨਸਬਦਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ-ਅਕਬਰ ਦੇ ਰਾਜਕਾਲ ਵਿਚ ਮਨਸਬਦਾਰਾਂ ਦੀਆਂ 33 ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਸਨ । ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਮਨਸਬਦਾਰ ਦੇ ਅਧੀਨ 10 ਸਿਪਾਹੀ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਮਨਸਬਦਾਰ ਦੇ ਅਧੀਨ 10,000 ਸਿਪਾਹੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ।

4. ਮਨਸਬਦਾਰਾਂ ਦੇ ਕਰਤੱਵ-ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਮਨਸਬਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੰਮ ‘ਤੇ ਲਗਾ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਭਾਗ ਜਾਂ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਹਾਜ਼ਰ ਰਹਿਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ।

5. ਵੇਤਨ-ਮਨਸਬਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੇਤਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ੇਣੀ ਅਤੇ ਅਹੁਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਵੇਤਨ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਜਾਂ ਕਟੌਤੀ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਅਕਬਰ ਦੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਕਬਰ ਨੇ ਰਾਜਗੱਦੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠਣ ਦੇ ਛੇਤੀ ਬਾਅਦ ਹੀ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਆਗਰਾ ‘ਤੇ ਮੁੜ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲਿਆ । ਬੈਰਮ ਖਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਮੁਗ਼ਲ ਸੈਨਾ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਵਲ ਕੂਚ ਕੀਤਾ । 1556 ਈ: ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਫ਼ਗਾਨ ਸੈਨਾਪਤੀ ਹੇਮੁ ਦੇ ਨਾਲ ਪਾਨੀਪਤ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਮੁਕਾਬਲਾ ਹੋਇਆ | ਅਕਬਰ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤ ਗਿਆ। ਅਤੇ ਹੇਮੀ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਅਕਬਰ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਆਗਰਾ ‘ਤੇ ਮੁੜ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ।

Based upon the Survey of India map with the permission of the Surveyor General of India. The responsibility for the correctness of internal details rests with the publisher. The territorial waters of India extend into the sea to a distance of twelve nautical miles measured from the appropriate baseline. The external boundaries and coastlines of India agree with the record Master copy certified by the Survey of India.

1560 ਈ: ਵਿਚ ਅਕਬਰ ਨੇ ਬੈਰਮ ਖਾਂ ਨੂੰ ਹਟਾ ਕੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਵਾਗਡੋਰ ਆਪ ਸੰਭਾਲ ਲਈ । ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਅਕਬਰ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਜਿੱਤਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ

(ਉ) ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜਿੱਤਾਂ-ਅਕਬਰ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਕਾਬਲ, ਕੰਧਾਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਤਕ ਮੈਦਾਨੀ ਖੇਤਰ ਜਿੱਤਿਆ । ਇਹ ਜਿੱਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਬੈਰਮ ਖਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ । 1560 ਈ: ਵਿਚ ਇਸ ਨੇ ਸਾਰਾ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਲੈ ਲਿਆ ਅਤੇ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ –

1. ਰਾਜਪੁਤਾਨਾ ਦੀ ਜਿੱਤ-1562 ਈ: ਵਿਚ ਅਕਬਰ ਨੇ ਰਾਜਪੂਤਾਨਾ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ | ਅੰਬਰ ਦੇ ਰਾਜਾ ਬਿਹਾਰੀ ਮੱਲ ਨੇ ਛੇਤੀ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਅਧੀਨਤਾ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਲਈ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਧੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਅਕਬਰ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਅਕਬਰ ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਕਈ ਹੋਰ ਰਾਜਪੂਤ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਅਕਬਰ ਦੀ ਅਧੀਨਤਾ ਮੰਨ ਲਈ, ਜਿਵੇਂ-ਕਾਲਿੰਜਰ, ਮਾਰਵਾੜ, ਜੈਸਲਮੇਰ, ਬੀਕਾਨੇਰ ਆਦਿ ।
2. ਮੇਵਾੜ ਨਾਲ ਸੰਘਰਸ਼-ਮੇਵਾੜ ਦਾ ਸ਼ਾਸਕ ਮਹਾਰਾਣਾ ਪ੍ਰਤਾਪ ਅਕਬਰ ਦੀ ਅਧੀਨਤਾ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । 1569 ਈ: ਵਿਚ ਅਕਬਰ ਨੇ ਮੇਵਾੜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਚਿਤੌੜ ਉੱਤੇ ਵੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ | ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਮਹਾਰਾਣਾ ਪ੍ਰਤਾਪ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਅਧੀਨਤਾ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ । ਉਹ ਅੰਤ ਤਕ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਨਾਲ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ।
3. ਗੁਜਰਾਤ ਉੱਤੇ ਜਿੱਤ-1572-73 ਈ: ਵਿਚ ਅਕਬਰ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ਉੱਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਈ ।
4. ਬਿਹਾਰ-ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਜਿੱਤ-1574-76 ਈ: ਵਿਚ ਅਕਬਰ ਨੇ ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਉੱਤੇ ਵੀ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਈ ।
5. ਹੋਰ ਜਿੱਤਾਂ-ਅਕਬਰ ਨੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਸਿੰਧ, ਉੜੀਸਾ, ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਕੰਧਾਰ ਨੂੰ ਵੀ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ।

(ਅ) ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ-ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਕੇ ਅਕਬਰ ਨੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ । ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ

• ਬੀਜਾਪੁਰ ਅਤੇ ਗੋਲਕੁੰਡਾ ਦੀ ਜਿੱਤ-1591 ਈ: ਵਿਚ ਅਕਬਰ ਨੇ ਬੀਜਾਪੁਰ ਅਤੇ ਗੋਲਕੁੰਡਾ ਉੱਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ।
• ਖ਼ਾਨਦੇਸ਼ ਉੱਤੇ ਜਿੱਤ-1601 ਈ: ਵਿਚ ਖ਼ਾਨਦੇਸ਼ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨ ਅਲੀ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਅਕਬਰ ਦੀ ਅਧੀਨਤਾ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਲਈ ।
• ਅਹਿਮਦ ਨਗਰ ਉੱਤੇ ਜਿੱਤ-1601 ਈ: ਵਿਚ ਅਕਬਰ ਦੀਆਂ ਸੈਨਾਵਾਂ ਨੇ ਅਹਿਮਦ ਨਗਰ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਚਾਂਦ ਬੀਬੀ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਅਤੇ ਅਹਿਮਦ ਨਗਰ ਉੱਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ।
• ਬਰਾਰ ਉੱਤੇ ਅਧਿਕਾਰ-ਅਕਬਰ ਨੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਰਾਰ ਦੇਸ਼ ਉੱਤੇ ਵੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਕਬਰ ਨੇ ਇਕ ਮਹਾਨ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੀ ਭੂਮੀ ਲਗਾਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੂਮੀ ਕਰ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਆਮਦਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸ੍ਰੋਤ ਸੀ । ਅਕਬਰ ਨੇ ਲਗਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਾਜਾ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਲਗਾਨ ਵਿਭਾਗ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪੱਖ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਨ –
1. ਭੂਮੀ ਦਾ ਮਾਪ-ਭੂਮੀ ਦਾ ਬਿੱਘਿਆਂ ਵਿਚ ਮਾਪ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।

2. ਭੂਮੀ ਦੀ ਦਰਜਾਬੰਦੀ-ਅਕਬਰ ਨੇ ਸਾਰੀ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਚਾਰ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ
(ਉ) ਪੋਲਜ਼ ਭੂਮੀ-ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉਪਜਾਊ ਭੂਮੀ ਸੀ । ਇਸ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੇਂ ਕੋਈ ਵੀ ਫ਼ਸਲ ਬੀਜੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ ।
(ਆ) ਪਰੌਤੀ ਭੂਮੀ-ਇਸ ਭੂਮੀ ਵਿਚ ਇਕ ਜਾਂ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਫ਼ਸਲ ਬੀਜੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।
(ਈ) ਛੱਛਰ ਭੂਮੀ-ਇਸ ਭੂਮੀ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਜਾਂ ਚਾਰ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਫ਼ਸਲ ਬੀਜੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।
(ਸ) ਬੰਜਰ ਭੂਮੀ-ਇਸ ਭੂਮੀ ਵਿਚ ਪੰਜ ਜਾਂ ਛੇ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਫ਼ਸਲ ਬੀਜੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।

3. ਭੂਮੀ ਕਰ-ਪੋਲਜ਼ ਅਤੇ ਪਰੌਤੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਭੁਮੀ ਤੋਂ ਸਰਕਾਰ ਉਪਜ ਦਾ 1/3 ਭਾਗ ਲਗਾਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਲੈਂਦੀ ਸੀ । ਛੱਛਰ ਅਤੇ ਬੰਜਰ ਭੁਮੀ
ਤੋਂ ਉਪਜ ਦਾ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਭਾਗ ਲਗਾਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਭੂਮੀ ਕਰ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ
(ੳ) ਕਨਕੂਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ-ਕਨਕੂਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਅਨੁਸਾਰ ਸਰਕਾਰ ਖੜ੍ਹੀ ਫ਼ਸਲ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾ ਕੇ ਲਗਾਨ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਸੀ ।
(ਅ) ਬਟਾਈ ਪ੍ਰਣਾਲੀ-ਇਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਅਨੁਸਾਰ ਜਦੋਂ ਫ਼ਸਲ ਕੱਟ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਇਕ ਭਾਗ ਸਰਕਾਰ ਲਗਾਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਲੈ ਲੈਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਦੋ ਭਾਗ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ।
(ਬ) ਨਸਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ-ਇਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਦਾ ਇਕੱਠਾ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾ ਕੇ ਲਗਾਨ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਮੁਗਲ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਖੇਤੀ ਯੋਗ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕਰਜ਼ੇ ਦਿੱਤੇ । ਸੋਕਾ ਪੈਣ ਤੇ ਜਾਂ ਉਪਜ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਣ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲਗਾਨ ਮਾਫ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।

(ਅ) ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਖ਼ਾਲੀ ਸਥਾਨ ਭਰੋ –

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਤੁਜ਼ਕ-ਏ-ਬਾਬਰੀ ……….. ਦੀ ਆਤਮ ਜੀਵਨੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਾਬਰ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਨਵਾਹ ਦੀ ਲੜਾਈ ਬਾਬਰ ਅਤੇ ……….. ਵਿਚਕਾਰ ਲੜੀ ਗਈ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਾਣਾ ਸਾਂਗਾ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਅਕਬਰ ਨੇ ਹੇਮੂ ਨੂੰ ……….. ਵਿਚ ਹਰਾਇਆ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
1556 ਈ: ਵਿਚ ਪਾਨੀਪਤ ਦੇ ਮੈਦਾਨ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਬਾਬਰ ਨੇ ……….. ਲਿਖਿਆ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਾਬਰਨਾਮਾ (ਤੁਜ਼ਕ-ਏ-ਬਾਬਰੀ),

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਅਬੁਲ ਫ਼ਜ਼ਲ ਨੇ ……….. ਲਿਖਿਆ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਕਬਰਨਾਮਾ |

(ਈ) ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਸਹੀ (✓) ਜਾਂ ਗਲਤ (✗) ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਗਾਓ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮੁਗ਼ਲ ਭਾਰਤ ਵਿਚ 1525 ਈ: ਵਿਚ ਆਏ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਦੌਲਤ ਖਾਂ ਲੋਧੀ ਅਤੇ ਰਾਣਾ ਸਾਂਗਾ ਨੇ ਬਾਬਰ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸੱਦਾ ਭੇਜਿਆ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸ਼ੇਰਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਮੁਗ਼ਲ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਰਾਜਕਾਲ ਸਮੇਂ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਦੱਖਣ ਨੀਤੀ ਨੇ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਇਆ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪਾਨੀਪਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿਸ-ਕਿਸ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਹੋਈ ? ਇਸ ਵਿਚ ਕਿਸ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਨੀਪਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ 1526 ਈ: ਵਿਚ ਬਾਬਰ ਅਤੇ ਇਬਰਾਹੀਮ ਲੋਧੀ ਵਿਚਾਲੇ ਹੋਈ । ਇਸ ਵਿਚ ਇਬਰਾਹੀਮ ਲੋਧੀ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋਈ ਸੀ ।

Based upon the Survey of India map with the permission of the Surveyor General of India. The responsibility for the correctness of internal details rests with the publisher. The territorial waters of India extend into the sea to a distance of twelve nautical miles measured from the appropriate baseline. The external boundaries and coastlines of India agree with the Record Master copy certified by the Survey of India.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਬਾਬਰ ਕੌਣ ਸੀ ? ਉਸ ਦੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਾਬਰ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ । ਉਹ ਦੌਲਤ ਖਾਂ ਲੋਧੀ ਅਤੇ ਰਾਣਾ ਸਾਂਗਾ ਦੇ ਸੱਦੇ ਤੇ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਆਇਆ ਸੀ । ਬਾਬਰ ਦੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ-

• 1526 ਈ: ਵਿਚ ਬਾਬਰ ਨੇ ਇਬਰਾਹੀਮ ਲੋਧੀ ਨੂੰ ਪਾਨੀਪਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਹਰਾ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਆਗਰਾ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ।
• ਬਾਬਰ ਦੁਆਰਾ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਰਾਣਾ ਸਾਂਗਾ ਬਾਬਰ ਤੋਂ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਬਾਬਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੈਨਾ ਭੇਜੀ । ਬਾਬਰ ਨੇ ਰਾਣਾ ਸਾਂਗਾ ਨੂੰ 1527 ਈ: ਵਿਚ ਕਨਵਾਹ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਹਰਾ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਬਰ ਨੇ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ । ਉਸਨੇ ਘਾਗਰਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰਾਇਆ ।
• ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਿੱਤਾਂ ਕਾਰਨ ਬਾਬਰ ਦੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਥਿਤੀ ਕਾਫ਼ੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋ ਗਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੂੰ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿਸਨੇ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ? ਉਸਨੇ ਮੁੜ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਕਦੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੂੰ 1540 ਈ: ਵਿਚ ਸ਼ੇਰਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ | ਪਰ 1555 ਈ: ਵਿਚ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੇ ਸ਼ੇਰਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਸਿਕੰਦਰ ਸੂਰੀ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਮੁੜ ਦਿੱਲੀ ‘ ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ । 1556 ਈ: ਵਿੱਚ ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸ਼ੇਰਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ (1540-1545 ਈ:) ਕੌਣ ਸੀ ? ਉਸਨੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ੇਰਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰ ਹੁਸੈਨ ਖਾਂ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ । ਉਸਦਾ ਅਸਲੀ ਨਾਂ ਫ਼ਰੀਦ ਖ਼ਾਂ ਸੀ । ਪਰ ਇਕ ਸ਼ੇਰ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦੇਣ ‘ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਸ਼ੇਰ ਖਾਂ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਉਹ ਬਿਹਾਰ ਵਿਚ ਅਫ਼ਗਾਨ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦਾ ਨੇਤਾ ਬਣਿਆ ਤੇ ਫਿਰ ਜਲਦ ਹੀ ਉਹ ਬਿਹਾਰ ਦਾ ਸ਼ਾਸਕ ਬਣ ਗਿਆ । ਉਸਨੇ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੂੰ ਚੌਸਾ ਅਤੇ ਕਨੌਜ ਵਿਚ ਹਰਾਇਆ। 1540 ਈ: ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਦਿੱਲੀ ਉੱਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ । ਉਸਨੇ 1540 ਈ: ਤੋਂ 1545 ਈ: ਤਕ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ । 1545 ਈ: ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸ਼ੇਰਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਸ਼ੇਰਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਰਾਜ ਨੂੰ 66 ਸਰਕਾਰਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਪਰਗਨਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਗਨਿਆਂ ਦੇ ਵੀ ਦੋ ਮੁੱਖ ਅਫ਼ਸਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ।
• ਸ਼ੇਰਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਨੇ ਵਣਿਜ ਤੇ ਵਪਾਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਹਰ ਢੰਗ ਅਪਣਾਇਆ । ਉਸ ਨੇ ਰੂਪਾ ਨਾਂ ਦੇ ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਵੀ ਚਲਾਏ ।
• ਸ਼ੇਰਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਅਨੇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੜਕਾਂ ਬਣਾਈਆਂ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸ਼ੇਰਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਮਾਰਗ (ਜੀ.ਟੀ.ਰੋਡ) ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਸੜਕਾਂ ਦੇ ਦੋਹੀਂ ਪਾਸੀਂ ਛਾਂਦਾਰ ਰੁੱਖ ਲਗਵਾਏ | ਯਾਤਰੀਆਂ ਲਈ ਆਰਾਮ ਘਰ ਬਣਾਏ ।
• ਉਸ ਨੇ ਗਰੀਬਾਂ, ਵਿਧਵਾਵਾਂ, ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਦਾਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਅਕਬਰ ਨੂੰ ਰਾਜਗੱਦੀ ‘ਤੇ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿਸਨੇ ਬਿਠਾਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਕਬਰ ਨੂੰ 1556 ਈ: ਵਿਚ ਬੈਰਮ ਖਾਂ ਨੇ ਰਾਜਗੱਦੀ ‘ਤੇ ਬਿਠਾਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਬੈਰਮ ਖਾਂ ਕੌਣ ਸੀ ? ਅਕਬਰ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਕਦੋਂ ਹਟਾਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਬੈਰਮ ਖਾਂ ਅਕਬਰ ਦਾ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਸੀ । ਅਕਬਰ ਨੇ ਉਸਨੂੰ 1560 ਈ: ਵਿਚ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਹਟਾਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ਕਿ ਅਕਬਰਨਾਮਾ ਅਤੇ ਆਇਨ-ਏ-ਅਕਬਰੀ ਇਤਿਹਾਸ ਲਿਖਣ ਵਿਚ ਕਿਵੇਂ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਕਬਰਨਾਮਾ ਅਤੇ ਆਇਨ-ਏ-ਅਕਬਰੀ ਅਬੁਲ ਫ਼ਜ਼ਲ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਦੋ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਅਕਬਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰ, ਜਿੱਤਾਂ, ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ, ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ ਨੀਤੀ, ਕਲਾ ਅਤੇ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਹੋਏ ਵਿਕਾਸ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਅਕਬਰ ਦੀ ਰਾਜਪੂਤ ਨੀਤੀ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਕਬਰ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਨਾਲ ਦੋਸਤਾਨਾਂ ਸੰਬੰਧ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਰਾਜਪੂਤ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਰਾਜਪੂਤ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਏ । ਉਸ ਨੇ ਵਿਆਹਕ ਸੰਧੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਇਆ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚੇ ਅਹੁਦੇ ਦਿੱਤੇ । ਰਾਜਾ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਕਈ ਰਾਜਪੂਤ ਉਸ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਅਫ਼ਸਰ ਸਨ । ਰਾਜਾ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਉਹਨਾਂ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਿਆ ਵੀ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿ ਮੇਵਾੜ ਦਾ ਰਾਣਾ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ‘ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ
(i) ਹੁਮਾਯੂੰ
(ii) ਜਹਾਂਗੀਰ
(iii) ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਹੁਮਾਯੂੰ-ਹੁਮਾਯੂੰ ਬਾਬਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ‘ਤੇ 1530 ਈ: ਵਿਚ ਰਾਜਗੱਦੀ ‘ਤੇ ਬੈਠਿਆ । ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਅਨੇਕ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ । ਉਸਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸਖ਼ਤ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਫ਼ਗਾਨ ਨੇਤਾ ਸ਼ੇਰਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਉਹ 1540 ਈ: ਵਿਚ ਚੌਸਾ ਅਤੇ ਕਨੌਜ ਦੇ ਯੁੱਧਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ੇਰਸ਼ਾਹ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਹਾਰਿਆ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਉਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਛੱਡਣਾ ਪਿਆ । ਉਸਨੇ ਲਗਪਗ 15 ਸਾਲ ਫਾਰਸ ਵਿਚ ਬਤੀਤ ਕੀਤੇ । 1555 ਈ: ਵਿਚ ਉਹ ਆਪਣੀ ਰਾਜਗੱਦੀ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਫਲ ਰਿਹਾ | ਪਰ ਅਗਲੇ ਹੀ ਸਾਲ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ।

(ii) ਜਹਾਂਗੀਰ-ਜਹਾਂਗੀਰ ਅਕਬਰ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ । ਅਕਬਰ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹ 1605 ਈ: ਵਿਚ ਰਾਜਗੱਦੀ ਤੇ ਬੈਠਿਆ । ਉਸਨੇ ਮਹਾਰਾਣਾ ਪ੍ਰਤਾਪ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਰਾਣਾ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇਕ ਸੈਨਿਕ ਮੁਹਿੰਮ ਭੇਜੀ । ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉਦਾਰ ਸ਼ਰਤਾਂ ‘ਤੇ ਉਸਨੇ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਸੰਧੀ ਕਰ ਲਈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਅਤੇ ਮੇਵਾੜ ਵਿਚਾਲੇ ਚਲੇ ਆ ਰਹੇ ਲੰਬੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਗਿਆ ।

ਉਸਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਮੁੱਖ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ –

1. ਰਾਜਗੱਦੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠਦੇ ਹੀ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਖੁਸਰੋ ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਇਸ ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ ਦਮਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
2. ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਇਕ ਝੂਠੇ ਦੋਸ਼ ਵਿਚ ਪੰਜ ਦਿਨਾਂ ਤਕ ਤਸੀਹੇ ਦੇ ਕੇ 1606 ਈ: ਵਿਚ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ।
3. ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾ, ਨੂਰਜਹਾਂ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਵਿਆਹ ਸੀ । ਨੂਰਜਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸਨੇ “ਨੁਰ ਮਹਿਲ’ (ਮਹੱਲ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਦਿੱਤੀ ।
4. ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਦੋ ਰਾਜਦੂਤ ਕੈਪਟਨ ਹਾਕਿੰਸ ਅਤੇ ਸਰ ਟਾਮਸ ਰੋ ਆਏ । ਇਹ ਦੁਤ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵਪਾਰਿਕ ਸਹੂਲਤਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਆਏ ਸਨ ।

(ii) ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ-ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ । ਉਸਦਾ ਅਸਲ ਨਾਂ ਖੁੱਰਮ ਸੀ । ਉਹ 1628 ਈ: ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਰਾਜਗੱਦੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠਿਆ | ਉਸਨੇ ਲਗਪਗ 31 ਸਾਲਾਂ ਤਕ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ | ਉਸਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ –

• ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੇ ਗੱਦੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠਦੇ ਹੀ ਪਹਾੜੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਬੁੰਦੇਲਾਂ ਨੇ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਲਈ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੈਨਾ ਭੇਜੀ ਅਤੇ ਜੁਝਾਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸੰਧੀ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।
• 1628 ਈ: ਵਿਚ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਨੌਰੋਜ ਦਾ ਮੇਲਾ ਮਨਾਇਆ। ਇਸ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਭੋਜ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ |
• ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਮੁਮਤਾਜ ਮਹੱਲ ਨਾਲ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਮ ਸੀ । 7 ਜੂਨ, 1631 ਈ: ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ । ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਨਾਲ ਭਾਰੀ ਦੁੱਖ ਪਹੁੰਚਿਆ । ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ਤਾਜਮਹੱਲ, ਮਯੂਰ ਸਿੰਘਾਸਨ ਅਤੇ ਕੋਹੇਨੂਰ ਹੀਰੇ ਲਈ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਅਕਬਰ ਜਾਂ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਕਬਰ ਜਾਂ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ

1. ਰਾਜਾ-ਰਾਜਾ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਮੁਖੀ ਸੀ । ਉਸ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੰਤਰੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਸਨ-ਵਕੀਲ, ਦੀਵਾਨ-ਏ-ਆਲਾ, ਮੀਰ ਬਖ਼ਸ਼ੀ, ਸਦਰ-ਏ-ਸਦੂਰ, ਕਾਜ਼ੀ-ਉਲ-ਜ਼ਾਤ ਅਤੇ ਮੀਰ ਸਨ ।
2. ਵਕੀਲ-ਉਹ ਰਾਜ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸੀ । ਉਹ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸਾਰੀਆਂ ਵਾਪਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਸੀ ।
3. ਦੀਵਾਨ-ਏ-ਆਲਾ-ਦੀਵਾਨ-ਏ-ਆਲਾ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਰਾਜ ਦੀ ਆਮਦਨ ਅਤੇ ਖ਼ਰਚ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਰੱਖਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਲਗਾਨ ਉਗਰਾਹੁਣ ਸੰਬੰਧੀ ਨਿਯਮ ਵੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਸੀ ।
4. ਮੀਰ ਬਖਸ਼ੀ-ਮੀਰ ਬਖਸ਼ੀ ਮਨਸਬਦਾਰਾਂ ਦਾ ਰਿਕਾਰਡ ਰੱਖਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤਨਖ਼ਾਹ ਵੰਡਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸੈਨਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਵੀ ਕਰਦਾ ਸੀ ।
5. ਸਦਰ-ਉਸ-ਦੂਰ-ਉਹ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਮੁਖੀ ਸੀ । ਉਹ ਪੀਰਾਂ-ਫ਼ਕੀਰਾਂ, ਸੰਤਾਂ-ਮਹਾਤਮਾਂ ਅਤੇ ਵਿੱਦਿਅਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ।
6. ਕਾਜ਼ੀ-ਉਲ-ਕਜ਼ਾਤ-ਉਹ ਇਸਲਾਮੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਆਂ ਬਾਰੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦਾ ਸੀ ।
7. ਖਾਨ-ਏ-ਸਾਮਾ-ਉਹ ਸ਼ਾਹੀ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਕਰਦਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਅਕਬਰ ਜਾਂ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਾਂਤਕ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਕਬਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ 15 ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਜਾਂ ਸੂਬਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਨ –

• ਸੂਬੇਦਾਰ-ਸੂਬੇਦਾਰ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸੀ । ਉਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਵਸਥਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣਾ ਸੀ ।
• ਦੀਵਾਨ-ਉਹ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਵਿੱਤ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਮੁਖੀ ਸੀ । ਉਹ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੀ ਆਮਦਨ ਅਤੇ ਵਿੱਤ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ।
• ਬਖ਼ਸ਼ੀ-ਉਹ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਸੈਨਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਘੋੜਿਆਂ ਨੂੰ ਦਾਗਣ ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦਾ ਸੀ ।
• ਸਦਰ-ਉਹ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਸੰਤਾਂ-ਮਹਾਤਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੀਰਾਂ-ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਤਿਆਰ ਕਰਦਾ ਸੀ ।
• ਵਾਕਿਆ ਨਵੀਸ-ਉਹ ਜਾਸੂਸੀ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਮੁਖੀ ਸੀ । ਉਹ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿਚ ਵਾਪਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ।
• ਕੋਤਵਾਲ-ਉਹ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣਾ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਪਹਿਰੇਦਾਰੀ ਕਰਨਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਅਕਬਰ ਜਾਂ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ’ਤੇ ਇਕ ਟਿੱਪਣੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਕਬਰ ਨੇ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸਥਾਨਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਸੁਚਾਰੂ ਰੂਪ ਨਾਲ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰਾਂ ਜਾਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ, ਪਰਗਨਿਆਂ ਅਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ।

I. ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ

• ਫ਼ੌਜਦਾਰ-ਫ਼ੌਜਦਾਰ ਸਰਕਾਰ ਜਾਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਉਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਸਰਕਾਰ ਜਾਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ ਸੀ । ਉਹ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਵੀ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਸੀ ।
• ਆਮਿਲ ਗੁਜ਼ਾਰ-ਉਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਲਗਾਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ ਸੀ ।
• ਬਿਤੀਕਚੀ ਅਤੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨਚੀ-ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਅਧਿਕਾਰੀ ਆਮਿਲ ਗੁਜ਼ਾਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ।

II. ਪਰਗਨੇ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ

1. ਸ਼ਿਕਦਾਰ-ਉਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਪਰਗਨੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ ਸੀ ।
2. ਆਮਿਲ-ਉਸਦਾ ਕੰਮ ਭੁਮੀ ਲਗਾਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ ਸੀ ।
3. ਪੋਤਦਾਰ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨਗੋ-ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਅਧਿਕਾਰੀ ਆਮਿਲ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ।

III. ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ-ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਆਮ ਝਗੜਿਆਂ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਵੀ ਕਰਾਉਂਦੀਆਂ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਚੌਧਰੀ, ਮੁਕੱਦਮ ਅਤੇ ਪਟਵਾਰੀ ਆਦਿ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਅਤੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸੰਬੰਧੀ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
I. ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ (1628-1657 ਈ:–ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ 1628 ਈ: ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਰਾਜ ਸਿੰਘਾਸਨ ‘ਤੇ ਬੈਠਿਆ ।

• ਉਸ ਨੂੰ ਬੁੰਦੇਲਖੰਡ ਵਿਚ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਰੋਹਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ । 1628 ਈ: ਵਿਚ ਬੁੰਦੇਲਖੰਡ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਰਾਜਾ ਜੁਝਾਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ | ਪਰ ਉਹ ਹਾਰ ਗਿਆ । ਉਸਨੇ 1635 ਈ: ਵਿਚ ਮੁੜ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ।
• 1633 ਈ: ਵਿਚ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਦੱਖਣ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਅਹਿਮਦਨਗਰ ਨੂੰ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਚ ਮਿਲਾ ਲਿਆ | ਬੀਜਾਪੁਰ ਅਤੇ ਗੋਲਕੁੰਡਾ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜਾਂ ਨੇ ਵੀ ਮੁਗਲਾਂ ਦੀ ਅਧੀਨਤਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਈ ।
• ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਵਾਇਸਰਾਇ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ | ਪਰ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਬੀਜਾਪੁਰ ਅਤੇ ਗੋਲਕੁੰਡਾ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਵਿਚ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ ।
• ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿਚ ਬਲਖ਼ ਅਤੇ ਬਦਖਸ਼ਾਂ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੀ ਸੈਨਾ ਭੇਜੀ, ਪਰ ਉਹ ਸਫਲ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ ।
• ਉਹ ਈਰਾਨੀਆਂ ਤੋਂ ਕੰਧਾਰ ਖੋਹਣ ਵਿਚ ਵੀ ਸਫਲ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ ।
• ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਪੁਰਤਗਾਲੀਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਦੁਖੀ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹੁਗਲੀ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਬਸਤੀ ਕਾਇਮ ਕਰ ਲਈ ਸੀ । ਉਹ ਇਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਖਾੜੀ ਵਿਚ ਸਮੁੰਦਰੀ ਡਕੈਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਲਈ ਮੁਗ਼ਲ ਸੈਨਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੁਗਲੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਸੈਨਾ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਵਧੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਕਾਮਰੂਪ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ‘ਤੇ ਆਪਣਾ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ।
• ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਆਗਰਾ ਵਿਚ ਤਾਜਮਹੱਲ ਬਣਵਾਇਆ । ਉਸਨੇ ਸ਼ਾਹਜਹਾਨਾਬਾਦ ਨਾਂ ਦਾ ਇਕ ਨਵਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਵੀ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ । 1657 ਈ: ਵਿਚ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਬਿਮਾਰ ਪੈ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਿਚ ਰਾਜਗੱਦੀ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਆਰੰਭ ਹੋ ਗਿਆ । ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੂੰ ਆਗਰੇ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਕੈਦ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਆਪ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਣ ਬੈਠਾ ! .

II. ਜਹਾਂਗੀਰ (1605-1627-ਜਹਾਂਗੀਰ ਅਕਬਰ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ । ਉਹ 1605 ਈ: ਵਿਚ ਅਕਬਰ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮੁਗਲ ਸਿੰਘਾਸਨ ਤੇ ਬੈਠਿਆ ॥

1. ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਖੁਸਰੋ ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ ਦਮਨ ਕੀਤਾ । ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਬੰਗਾਲ ਅਤੇ ਅਵਧ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਾਰ ਵਿਚ ਲਿਆ ।
2. 1614 ਈ: ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਮੇਵਾੜ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਰਾਣਾ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ | ਪਰ ਉਸਨੇ ਰਾਣਾ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਸ ਸ਼ਰਤ ‘ਤੇ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰਾਂ ‘ਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਰਹੇਗਾ ।
3. 1620 ਈ: ਵਿਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਕਾਂਗੜਾ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ।
4. ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਅਹਿਮਦਨਗਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ | ਪਰ ਅਹਿਮਦਨਗਰ ਦੇ ਸੈਨਾਪਤੀ ਮਲਿਕ ਅੰਬਰ ਨੇ ਮੁਗਲਾਂ ਦਾ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ |
5. ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਈਰਾਨੀਆਂ ਨੇ ਕੰਧਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਜਹਾਂਗੀਰ ਤੋਂ ਖੋਹ ਲਿਆ । ਇਸ ਨਾਲ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹਾਨੀ ਪੁੱਜੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਪੱਛਮੀ ਏਸ਼ੀਆ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਪਾਰ ਲਈ ਕੰਧਾਰ ਸ਼ਹਿਰ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀ ।
6. ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਕਈ ਯੂਰਪੀਨ ਵੀ ਭਾਰਤ ਆਏ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਨੂਰਜਹਾਂ ‘ਤੇ ਇਕ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਨੂਰਜਹਾਂ ਨਾਲ 1611 ਈ: ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ । ਉਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁੰਦਰ ਅਤੇ ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਇਸਤਰੀ ਸੀ । ਉਹ ਬਹੁਤ ਅਭਿਲਾਸ਼ੀ ਸੀ ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲੈਂਦੀ ਸੀ । ਜਹਾਂਗੀਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਾਜਸੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਸਲਾਹ ਲੈਂਦਾ ਸੀ । ਇਕ ਵਾਰ ਜਹਾਂਗੀਰ ਲੰਬਾ ਸਮਾਂ ਬਿਮਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਨੂਰਜਹਾਂ ਨੇ ਹੀ ਚਲਾਇਆ ਸੀ । ਉਸ ਦੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ ਸ਼ਾਹੀ ਫਰਮਾਨ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ ।ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਜਹਾਂਗੀਰ ਅਤੇ ਨੂਰਜਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਸਿੱਕੇ ਵੀ ਚਲਾਏ ਗਏ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ (1658-1707 ਈ:) ਦਾ ਰਾਜਕਾਲ ਸੰਕਟਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਸੀ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਕੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਆਖਰੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ 1658 ਤੋਂ 1707 ਈ: ਤਕ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ । ਉਸ ਦੇ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਚ ਲਗਪਗ ਸਾਰਾ ਭਾਰਤ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ | ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਰਾਜਕਾਲ ਸੰਕਟਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ । ਹੋਇਆ ਸੀ ।

1. 1669 ਈ: ਵਿਚ ਮਥੁਰਾ ਦੇ ਜਾਟਾਂ ਨੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਉਸ ਨੇ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਤਾਂ ਕੁਚਲ ਦਿੱਤਾ ਪਰੰਤੁ ਜਾਟਾਂ ਨੇ ਮੁਗਲਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਾਈ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ ।
2. ਨਰਨੋਲ ਅਤੇ ਮੇਵਾੜ ਵਿਚ ਸੰਤਨਾਮੀਏ ਹਿੰਦੂ ਸਾਧੂਆਂ ਦੀ ਇਕ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ | ਮੁਗ਼ਲ ਅਤਿਆਚਾਰਾਂ ਨੇ ਸਤਨਾਮੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ | ਪਰੰਤੂ ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਕੁਚਲ ਦਿੱਤਾ ।
3. ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਕਠੋਰ ਭੂਮੀ ਸੁਧਾਰ ਨੀਤੀ ਕਾਰਨ ਬੁੰਦੇਲਾਂ ਨੇ ਬੰਦੇਲਖੰਡ ਵਿਚ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ | ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਇਸ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਵੀ ਕੁਚਲ ਦਿੱਤਾ।
4. ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਰਾਜਪੂਤ, ਮਰਾਠਿਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰ ਦਿੱਤੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਮਾਂ ਲੱਗਾ ।

Based upon the Survey of India map with the permission of the Surveyor General of India. The responsibility for the correctness of internal details rests with the publisher. The territorial waters of India extend into the sea to a distance of twelve nautical miles measured from the appropriate baseline. The external boundaries and coastlines of India agree with the Record Master copy certified by the Survey of India.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਗੁਰੁ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼-ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਨੌਵੇਂ ਗੁਰੂ ਬਣੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਨੀਤੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨਾਲ ਨਰਾਜ਼ ਹੋ ਗਿਆ | ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੁਆਰਾ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਦਸਵੰਧ ਅਤੇ ਭੇਟਾਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ । ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ | ਪਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਤਸੀਹੇ ਦੇ ਕੇ 1675 ਈ: ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਚਾਂਦਨੀ ਚੌਕ ਵਿਖੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼-ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ, ਗੁਰੁ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ ਬਣੇ ।

ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਵੀ ਮੁਗ਼ਲ ਅਤਿਆਚਾਰਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਆਪਣੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ । 1699 ਈ: ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੁ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਯੁੱਧ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ । ਇਸ ਭਿਆਨਕ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਜੁਝਾਰ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ । ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਹੋਰ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਅੱਤਿਆਚਾਰੀਆਂ ਨੇ ਜੀਉਂਦੇ ਹੀ ਸਰਹਿੰਦ ਵਿਖੇ ਕੰਧ ਵਿਚ ਚਿਣ ਦਿੱਤਾ । ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼-1707 ਈ: ਵਿਚ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਮਿੱਤਰਤਾਪੂਰਨ ਸੰਬੰਧ ਕਾਇਮ ਕੀਤੇ । ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਫ਼ੌਜਦਾਰ ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਂ ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਇਕ ਪਠਾਣ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਪੇਟ ਵਿਚ ਛੁਰਾ ਖੋਭ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਕਰਕੇ 1708 ਈ: ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਜੋਤੀ-ਜੋਤ ਸਮਾ ਗਏ । ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਬਾਅਦ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਮੁਗਲਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਦੱਖਣ ਨੀਤੀ ‘ਤੇ ਇਕ ਟਿੱਪਣੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਲਗਪਗ 25 ਸਾਲ ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਬਤੀਤ ਕੀਤੇ ।ਉਹ ਸੁੰਨੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸੀ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਦੱਖਣ ਦੇ ਬੀਜਾਪੁਰ ਅਤੇ ਗੋਲਕੁੰਡਾ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰ ਸ਼ੀਆ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਇਹ ਰਾਜ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੂੰ ਸਹਿਯੋਗ ਦਿੰਦੇ ਸਨ । ਉਹ ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਮਰਾਠਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਦਮਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । 1686 ਈ: ਵਿਚ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਬੀਜਾਪੁਰ ਅਤੇ 1687 ਈ: ਵਿਚ ਗੋਲਕੁੰਡਾ ’ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਤਕ ਭਾਵੇਂ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਤਾਂ ਵੀ ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੇ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਆਪਣਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ 1 ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਮਰਾਠਿਆਂ ਦਾ ਦਮਨ ਕਰਨ ਵਿਚ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ । 1707 ਈ: ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਦੀ
ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਅਯੋਗ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸਨ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ 1739 ਈ: ਵਿਚ ਈਰਾਨ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਨਾਦਰਸ਼ਾਹ ਨੇ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਹ ਹਮਲਾ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਸਿੱਧ ਹੋਇਆ । ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਵੀ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਹਮਲੇ ਨਾਲ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਯੂਰਪੀਅਨਾਂ ਦੇ ਆਗਮਨ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਰਾਜਕਾਲ ਸਮੇਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਵਪਾਰੀ ਭਾਰਤ ਆਏ । ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਵਿਲੀਅਮ ਹਾਕਨਜ਼ ਅਤੇ ਸਰ ਥੋਮਸ ਰਾਓ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਨ ।
ਵਿਲੀਅਮ ਹਾਕਨਜ਼ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਸਾਲ (1608-1611) ਤਕ ਰਿਹਾ । 1612 ਈ: ਵਿਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸੂਰਤ ਵਿਖੇ ਇਕ ਫੈਕਟਰੀ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ । ਸਰ ਥਾਮਸ ਰਾਓ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦਾ ਰਾਜਦੂਤ ਸੀ । ਉਹ 1615 ਈ: ਵਿਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਆਇਆ । ਉਹ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਵਪਾਰੀਆਂ ਲਈ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਸੰਬੰਧੀ ਸਹੂਲਤਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਫਲ ਰਿਹਾ ।

ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
(ੳ) ਸਹੀ ਜੋੜੇ ਬਣਾਓ

1. ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਨੌਵੇਂ ਗੁਰੂ	(i) ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ
2. ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ	(ii) ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ
3. ਮੁਗਲਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਸੰਘਰਸ਼	(iii) ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ
4. ਆਗਰੇ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਕੈਦ	(iv) ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ।

ਉੱਤਰ-
1. ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਨੌਵੇਂ ਗੁਰੂ (iii) ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ
2. ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ (i) ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ
3. ਮੁਗਲਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਸੰਘਰਸ਼ (ii) ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ
4. ਆਗਰੇ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਕੈਦ (iv) ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ॥

(ਅ) ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਚੁਣੋ –

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸ਼ਾਸਕ ਨੇ ਕਨਵਾਹ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਰਾਣਾ ਸਾਂਗਾ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਸੀ ? ਇਹ ਲੜਾਈ ਕਦੋਂ ਹੋਈ ਸੀ ?
(i) 1527 ਈ:
(ii) 1529 ਈ:
(iii) 1556 ਈ: ।
ਉੱਤਰ-
(i) 1527 ਈ: ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਰਾਜਾ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਕਿਸ ਮੁਗ਼ਲ ਸ਼ਾਸਕ ਦਾ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸੀ ?
(i) ਬਾਬਰ
(ii) ਹੁਮਾਯੂੰ
(iii) ਅਕਬਰ ।
ਉੱਤਰ-
(iii) ਅਕਬਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਦਿਖਾਏ ਗਏ ਮੁਗ਼ਲ ਸ਼ਾਸਕ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਕੈਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਕੀ ਨਾਂ ਸੀ ?

(i) ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ
(ii) ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ
(iii) ਜਹਾਂਗੀਰ ।
ਉੱਤਰ-
(ii) ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ।

Punjab State Board PSEB 7th Class Social Science Book Solutions History Chapter 10 ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 7 Social Science History Chapter 10 ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ

Social Science Guide for Class 7 PSEB ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
(ਉ) ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ –

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਸ੍ਰੋਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ –
ਉੱਤਰ-
ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਲੋੜ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ –

1. ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਲੇਖ-ਇੰਬਨਬਾਤੁਤਾ ਅਤੇ ਮਾਰਕੋ ਪੋਲੋ ਆਦਿ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੇ ਸਲਤਨਤ ਕਾਲ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸੰਬੰਧੀ ਲੇਖ ਲਿਖੇ ॥
2. ਸ਼ਾਹੀ ਬਿਰਤਾਂਤ-ਤੁਗ਼ਲਕਨਾਮਾ, ਤਾਰੀਖ-ਏ-ਇਲਾਹੀ, ਤਾਰੀਖ-ਏ-ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹੀ, ਫਤੂਹਾਤ-ਏ-ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹੀ, ਤਾਰੀਖਏ-ਮੁਬਾਰਕਸ਼ਾਹੀ ਅਤੇ ਮਖਜ਼ਾਰੀ-ਏ-ਅਫ਼ਗਾਨ ਆਦਿ ਸ਼ਾਹੀ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।
3. ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਭਵਨ-ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਕਾਲ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਭਵਨਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕੁਵੈਤ-ਉਲ-ਇਸਲਾਮ ਮਸਜਿਦ, ਇਲਾਹੀ ਦਰਵਾਜ਼ਾ, ਤੁਗਲਕਾਬਾਦ, ਹਉਜ ਖ਼ਾਸ, ਲੋਧੀ ਗੁੰਬਦ, ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਕੋਟਲਾ ਆਦਿ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਲਾਤਮਕ ਰੁਚੀਆਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਲਈ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਇਮਾਰਤਾਂ ਨੇ ਕੀ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਇਮਾਰਤਾਂ ਹਨ-ਕੁਵੈਤ-ਉਲ-ਇਸਲਾਮ ਮਸਜਿਦ, ਅਲਾਈ ਦਰਵਾਜ਼ਾ, ਤੁਗ਼ਲਕਾਬਾਦ, ਹਉਜ ਖ਼ਾਸ, ਲੋਧੀ ਗੁੰਬਦ, ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਕੋਟਲਾ ਆਦਿ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਲਾਤਮਕ ਰੁਚੀਆਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਬਲਬਨ ਨੇ ਸਲਤਨਤ ਦਾ ਸੰਗਠਨ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਲਬਨ 1266 ਈ: ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਸੁਲਤਾਨ ਬਣਿਆ । ਉਹ ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦਾ ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਸੁਲਤਾਨ ਦੀ ਸਰਵਉੱਚਤਾ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ ।

1. ਉਸਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਕੋਲ ਮੇਵਾਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਾਈ ਗਈ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਦੁਆਬਾ ਦੇ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਇਆ ।
2. ਉਸਨੇ ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ ਤੁਰਿਲ ਮਾਂ ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਕੁਚਲਿਆ । ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ।
3. ਸੈਨਾ ਦਾ ਪੁਨਰਗਠਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਮੰਗੋਲ ਹਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਰਾਜ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਸੀਮਾਵਤੀ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੈਨਾ ਰੱਖੀ ਗਈ ।
4. ਬਲਬਨ ਨੇ ਮੰਗੋਲਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਖ਼ਤ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ, ਜਿਸਨੂੰ “ਖੂਨ ਅਤੇ ਲੋਹੇ ਦੀ ਨੀਤੀ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
5. ਉਸਨੇ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਵੀ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਪਰਜਾ ਨੂੰ ਨਿਆਂ ਦਿੱਤਾ । 1286 ਈ: ਵਿਚ ਬਲਬਨ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਮੁਹੰਮਦ-ਬਿਨ-ਤੁਗ਼ਲਕ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਦੇਵਗਿਰੀ ਕਿਉਂ ਬਦਲੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੁਹੰਮਦ-ਬਿਨ-ਤੁਗ਼ਲਕ ਦੇ ਕੋਲ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਾਮਰਾਜ ਸੀ । ਉਹ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਉਸ ਸਥਾਨ ਤੇ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਰਾਜ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹੋਵੇ । ਇਸ ਲਈ 1327 ਈ: ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਦੇਵਗਿਰੀ ਦੌਲਤਾਬਾਦ) ਬਦਲਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ।
ਇਸਦੇ ਦੋ ਕਾਰਨ ਸਨ –

• ਸੁਲਤਾਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਮੰਗੋਲਾਂ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
• ਉਸਨੇ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਬਜਾਏ ਦੇਵਗਿਰੀ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਲਾ ਸਕੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮੁਹੰਮਦ-ਬਿਨ-ਤੁਗ਼ਲਕ ਦੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਦੇ ਕੀ ਸਿੱਟੇ ਨਿਕਲੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੁਹੰਮਦ-ਬਿਨ-ਤੁਗ਼ਲਕ (1325-1351 ਈ:) ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਉਦੇਸ਼ ਬਹੁਤ ਉੱਚੇ ਸਨ । ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਬਣਾਈਆਂ, ਪਰ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਅਸਫਲ ਰਹੀਆਂ । ਉਸ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ –
1. ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਦਲਣਾ-1327 ਈ: ਵਿਚ ਮੁਹੰਮਦ ਤੁਗ਼ਲਕ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਦੇਵਗਿਰੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ । ਉਸ ਨੇ ਉਸ ਨਵੀਂ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦਾ ਨਾਂ ਦੌਲਤਾਬਾਦ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਜਾਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ । ਉਸ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਦੇਵਗਿਰੀ ਜਾਣ ਲਈ ਕਿਹਾ | ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕ ਲੰਬੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਕੇ ਮਰ ਗਏ । ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵੀ ਵਿਗੜ ਗਈ | ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਕੇ ਮੁਹੰਮਦ ਤੁਗ਼ਲਕ ਨੇ ਫਿਰ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਹੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾ ਲਿਆ । ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਜਾਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਨ ਮਾਲ ਦੀ ਬਹੁਤ ਹਾਨੀ ਹੋਈ ।

2. ਦੁਆਬ ਵਿਚ ਕਰ ਵਧਾਉਣਾ-ਮੁਹੰਮਦ ਤੁਗ਼ਲਕ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸੈਨਾ ਲਈ ਧਨ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ 1330 ਈ: ਵਿਚ ਦੁਆਬ ਵਿਚ ਕਰ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ, ਪਰੰਤੂ ਉਸ ਸਾਲ ਵਰਖਾ ਨਾ ਹੋਈ ਅਤੇ ਦੁਆਬ ਵਿਚ ਕਾਲ ਪੈ ਗਿਆ । ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਬਹੁਤ ਵਿਗੜ ਗਈ । ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਲਗਾਨ ਦੇਣ ਲਈ ਧਨ ਨਾ ਰਿਹਾ, ਪਰੰਤੂ ਲਗਾਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਰਮਚਾਰੀ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਕਠੋਰ ਵਿਹਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ । ਤੰਗ ਆ ਕੇ ਕਈ ਕਿਸਾਨ ਜੰਗਲਾਂ ਵਲ ਭੱਜ ਗਏ । ਮਗਰੋਂ ਸੁਲਤਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗ਼ਲਤੀ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ | ਉਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ।

3. ਕਾਂਸੇ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਚਲਾਉਣਾ-1330 ਈ: ਵਿਚ ਮੁਹੰਮਦ ਤੁਗ਼ਲਕ ਨੇ ਸੋਨੇ ਤੇ ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਕਾਂਸੇ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਚਲਾਏ । ਇਸ ਲਈ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਨਕਲੀ ਸਿੱਕੇ ਬਣਾਉਣੇ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਉਹ ਭੂਮੀ ਦਾ ਲਗਾਨ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਕਰ ਇਹਨਾਂ ਸਿੱਕਿਆਂ ਨਾਲ ਚੁਕਾਉਣ ਲੱਗੇ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹਾਨੀ ਹੋਈ । ਇਸ ਲਈ ਸੁਲਤਾਨ ਨੇ ਕਾਂਸੇ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ । ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਬਦਲੇ ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ । ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕਾਂਸੇ ਦੇ ਨਕਲੀ ਸਿੱਕੇ ਬਣਾ ਕੇ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਅਸਲੀ ਸਿੱਕੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਾਜ ਦੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹਾਨੀ ਹੋਈ ।

Based upon Survey of Irma map with permission of the Surveyor General of India. The responsibility for the correctness of Witemal details rests with the pisher. The territorial waters of India extend W.to the sea to a distance of twelve nautical mEbe€ measured from the appropriate base me. The external boundaries and coastlines of India awe with the Record Masler copy certified by the Survey of ln.

4. ਖੁਰਾਸੇਨ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ-ਮੁਹੰਮਦ ਤੁਗ਼ਲਕ ਇਕ ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਸਕ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ ਖੁਰਾਸੇਨ (ਇਰਾਨ) ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ । ਉਸਨੇ ਇਕ ਵੱਡੀ ਸੈਨਾ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਸਾਲ ਤਕੁ ਤਨਖ਼ਾਹ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ‘ਤੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਧਨ ਖ਼ਰਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਪਰ ਇਕ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਸੁਲਤਾਨ ਨੇ ਖੁਰਾਸੇਨ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ |

ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਫੈਲਾ ਦਿੱਤੀ । ਕਿਉਂਕਿ ਸੁਲਤਾਨ ਨੇ ਆਮ ਜਨਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਰਾਜ ਵਿਚ ਵਿਦਰੋਹ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਸੁਲਤਾਨ ਦਾ ਆਪਣੇ ਸਾਮਰਾਜ ‘ਤੇ ਨਿਯੰਤਰਨ ਨਾ ਰਿਹਾ । 1351 ਈ: ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ।

(ਅ) ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਖ਼ਾਲੀ ਸਥਾਨ ਭਰੋ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕੁਤਬਉਦੀਨ ਐਬਕ ……………….. ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਦਾਸ ਵੰਸ਼,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਰਜ਼ੀਆ ਸੁਲਤਾਨ ……………….. ਦੀ ਪੁੱਤਰੀ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼ ……………… ਈ: ਵਿਚ ਸ਼ਾਸਕ ਬਣਿਆ ।
ਉੱਤਰ-
1211,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼ ਨੇ ……………….. ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਚੁਣਿਆ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਜ਼ੀਆ ਸੁਲਤਾਨਾ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮਲਿਕ ਕਾਵੂਰ ……………….. ਦਾ ਸੈਨਾਪਤੀ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਲਾਉਦੀਨ ਖਿਲਜੀ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਮੁਹੰਮਦ-ਬਿਨ-ਤੁਗ਼ਲਕ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ …………….. ਤੋਂ ਦੇਵਗਿਰੀ ਬਦਲਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਦਿੱਲੀ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਤੈਮੂਰ ਨੇ ……………….. ਵੰਸ਼ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੇ ਰਾਜਕਾਲ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਤੁਗਲਕ ॥

(ਈ) ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਸਹੀ ਆ (✓) ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ (✗) ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਗਾਓ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼ ਕੁਤਬਉਦੀਨ ਦਾ ਦਾਸ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਬਲਬਨ ਦਾਸ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਅਲਾਉਦੀਨ ਖਿਲਜੀ ਨੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਕੰਟਰੋਲ ਨੀਤੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਲੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸੱਯਦਾਂ ਨੇ ਹਰਾਇਆ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਿਕੰਦਰ ਲੋਧੀ ਅਤੇ ਬਾਬਰ ਵਿਚਕਾਰ ਪਾਣੀਪਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਟਾਕਰਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦੇ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਲਤਨਤ ਕਾਲ ਕਦੋਂ ਤੋਂ ਕਦੋਂ ਤਕ ਰਿਹਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਲਤਨਤ ਕਾਲ 1206 ਈ: ਤੋਂ 1526 ਈ: ਤਕ ਰਿਹਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਲਤਨਤ ਕਾਲ ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ’ਤੇ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਰਾਜ ਵੰਸ਼ਾਂ ਨੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਦਾਸ ਵੰਸ਼, ਖਿਲਜੀ ਵੰਸ਼, ਤੁਗ਼ਲਕ ਵੰਸ਼, ਸਈਅਦ ਵੰਸ਼ ਅਤੇ ਲੋਧੀ ਵੰਸ਼ ਨੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਲਤਨਤ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਕੁੱਝ ਮਹਾਨ ਸੁਲਤਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼, ਬਲਬਨ, ਅਲਾਉੱਦੀਨ ਖਿਲਜੀ, ਮੁਹੰਮਦ-ਬਿਨ-ਤੁਗ਼ਲਕ ਅਤੇ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਤੁਗਲਕ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕੁਤਬਉਦੀਨ ਐਬਕ ਦੀ ਮੌਤ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਹੋਈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੁਤਬਉਦੀਨ ਐਬਕ ਦੀ ਮੌਤ 1210 ਈ: ਵਿਚ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਡਿੱਗਣ ਨਾਲ ਹੋਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਆਰਾਮ ਸ਼ਾਹ ਕੌਣ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਰਾਮ ਸ਼ਾਹ ਕੁਤਬਉਦੀਨ ਐਬਕ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ, ਜੋ ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਸੁਲਤਾਨ ਬਣਿਆ । ਉਹ ਇਕ ਅਯੋਗ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼ ਨੇ ਬੰਦੀ ਬਣਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਸਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ |

Based upon the Survey of India map with the permission of the Surveyor General of India. The responsibility for the correctness of internal details rests with the publisher. The territorial waters of India extend into the sea to a distance of twelve nautical miles measured from the appropriate baseline. The external boundaries and coastlines of India agree with the Record Master copy certified by the Survey of India.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਚਾਲੀਸਾ ਕੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼ ਨੇ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਚਲਾਉਣ ਲਈ 40 ਅਮੀਰਾਂ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਰਜ਼ੀਆ ਸੁਲਤਾਨਾ ਕੌਣ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਜ਼ੀਆ ਸੁਲਤਾਨਾ ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼ ਦੀ ਪੁੱਤਰੀ ਸੀ । ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਸ਼ਾਸਕਾ ਬਣੀ । ਉਸਨੇ 1236 ਈ: ਤੋਂ 1240 ਈ: ਤਕ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ । ਉਸਨੇ ਪ੍ਰਾਦੇਸ਼ਿਕ ਰਾਜਪਾਲਾਂ ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਕੁਚਲਿਆ ਪਰ ਅਮੀਰ ਅਤੇ ਸੈਨਾਪਤੀ ਉਸਦੀ ਆਗਿਆ ਦਾ ਪਾਲਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਉਸਨੂੰ 1240 ਈ: ਵਿਚ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕੁਤਬਉਦੀਨ ਐਬਕ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੁਤਬਉਦੀਨ ਐਬਕ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਤੁਰਕ ਰਾਜ ਦਾ ਅਸਲ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸੀ ।ਉਹ ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ । ਰਾਜਗੱਦੀ ‘ਤੇ ਬੈਠਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਉਸਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ । ਉਸਨੇ ਗਜ਼ਨੀ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਯਲਹੌਜ਼ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਪੰਜਾਬ
‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ । ਉਸਨੇ ਲਾਹੌਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ | ਐਬਕ ਇਕ ਮਹਾਨ ਕਲਾ-ਪ੍ਰੇਮੀ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਅਜਮੇਰ ਵਿਚ ਮਸਜਿਦਾਂ ਬਣਾਈਆਂ । ਉਸਨੇ ਕੁਤਬਮੀਨਾਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੰਮ ਵੀ ਆਰੰਭ ਕਰਵਾਇਆ | 1210 ਈ: ਵਿਚ ਅਚਾਨਕ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਡਿੱਗ ਜਾਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਅਲਾਉਦੀਨ ਖਿਲਜੀ ਦੀਆਂ ਦੱਖਣੀ ਜਿੱਤਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਲਾਉਦੀਨ ਖਿਲਜੀ ਨੇ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜਿੱਤ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸੈਨਾਪਤੀ ਮਲਿਕ ਕਾਵੂਰ ਦੇ ਅਧੀਨ ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਸੈਨਾ ਭੇਜੀ | ਮਲਿਕ ਕਾਵੂਰ ਨੇ ਦੇਵਗਿਰੀ, ਵਾਰੰਗਲ, ਦਵਾਰ ਸਮੁਦਰ ਅਤੇ ਮਦੁਰਾਇ ਦੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਜਿੱਤ ਲਏ । ਪਰ ਅਲਾਉੱਦੀਨ ਖਿਲਜੀ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਮਿਲਾਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼ ਦੀਆਂ ਸਫਲਤਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼ ਕੁਤਬਉਦੀਨ ਐਬਕ ਦਾ ਦਾਸ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਸਦਾ ਦਾਮਾਦ ਬਣ ਗਿਆ | ਐਬਕ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ ਆਰਾਮ ਸ਼ਾਹ ਸ਼ਾਸਕ ਬਣਿਆ ਸੀ ਜੋ ਇਕ ਅਯੋਗ ਸੁਲਤਾਨ ਸੀ । ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼ ਨੇ ਆਰਾਮ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਬੰਦੀ ਬਣਾ ਲਿਆ | ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਸਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ 1211 ਈ: ਵਿਚ ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਅਤੇ ਯੋਗਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸ਼ਾਸਕ ਬਣ ਗਿਆ ।
ਸਫਲਤਾਵਾਂ-ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਯਤਨ ਕੀਤੇ –

1. ਉਸਨੇ ਅਮੀਰਾਂ ‘ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਇਆ, ਜੋ ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਸਨ ।
2. ਉਸਨੇ ਗਜ਼ਨੀ ਦੇ ਤਾਜਉੱਦੀਨ ਯਲਹੌਜ਼ ਅਤੇ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਨਸੀਰਉੱਦੀਨ ਕੁਬਾਚਾ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ।
3. ਉਸਨੇ ਰਣਥੰਭੋਰ, ਗਵਾਲੀਅਰ ਅਤੇ ਉਜੈਨ ਆਦਿ ਰਾਜਪੂਤ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ।
4. ਉਸਨੇ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਕੁਚਲ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ‘ਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ।
5. 1221 ਈ: ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਚੰਗੇਜ਼ ਖਾਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਮੰਗੋਲ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ ।
6. ਉਸਨੇ ਰਾਜ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਚਲਾਉਣ ਲਈ 40 ਅਮੀਰਾਂ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਕੀਤੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚਾਲੀਸਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਜਲਾਲਉਦੀਨ ਖਿਲਜੀ ‘ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਟਿੱਪਣੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਲਾਲਉਦੀਨ ਖਿਲਜੀ, ਖਿਲਜੀ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸੀ । ਉਸਨੇ 1290 ਈ: ਤੋਂ 1296 ਈ: ਤਕ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ । ਉਸਦੇ ਸਮੇਂ ਦਰਬਾਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦਾ ਅੱਡਾ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ । 1296 ਈ: ਵਿਚ ਜਲਾਲਉਦੀਨ ਖਿਲਜੀ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰਕੇ ਉਸਦਾ ਭਤੀਜਾ ਅਤੇ ਦਾਮਾਦ ਅਲਾਉਦੀਨ ਖਿਲਜੀ ਰਾਜਗੱਦੀ ‘ਤੇ ਬੈਠਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਅਲਾਉਦੀਨ ਖਿਲਜੀ ਦੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਲਾਉੱਦੀਨ ਖਿਲਜੀ, ਖ਼ਲਜੀ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ ।ਉਸਨੇ 1296 ਈ: ਤੋਂ 1316 ਈ: ਤਕ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ । ਉਹ ਇਕ ਆਸ਼ਾਵਾਦੀ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ ।
ਉਹ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਕ ਸਾਮਰਾਜ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਜਿੱਤਾਂ –

• 1299 ਈ: ਵਿਚ ਅਲਾਉਦੀਨ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ‘ਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ।
• 1301 ਈ: ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਰਣਥੰਭੋਰ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ।
• 1303 ਈ: ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਚਿਤੌੜ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ।
• ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਸੈਨਾਪਤੀ ਮਲਿਕ ਕਾਫੁਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਇਕ ਵੱਡੀ ਸੈਨਾ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਭੇਜੀ ।

ਮਲਿਕ ਕਾਫੂਰ ਨੇ ਦੇਵਗਿਰੀ, ਵਾਰੰਗਲ, ਦਵਾਰ ਸਮੁਦਰ ਅਤੇ ਮਦੁਰਾਇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਜਿੱਤ ਲਏ । ਪਰ ਅਲਾਉੱਦੀਨ ਖਿਲਜੀ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ।

ਅਲਾਉਦੀਨ ਖਿਲਜੀ ਦੇ ਸੁਧਾਰ –

1. ਆਰਥਿਕ ਸੁਧਾਰ-ਅਲਾਉਦੀਨ ਖਿਲਜੀ ਨੇ ਸਾਰੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਵਸਤਾਂ ਦੇ ਮੁੱਲ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਕਰ ਦਿੱਤੇ । ਮੁੱਲਾਂ ਤੇ ਨਿਯੰਤਰਨ ਰੱਖਣ ਲਈ ਉਸਨੇ ਮੰਡੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ । ਜੋ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਉਸਨੂੰ ਸਖ਼ਤ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।
2. ਸੈਨਿਕ ਸੁਧਾਰ-ਅਲਾਉਦੀਨ ਖਿਲਜੀ ਨੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦਾ ਹੁਲੀਆ ਲਿਖਣ ਅਤੇ ਘੋੜਿਆਂ ਨੂੰ ਦਾਗਣ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਆਰੰਭ ਕੀਤੀ ।ਉਸਨੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਨਕਦ ਤਨਖ਼ਾਹ ਦੇਣਾ ਆਰੰਭ ਕੀਤਾ । ਉਸਨੇ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਗੁਪਤਚਰਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਤੁਗ਼ਲਕ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਫ਼ਿਰੋਜ਼ ਤੁਗ਼ਲਕ ਮੁਹੰਮਦ ਤੁਗ਼ਲਕ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਸੁਲਤਾਨ ਬਣਿਆ । ਉਸ ਨੇ ਅਨੇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤੇ

1. ਉਸ ਨੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਲਈ ਨਹਿਰਾਂ ਬਣਵਾਈਆਂ ਅਤੇ ਸਿੰਜਾਈ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ।
2. ਉਸ ਨੇ ਹਿਸਾਰ ਫ਼ਿਰੋਜ਼, ਜੌਨਪੁਰ, ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਾਬਾਦ ਆਦਿ ਨਵੇਂ ਨਗਰ ਵਸਾਏ । ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਬੰਨ੍ਹਾਂ, ਮਹੱਲਾਂ, ਸਕੂਲਾਂ, ਮਸਜਿਦਾਂ ਆਦਿ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਵੀ ਕਰਵਾਇਆ ।
3. ਉਸ ਨੇ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਦੀਵਾਨ-ਏ-ਖੈਰਾਤ ਨਾਂ ਦੇ ਵਿਭਾਗ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ।
4. ਫ਼ਿਰੋਜ਼ ਤੁਗਲਕ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦਾਸਾਂ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਧਨ ਖ਼ਰਚ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਨਾਲ ਰਾਜਕੋਸ਼ ਖ਼ਾਲੀ ਹੋ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਇਬਰਾਹੀਮ ਲੋਧੀ ਦੇ ਰਾਜਕਾਲ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਬਰਾਹੀਮ ਲੋਧੀ ਆਪਣੇ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਆਖ਼ਰੀ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ 1517 ਈ: ਤੋਂ 1526 ਈ: ਤਕ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ | ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਅਫ਼ਗਾਨ ਸਰਦਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਨ | ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਲਈ ਅਨੇਕ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀਆਂ | ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਬਰਾਹੀਮ ਲੋਧੀ ਬਹੁਤ ਦੂਰਦਰਸ਼ੀ ਸ਼ਾਸਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ।

ਉਹ ਆਪਣੇ ਅਮੀਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿੱਤਰਤਾ-ਪੂਰਵਕ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਨ ਜਿੱਤ ਸਕਦਾ ਸੀ | ਪਰ ਆਪਣੇ ਜ਼ਿੱਦੀ ਸੁਭਾਅ ਕਾਰਨ ਇਬਰਾਹੀਮ ਲੋਧੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਬਣਾ ਲਿਆ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ (1526 ਈ: ਵਿਚ ਇਬਰਾਹੀਮ ਲੋਧੀ ਪਾਨੀਪਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਬਾਬਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਦਾ ਹੋਇਆ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਤੈਮੂਰ ਦੇ ਹਮਲੇ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਤੈਮੁਰ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿਚ ਬਲਖ ਦਾ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ 1398 ਈ: ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਲੁੱਟ-ਮਾਰ ਕੀਤੀ । ਅਨੇਕ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ । ਉਹ ਲੁੱਟਮਾਰ ਕਰਕੇ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਪਰਤ ਗਿਆ । ਤੈਮੁਰ ਦੇ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ, ਮਾਲਵਾ, ਮੇਵਾੜ, ਜੌਨਪੁਰ, ਖਾਨਦੇਸ਼,
ਗੁਜਰਾਤ ਆਦਿ ਪੁੱਤਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਸੱਯਦ ਵੰਸ਼ (1414 ਈ: -1451 ਈ:) ’ਤੋ ਇਕ ਸੰਖੇਪ ਟਿੱਪਣੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਤੈਮੂਰ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਖਿਜਰ ਖਾਨ ਨੂੰ ਮੁਲਤਾਨ, ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ ਦੀਪਾਲਪੁਰ ਦਾ ਰਾਜਪਾਲ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਸੀ । 1414 ਈ: ਵਿਚ ਖਿਜਰ ਖਾਨ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਅਤੇ ਸੱਯਦ ਵੰਸ਼ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । | ਇਸ ਵੰਸ਼ ਨੇ 1414 ਈ: ਤੋਂ 1451 ਈ: ਤਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਆਖਰੀ ਸ਼ਾਸਕ ਅਲਾਉਦੀਨ ਆਲਮ ਸ਼ਾਹ, ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲ ਬਹਿਲੋਲ ਲੋਧੀ ਤੋਂ ਹਾਰ ਗਿਆ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਬਹਿਲੋਲ ਲੋਧੀ ਅਤੇ ਸਿਕੰਦਰ ਲੋਧੀ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਹਿਲੋਲ ਲੋਧੀ-ਬਹਿਲੋਲ ਲੋਧੀ, ਲੋਧੀ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਅਤੇ ਪਹਿਲਾ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਦਿੱਲੀ ‘ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਗੌਰਵ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ । ਉਸਨੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਵਸਥਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ । 1488 ਈ: ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ । ਉਸ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸਿਕੰਦਰ ਲੋਧੀ ਉਸਦਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਬਣਿਆ | ਸਿਕੰਦਰ ਲੋਧੀ-ਸਿਕੰਦਰ ਲੋਧੀ (1488-1517 ਈ:) ਲੋਧੀ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਰਾਜਾ ਸੀ । ਉਹ ਚੰਗਾ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਸੀ ।ਉਸਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਲਈ ਕਈ ਕੰਮ ਕੀਤੇ ।

ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ ਉਸਨੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਲੋੜੀਂਦੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਦੇ ਮੁੱਲ ਘੱਟ ਕਰ ਦਿੱਤੇ । 1503 ਈ: ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਆਗਰਾ ਨਗਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ 1517 ਈ: ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਸਮੇਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਸਮੇਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ –
I. ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ-ਸੁਲਤਾਨ ਨਿਰੰਕੁਸ਼ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ । ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਬਹੁਤ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਸਨ । ਉਹ ਮੰਤਰੀਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਸ਼ਾਸਨ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਸਾਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਭਾਗਾਂ ਦੇ ਮੰਤਰੀ ਸੁਲਤਾਨ ਹੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਸੁਲਤਾਨ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਆਪਣੇ ਵਿਭਾਗਾਂ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਚਲਾਉਂਦੇ ਸਨ । ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਸਲਾਮੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੀ । ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਅਨੇਕ ਵਿਭਾਗ ਸਨ | ਹਰ ਵਿਭਾਗ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਿਸੇ ਮੰਤਰੀ ਜਾਂ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।

• ਵਜ਼ੀਰ-ਵਜ਼ੀਰ ਰਾਜ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੰਤਰੀ ਸੀ ।ਉਹ ਵਿੱਤ ਅਤੇ ਲਗਾਨ ਕਰ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਮੁਖੀ ਸੀ । ਉਸਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੁਸ਼ਰਿਫ-ਏ-ਮਮਾਲਿਕ ਮਹਾਂਲੇਖਾਕਾਰ ਅਤੇ ਮੁਸਤੋਫੀ-ਏ-ਮਮਾਲਿਕ (ਮਹਾਂ ਲੇਖਾ ਨਿਰੀਖਕ) ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਨ ।
• ਆਰਿਜ-ਏ-ਮਮਾਲਿਕ-ਇਹ ਸੈਨਾ ਦਾ ਮੰਤਰੀ ਸੀ ।
• ਦੀਵਾਨ-ਏ-ਇੰਸ਼ਾਹ-ਇਹ ਗੁਪਤਚਰ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਮੰਤਰੀ ਸੀ ।
• ਦੀਵਾਨ-ਏ-ਰਿਸਾਲਤ-ਇਹ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਮੰਤਰੀ ਸੀ ।
• ਸਦਰ-ਏ-ਸਾਦੂਰ-ਇਹ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦਾ ਮੰਤਰੀ ਸੀ ।

II. ਪ੍ਰਾਂਤਕ ਪ੍ਰਬੰਧ-ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਲਈ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਕਈ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਪ੍ਰਾਂਤਕ ਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਕਈ ਰਾਜਪਾਲ (ਗਵਰਨਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੂਬੇਦਾਰ, ਮੁਫਤੀ ਜਾਂ ਵਲੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਪਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਪਰਗਨਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ।
ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਇਕ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਇਕ ਪਰਗਨਾ ਬਣਦਾ ਸੀ । ਪਰਗਨੇ ਦਾ ਮੁੱਖ ਅਧਿਕਾਰੀ . ਆਮਿਲ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਪਿੰਡ ਦੇ ਮੁਖੀ ਨੂੰ ਮੁਕੱਦਮ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

III. ਸੈਨਿਕ ਨਿਯੰਤਰਨ ਦੇ ਢੰਗ-ਸੁਲਤਾਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਉਸਦੀ ਸੈਨਾ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਸੀ । ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੈਨਾ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੈਨਾ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ | ਸੈਨਾ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਕਾਨੂੰਨੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ । ਵਿਦਰੋਹਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਸੈਨਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਹੋਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ । ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸੈਨਾ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨਾਂ ਨੇ ਸੈਨਿਕ ਕੰਟਰੋਲ ਦੇ ਸਾਰੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ‘ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ
1. ਸ਼ਾਹੀ ਦਰਬਾਰ
2. ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ
3. ਭੂਮੀ ਸੁਧਾਰ
4. ਲਗਾਨ ਦੇ ਤ ।
ਉੱਤਰ-
1. ਸ਼ਾਹੀ ਦਰਬਾਰ-ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਹੀ ਦਰਬਾਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । ਰਾਜਕੁਮਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਾਲੀਆਂ ਸੀਟਾਂ (ਸਥਾਨ) ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ | ਮੰਤਰੀ, ਵਿਭਾਗ-ਮੁਖੀ, ਹੋਰ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਰਾਜਦੂਤਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਈ ਸੀਟਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ । ਸੁਲਤਾਨ ਦੁਆਰਾ ਪੁੱਛੇ ਗਏ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਉੱਤਰ ਦੇਣ ਲਈ ਵਿਭਾਗ-ਮੁਖੀ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹਾਜ਼ਰ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ।

2. ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ-ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਨਿਰੰਕੁਸ਼ ਸਨ ।ਉਹ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਸ਼ਾਸਨ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕੁਲੀਨ ਤੁਰਕ ਜਾਂ ਅਫ਼ਗਾਨ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਨ ਪਰ ਅਲਾਉੱਦੀਨ ਖਲਜੀ ਦੇ ਰਾਜਕਾਲ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ਸੀ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ । ਕੇਂਦਰੀ ਮੰਤਰੀ, ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਅਤੇ ਸੈਨਾ ਦੇ ਮੁਖੀ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ ।

3. ਭੂਮੀ ਸੁਧਾਰ-ਭੂਮੀ ਕਰ ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦੀ ਆਮਦਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਸੀ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਭੂਮੀ ਕਰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿੰਨ ਵਿਧੀਆਂ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਸਨ ।
ਇਹ ਬਟਾਈ, ਕਨਕੂਤ ਅਤੇ ਭੂਮੀ ਦੇ ਮਾਪ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੀ । ਭੂਮੀ ਕਰ ਨਕਦ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ | ਅਲਾਉੱਦੀਨ ਖਿਲਜੀ ਨੇ ਭੂਮੀ ਸੁਧਾਰ ਵਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ । ਉਸਨੇ ਖੇਤੀਯੋਗ ਭੂਮੀ ਦਾ ਮਾਪ ਕਰਵਾਇਆ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ‘ਦੀਵਾਨ-ਏ-ਮਸਤਖਰਾਜ’
ਨਾਂ ਦੇ ਵਿਭਾਗ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਭੁਮੀ ਕਰੋ ਦੀ ਦਰ ਬਹੁਤ ਉੱਚੀ ਸੀ । ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਤੁਗ਼ਲਕ ਨੇ ਵੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ । ਉਸਨੇ ਸਿੰਜਾਈ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਨਹਿਰਾਂ ਪੁਟਵਾਈਆਂ, ਭੂਮੀ ਕਰ ਦੀ ਦਰ ਘੱਟ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਕਰਜ਼ੇ ਮਾਫ਼ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ।

4. ਲਗਾਨ ਦੇ ਸੋਤ-ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਲਗਾਨ ਦਾ ਸਥਿਰ ਸੋਤ ਭੁਮੀ ਕਰ ਸੀ । ਪਰ ਲਗਾਨ ਦੇ ਕਈ ਅਸਥਿਰ ਸੋਤ ਵੀ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ-ਖਰਾਜ, ਖਮਸ, ਜਕਾਤ ਅਤੇ ਜਜ਼ੀਆ | ਖਰਾਜ ਗੈਰ-ਮੁਸਲਿਮਾਂ ਤੋਂ ਵਸੂਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਇਹ ਕਰ ਕੁੱਲ ਉਪਜ ਦਾ 10% ਤੋਂ 50% ਤਕ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਖਮਸ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਲੁੱਟੇ ਗਏ ਮਾਲ ਦਾ 1/5 ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਤੇ ਸੁਲਤਾਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਲੁੱਟ ਦੇ ਮਾਲ ਦਾ ਬਾਕੀ 4/5 ਹਿੱਸਾ ਸੈਨਾ ਵਿਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਜਕਾਤ ਇਕ ਧਾਰਮਿਕ ਕਰ ਸੀ, ਜੋ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਇਹ ਕਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਪੱਤੀ ਦਾ 2.5% ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਜਜ਼ੀਆ ਕਰ ਗੈਰ-ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਔਰਤਾਂ, ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਗਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ‘ ਤੇ ਇਹ ਕਰ ਨਹੀਂ ਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਕਰ ਦੀ ਵਸੂਲੀ ਆਮਦਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ 10 ਤੋਂ 40 ਟਕੇ ਤਕ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।

ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
(ਉ) ਸਹੀ ਜੋੜੇ ਬਣਾਓ

1. ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼	(i) ਸੈਨਿਕਾਂ ਦਾ ਹੁਲੀਆ
2. ਅਲਾਉੱਦੀਨ ਖ਼ਿਲਜੀ	(ii) ਪਾਣੀਪਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ
3. ਮੁਹੰਮਦ-ਬਿਨ-ਤੁਗ਼ਲਕ	(iii) ਚਾਲੀ ਅਮੀਰਾਂ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ
4. ਇਬਰਾਹਿਮ ਲੋਧੀ	(iv) ਵਿਦਵਾਨ ਮੂਰਖ

ਉੱਤਰ-

1. ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼	(iii) ਚਾਲੀ ਅਮੀਰਾਂ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ
2. ਅਲਾਉੱਦੀਨ ਖ਼ਿਲਜੀ	(i) ਸੈਨਿਕਾਂ ਦਾ ਹੁਲੀਆ ।
3. ਮੁਹੰਮਦ-ਬਿਨ-ਤੁਗ਼ਲਕ	(ii) ਵਿਦਵਾਨ ਮੂਰਖ
4. ਇਬਰਾਹਿਮ ਲੋਧੀ	(iv) ਪਾਣੀਪਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ।

(ਅ) ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਚੁਣੋ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਦਾਸ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਸ਼ਾਸਕ ਦੀ ਮੌਤ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਡਿੱਗ ਜਾਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੋਈ ਸੀ ?
(i) ਕੁਤਬਉੱਦੀਨ ਐਬਕ
(ii) ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼
(iii) ਬਲਬਨ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਕੁਤਬਉੱਦੀਨ ਐਬਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਖਿਲਜੀ ਦੀਆਂ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜਨਰਲ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹੋ ?
(i) ਮੁਬਾਰਕ ਸ਼ਾਹ
(ii) ਮਲਿਕ ਕਾਵੂਰ
(iii) ਜਲਾਲੁਦੀਨ ਖਿਲਜੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ii) ਮਲਿਕ ਕਾਵੂਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਵਿਅਕਤੀ 1526 ਈ: ਵਿਚ ਬਾਬਰ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਇਕ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਹਾਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਲੜਾਈ ਕਿਹੜੀ ਸੀ ?

(i) ਪਾਣੀਪਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ
(ii) ਪਾਣੀਪਤ ਦੀ ਦੂਸਰੀ ਲੜਾਈ
(iii) ਪਾਣੀਪਤ ਦੀ ਤੀਸਰੀ ਲੜਾਈ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਪਾਣੀਪਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ।

Punjab State Board PSEB 7th Class Social Science Book Solutions History Chapter 9 ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪ੍ਰਤੀਆਂ (700-1200 ਈ:) Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 7 Social Science History Chapter 9 ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪ੍ਰਤੀਆਂ (700-1200 ਈ:)

Social Science Guide for Class 7 PSEB ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪ੍ਰਤੀਆਂ (700-1200 ਈ:) Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ :
(ੳ) ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਉੱਤਰ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਲਿਖੋ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਚੋਲ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਸ਼ਾਸ਼ਕਾਂ ਨੇ ਚੋਲ ਰਾਜ ਨੂੰ ਮੁੜ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਲਿਆਂਦਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਜਰਾਜ ਪਹਿਲਾ ਅਤੇ ਰਜਿੰਦਰ ਚੋਲ ਸ਼ਾਸ਼ਕਾਂ ਨੇ ਚੋਲ ਰਾਜ ਨੂੰ ਮੁੜ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਲਿਆਂਦਾ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਰਾਜਰਾਜ ਪਹਿਲੇ ਨੇ ਕਿਹੜੇ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ‘ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਜਰਾਜ ਪਹਿਲੇ ਨੇ ਚੋਰ, ਪਾਂਡਯ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀਲੰਕਾ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ‘ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਰਾਜਿੰਦਰ ਚੋਲ ਦੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਿੱਤਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਾਜਿੰਦਰ ਚੋਲ ਨੇ ਪਾਂਡਯ, ਚੇਰ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀਲੰਕਾ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਮਿਲਾ ਲਏ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਸਨੇ “ਗਈਵੈਂਡ ਚੋਲਪੁਰਮ’ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਧਾਰਨ ਕੀਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਚੋਲ ਰਾਜ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ –

1. ਰਾਜਾ-ਚੋਲ ਰਾਜਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਮੁਖੀ ਸੀ । ਉਸ ਕੋਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ । ਪਰੰਤੂ ਉਹ ਸਰਕਾਰੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿਚ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਦੀ ਸਲਾਹ ਲੈਂਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਨਿਆਂ ਕਰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਸੈਨਿਕ ਦਲ ਭੇਜਦਾ ਸੀ ।
2. ਧਾਂਤ-ਚੋਲ ਰਾਜ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ‘ਮੰਡਲਮਜ਼’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਮੰਡਲਮ ਅੱਗੇ ਵਲਨਾਡੂ ਵੇਲੇਡੂਜ਼ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਹਰੇਕ ਵਲਨਾਡੂ ਵਿਚ ਕਈ ਪਿੰਡ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ ।
3. ਨਾਡੂ-ਚੋਲ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਇਕਾਈ ਪਿੰਡ ਜਾਂ ਨਾਡੂ ਸੀ । ਹਰੇਕ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਦੋ ਸਭਾਵਾਂ ਸਨਉਰ ਅਤੇ ਸਭਾ ।ਉਰ ਸਭਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਆਮ ਪੇਂਡੂ ਲੋਕ ਸਨ | ਸਭਾ ਬਾਲਗ਼ ਮਰਦਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਸੀ । ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕੰਮ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਝਗੜਿਆਂ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਰਨਾ, ਪਾਣੀ ਦੀ ਵੰਡ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਕਰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ ਆਦਿ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਛੋਟੀਆਂ ਕਮੇਟੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ।
4. ਸੈਨਾ-ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਕੋਲ ਇਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸੈਨਾ ਸੀ । ਸੈਨਾ ਵਿਚ ਹਾਥੀ, ਘੋੜਸਵਾਰ ਸੈਨਾ ਅਤੇ ਪੈਦਲ ਸੈਨਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ । ਜਲ ਸੈਨਾ ਚੋਲ ਸੈਨਾ ਦਾ ਇਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਭਾਗ ਸੀ ।
5. ਆਮਦਨ ਦੇ ਸਾਧਨ-ਚੋਲਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਾਧਨ, ਭੂਮੀ ਲਗਾਨ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਸਨ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਵਪਾਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਵਿਚ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੰਚਾਈ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਵਿਚ ਸਿੰਚਾਈ ਵਿਵਸਥਾ ਵੱਲ ਖ਼ਾਸ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ । ਸਿੰਚਾਈ ਲਈ ਲਗਪਗ ਸਾਰੀਆਂ ਨਦੀਆ ਦਾ, ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਕਾਵੇਰੀ ਨਦੀ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਤਲਾਅ ਵੀ ਬਣਵਾਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵੰਡ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਤਲਾਅ ਕਮੇਟੀ ਵੀ ਬਣਾਈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਚੋਲ ਰਾਜਕਾਲ ਸਮੇਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੋਲ ਰਾਜਕਾਲ ਵਿਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਖੇਤਰੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ-ਤਮਿਲ, ਤੇਲੁਗੂ ਅਤੇ ਕੰਨੜ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਚੋਲੇ ਰਾਜਕਾਲ ਸਮੇਂ ਕਿਹੜਾ ਧਰਮ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੋਲ ਰਾਜਕਾਲ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੀ । ਬੁੱਧ ਅਤੇ ਜੈਨ ਮਤ ਵੀ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਸਨ ।

(ਅ) ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ –

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪੱਲਵ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ …………… ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਂਚੀ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮਾਰਕੋ ਪੋਲੋ ਨੇ ……………. ਰਾਜ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਾਂਡੇਯ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਰਾਜਿੰਦਰ ਚੋਲ ਨੇ ………….. ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਧਾਰਨ ਕੀਤੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਗੰਗਾਈਕੋਂਡ ਚੋਲਪੁਰਮ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਚੋਲ ਰਾਜਕਾਲ ਸਮੇਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦਾ ਵੀ ………….. ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਨਮਾਨ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਨੇਨਿਹਾ ਅਤੇ ਤਿਕਣਾ ਤੇਲੁਗੁ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ………. ਦਾ ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਹਾਂਭਾਰਤ ।

(ਈ) ਜੋੜੇ ਬਣਾਓ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਬਾਸਵ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ
ਉੱਤਰ-
ਬਾਸਵ-ਲਿੰਗਾਇਤ ਲਹਿਰ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸ਼ੰਕਰਾਚਾਰੀਆ ਲਿੰਗਾਇਤ ਲਹਿਰ
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ੰਕਰਾਚਾਰੀਆ-ਅਦਵੈਤ ਮਤ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਰਾਮਾਨੁਜ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ
ਉੱਤਰ-
ਰਾਮਾਨੁਜ-ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਮਾਧਵ ਅਦਵੈਦ ਮਤ
ਉੱਤਰ-
ਮਾਧਵ-ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ।

(ਸ) ਸਹੀ (✓) ਆ ਜਾਂ ਗਲਤ (✗) ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਓ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮਦੁਰਾਇ ਚੋਲਾਂ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਕੋਲ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਜਲ ਸੈਨਾ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮਹਿੰਦਰ ਵਰਮਨ ਨੇ ਗੰਗਈਕੋਂਡ ਚੋਲਪੁਰਮ ਨਗਰ ਵਸਾਇਆ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕੰਬਨ ਵਿਦਵਾਨ ਨੇ ਰਮਾਇਣ ਦਾ ਤਮਿਲ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਚੋਲ ਰਾਜ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ ਦੇ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੱਲਵ, ਪਾਂਡਯ ਅਤੇ ਚੋਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪਾਂਡਯ ਰਾਜ ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਾਂਡਯ ਰਾਜ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਸਥਾਪਿਤ ਸੀ । ਪਾਂਡਯ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਨੂੰ ਮਦੁਰਾ ਜਾਂ ਮੁਦਰਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਇਹ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੇਂਦਰ ਸੀ | ਮਾਰਕੋ ਪੋਲੋ ਨੇ ਇਸ ਰਾਜ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਲਿਖਿਆ | 14ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਪਾਂਡਯ ਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪੱਲਵ ਕਦੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬਣੇ ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਫਲਤਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੱਲਵ 5ਵੀਂ ਅਤੇ 6ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਸਾਤਵਾਹਨਾਂ ਦੇ ਪਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸ਼ਾਸਕ ਬਣੇ । ਮਹਿੰਦਰ ਵਰਮਨ ਪਹਿਲਾ ਅਤੇ ਨਰਸਿੰਘ ਵਰਮਨ ਪਹਿਲਾ ਪੱਲਵ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਾਸਕ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਿਸਥਾਰ ਕੀਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਾਂਚੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ । ਪੱਲਵ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ, ਕਲਾ ਅਤੇ ਭਵਨ-ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਨੂੰ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਦਿੱਤੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਹਾਂਬਲੀਪੁਰਮ ਵਿਚ ਸੋਰ ਤੱਟ) ਮੰਦਰ ਅਤੇ ਰੱਥ ਮੰਦਰ ਬਣਵਾਇਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਾਂਚੀ ਵਿਚ ਕੈਲਾਸ਼ਨਾਥ ਮੰਦਰ ਵੀ ਬਣਵਾਇਆ | 9ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਪੱਲਵਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਦਿੱਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਮੁੱਢਲੇ ਚੋਲ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਅਤੇ ਪਤਨ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਰਾਜ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ

1. ਵਿਜਯਲਯ-ਵਿਜਯਲਯ ਚੋਲ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਪੱਲਵਾਂ ਤੋਂ ਤੰਜੋਰ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ ।
2. ਤਕ ਪਹਿਲਾ-ਪਾਂਤਕ ਪਹਿਲਾ ਚੋਲ ਰਾਜ ਦਾ ਇਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਪਾਂਡਯ ਸ਼ਾਸਕ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਉਸਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਮਦੁਰਾ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ 949 ਈ: ਵਿਚ ਤਕੋਲਮ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਸ਼ਾਸਕ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਤੀਜੇ ਤੋਂ ਹਾਰ ਗਿਆ । ਇਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕ ਸ਼ਕਤੀਹੀਣ ਹੋ ਗਏ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਤਕ ਪਹਿਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਚੋਲ ਰਾਜ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬਣਾਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਾਂਤਕ ਪਹਿਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਜਰਾਜਾ ਪਹਿਲਾ ਅਤੇ ਰਾਜਿੰਦਰ ਚੋਲ, ਚੋਲ ਰਾਜ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮਹਾਨ ਸ਼ਕਤੀ ਬਣਾਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਰਾਜਰਾਜਾ ਪਹਿਲੇ ਦੀਆਂ ਦੋ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਸਫਲਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਰਾਜਰਾਜਾ ਪਹਿਲੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਮੁੰਦਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ ਕੀਤਾ ।
2. ਉਹ ਸ਼ੈਵਮਤ ਦਾ ਅਨੁਯਾਈ ਸੀ, ਪਰੰਤੂ ਹੋਰ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਵੀ ਉਦਾਰ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਚੋਲ ਰਾਜ ਦਾ ਅੰਤ ਕਿਵੇਂ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਜਿੰਦਰ ਚੋਲ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਆਪਣੇ ਗੁਆਂਢੀ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨਾਲ ਲੜਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕ ਸ਼ਕਤੀਹੀਣ ਹੋ ਗਏ । ਫਲਸਰੂਪ, ਚੋਲ ਰਾਜ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
700-1200 ਈ: ਤਕ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਮਾਜ ‘ਤੇ ਟਿੱਪਣੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
700-1200 ਈ: ਤਕ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਬਾਹਮਣਾਂ ਅਤੇ ਵਪਾਰੀਆਂ ਦਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਨਮਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ |
ਸਾਂਝੇ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਰਗ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਸਹਿਯੋਗ ਦਿੰਦੇ ਸਨ । ਇਸਤਰੀ ਦਾ ਵੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਤਿਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਕਿਸਾਨ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ, ਕਾਮੇ ਵਰਗ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਸਨ । ਉਹ ਬਹੁਤ ਗਰੀਬ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਕਠਿਨ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
700-1200 ਈ: ਤਕ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
700-1200 ਈ: ਤਕ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ
1. ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ-ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਬਹੁਤ ਹੀ ਲੋਕਪ੍ਰਿਯੇ ਨੀਂ । ਹਿੰਦੂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ, ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।
2. ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਅਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ-ਉਸ ਸਮੇਂ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਅਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵੀ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਸਨ ।
3. ਧਾਰਮਿਕ ਲਹਿਰਾਂ-ਇਸ ਸਮੇਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਅਨੇਕ ਧਾਰਮਿਕ ਲਹਿਰਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ –

• ਬਾਸਵ ਨੇ ਲਿੰਗਾਇਤ ਮਤ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ।
• ਸ਼ੰਕਰਾਚਾਰੀਆ ਨੇ ਅਦਵੈਤ ਮਤ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ।
• ਰਾਮਾਨੁਜ ਅਤੇ ਮਾਧਵ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਹੋਰ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਈਸ਼ਵਰ ਦੀ ਭਗਤੀ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕੋ-ਇਕ ਸਾਧਨ ਈਸ਼ਵਰ ਨੂੰ ਸੱਚੇ ਮਨ ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਉਹ ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਵਰਗ ਦੇ ਭੇਦਭਾਵ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਨ । ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਚੌਲ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਉੱਥਾਨ-ਪਨ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਚੋਲ ਵੰਸ਼ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਾਜ ਸੀ । ਇਸ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਲਗਪਗ 400 ਸਾਲਾਂ ਤਕ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਆਧੁਨਿਕ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ, ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਕਰਨਾਟਕ ਦਾ ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਭਾਗ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਾਜੇ-ਚੋਲ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਾਜੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹੋਏ ਹਨ –

1. ਵਿਜਾਯਲਯ-ਵਿਜਯਲ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ । ਉਸਨੇ 846 ਈ: ਤੋਂ 871 ਈ: ਤਕ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ | ਉਸਨੇ ਤੰਜੌਰ ‘ਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ ।
2. ਤਕ ਪਹਿਲਾ-ਪਾਂਤਕ ਪਹਿਲਾ 907 ਈ: ਵਿਚ ਰਾਜਗੱਦੀ ‘ਤੇ ਬੈਠਾ ਅਤੇ ਉਸਨੇ 955 ਈ: ਤਕ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ । ਉਸਨੇ ਪਾਂਡਯ ਰਾਜ ਨੂੰ ਜਿੱਤਿਆ ਅਤੇ ਮਦੁਰਾਈਕੋਂਡਾ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਧਾਰਨ ਕੀਤੀ । ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਉਸਨੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਖੇਤੀ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਵਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ।
3. ਰਾਜਰਾਜਾ ਪਹਿਲਾ-ਰਾਜਰਾਜਾ ਪਹਿਲਾ (985-1014 ਈ:) ਚੋਲ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਾਜਾ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਝਗੜਿਆਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਜਿੱਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕੀਤਾ । ਉਸਨੇ ਚੇਰਾਂ, ਵੈੱਗੀ ਦੇ ਚਾਲੂਕਿਆਂ ਅਤੇ ਪਾਂਡਯ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਹਰਾਇਆ | ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਸਨੇ ਸ੍ਰੀਲੰਕਾ ਤਕ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ‘ਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ।
4. ਰਾਜਿੰਦਰ ਚੋਲ-ਰਾਜਿੰਦਰ ਚੋਲ (1014-1044 ਈ: ), ਰਾਜਰਾਜਾ ਪਹਿਲੇ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਪਾਲ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਕੀਤਾ । ਉਸਦਾ ਦੂਸਰਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਯੁੱਧ ਦੱਖਣੀ-ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਵਿਜਯ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੀ । ਇਸ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਸੀ ਵਿਜਯ ਹਾਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਦੀਪਾਂ ‘ਤੇ ਚੋਲਾਂ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ।
5. ਚੋਲਾਂ ਦਾ ਪਤਨ-ਚੋਲ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸ਼ਾਸਕ ਰਾਜਾਧਿਰਾਜ ਸੀ । ਉਹ ਚਾਲੁਕਿਆਂ ਨਾਲ ਲੜਦਾ ਹੋਇਆ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ । ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਚੋਲ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਕੀ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕ ਆਪਣੀ ਪਰਜਾ ਦੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਲਈ ਅਨੇਕ ਕੰਮ ਕੀਤੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉੱਤਮ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸਹੂਲਤ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣਾ ਸ਼ਾਸਨ ਚਲਾਉਣ । ਉਹ ਮੰਦਰਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿਚ ਰੁਚੀ ਲੈਂਦੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਈ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਮੰਦਰ ਬਣਵਾਏ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਨੇਕ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਤਾਮਿਲ ਦੋਹਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖਵਾਏ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ, ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ਦਾ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਯੋਗਦਾਨ ਰਿਹਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਭਵਨ ਉਸਾਰੀ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਲਾ ਅਤੇ ਭਵਨ ਉਸਾਰੀ-ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕ ਕਲਾ ਪ੍ਰੇਮੀ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕਲਾ ਅਤੇ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉੱਨਤੀ ਹੋਈ

1. ਰਾਜਰਾਜਾ ਪਹਿਲੇ ਨੇ ਤੰਜੌਰ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਾਜਰਾਜੇਸ਼ਵਰ ਮੰਦਰ ਬਣਵਾਇਆ । ਇਹ ਦਾਵਿੜ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚ ਬਣਿਆ ਹੈ ।
2. ਰਾਜਿੰਦਰ ਚੋਲ ਨੇ ਗੰਗਈਕੋਂਡ ਚੋਲਪੁਰਮ ਨਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਵਸਾਇਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ ।
3. ਚੌਲ ਕਾਲ ਵਿਚ ਕਾਂਸੇ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕ ਮੂਰਤੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ । ਤੰਜੌਰ ਦੀਆਂ ਨਟਰਾਜ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਇਸ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਉੱਤਮ ਕਾਂਸੇ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ(ਉ) ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਵਿਚ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾ ਵਿਸਥਾਰ ।
ਉੱਤਰ-

• ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਵਿਚ ਖੇਤੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵੱਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ | ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਘਮੱਕੜ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਾ ਕੇ, ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਖੇਤੀਯੋਗ ਬਣਾਇਆ । ਜਿਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਉੱਥੇ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਿਸਥਾਰ ਹੋਇਆ ।
• ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਸਿੰਚਾਈ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਵੱਲ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ । ਸਿੰਚਾਈ ਲਈ ਲਗਪਗ ਸਾਰੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਦਾ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਕਾਵੇਰੀ ਨਦੀ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਜਿੱਥੇ ਨਦੀ ਦਾ ਪਾਣੀ ਲਿਜਾਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੰਚਾਈ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਤਾਲਾਬ ਬਣਵਾਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵੰਡ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਤਾਲਾਬ ਕਮੇਟੀ ਵੀ ਬਣਾਈ ।
• ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕ ਰਾਜ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਵਰਖਾ ਜਾਂ ਕਾਲ ਪੈ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਨਸ਼ਟ ਹੋਈਆਂ ਫਸਲਾਂ ‘ਤੇ ਭੂਮੀ ਲਗਾਨ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੇ ਸਨ । ਉਹ ਸੰਕਟ ਕਾਲ ਵਿਚ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕਰਜ਼ਾ ਵੀ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ।

(ਅ) ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ
ਉੱਤਰ-
ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਉੱਨਤੀ ਹੋਈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਆਕਰਨ, ਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਾਸਤਰ, ਕਲਾ, ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਭੂਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨ ਆਦਿ ਅਨੇਕ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ । ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਤਾਮਿਲ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਸਨ ।
ਸਿੱਖਿਆ ਮੰਦਰਾਂ ਦੇ ਵਿਹੜਿਆਂ ਵਿਚ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।ਚੋਲ ਰਾਜ ਵਿਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਖੇਤਰੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਤਾਮਿਲ, ਤੇਲਗ ਅਤੇ ਕੰਨੜ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ।
ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ, ਵਿਦਵਾਨ ਕੰਬਨ ਨੇ ਰਮਾਇਣ ਦਾ ਤਾਮਿਲ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ । ਨੇਹਾ ਅਤੇ ਤਿਕਨਾ ਆਦਿ ਤੇਲਗੂ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦਾ ਤੇਲਗੂ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ । ਸਾਨੂੰ ਰਮਾਇਣ ਅਤੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਮਹਾਂਕਾਵਾਂ ਤੋਂ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁੱਗ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

ਵਸਤੁਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਚੁਣੋ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪਾਂਡੇਯ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਕ ਰਾਜ ਸੀ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹੋ ?
(i) ਕਾਂਚੀਪੁਰਮ
(ii) ਮਹਾਂਬਲੀਪੁਰਮ
(iii) ਮਦੁਰਾਇ ॥
ਉੱਤਰ-
(iii) ਮਦੁਰਾਇ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਗਗਈਕੋਂਡਾ ਚੋਲਪੁਰਮ ਉਪਾਧੀ ਕਿਸ ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕ ਨੇ ਧਾਰਨ ਕੀਤੀ ?
(i) ਰਾਜਿੰਦਰ ਚੋਲ ,
(ii) ਰਾਜਰਾਜ ਚੋਲ ,
(iii) ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਤੀਸਰਾ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਰਾਜਿੰਦਰ ਚੋਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕੈਲਾਸ਼ਨਾਥ ਮੰਦਿਰ (ਕਾਂਚੀਪੁਰਮ) ਕਿਸ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਬਣਵਾਇਆ ?
(i) ਪਾਲ
(ii) ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ
(iii) ਪੱਲਵ ।
ਉੱਤਰ-
(iii) ਪੱਲਵ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਦਿਖਾਏ ਗਏ ਰੱਥ ਮੰਦਿਰ ਕਿੱਥੇ ਸਥਿਤ ਹਨ ?

(i) ਕਾਂਚੀਪੁਰਮ
(ii) ਮਹਾਂਬਲੀਪੁਰਮ
(iii) ਚੋਲਪੁਰਮ
ਉੱਤਰ-
(ii) ਮਹਾਂਬਲੀਪੁਰਮ

Punjab State Board PSEB 7th Class Social Science Book Solutions History Chapter 8 ਨਵੇਂ ਰਾਜ ਅਤੇ ਰਾਜੇ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 7 Social Science History Chapter 8 ਨਵੇਂ ਰਾਜ ਅਤੇ ਰਾਜੇ

Social Science Guide for Class 7 PSEB ਨਵੇਂ ਰਾਜ ਅਤੇ ਰਾਜੇ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
(ੳ) ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਸੰਖੇਪ ਉੱਤਰ ਲਿਖੋ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁੱਗ ਦੌਰਾਨ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁੱਗ ਦੌਰਾਨ ਸਮਾਜ ਚਾਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਜਾਤਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ-ਬਾਹਮਣ, ਖੱਤਰੀ, ਵੈਸ਼ ਅਤੇ ਨੀਵੀਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀ । ਇਹ ਚਾਰੇ ਜਾਤਾਂ ਅੱਗੋਂ ਉਪ-ਜਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ । ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਜਾਤੀ ਨਿਯਮ ਬੜੇ ਕਠੋਰ ਸਨ । ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਬਾਹਮਣ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਨਮਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ ਅਤੇ ਸਭ ਧਾਰਮਿਕ ਰਸਮਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਪੂਰੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ । ਖੱਤਰੀ ਦੇਸ਼ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ ਜਦਕਿ ਵੈਸ਼ ਵਪਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਨੀਵੀਂ ਜਾਤ ਨਾਲ ਭੈੜਾ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਤ੍ਰਿਗੁੱਟ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਿਹੜੇ ਰਾਜਵੰਸ਼ਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੁੱਟ ਸੰਘਰਸ਼ ਤੋਂ ਭਾਵ ਉਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਤੋਂ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟਾਂ, ਪ੍ਰਤੀਹਾਰਾਂ ਅਤੇ ਪਾਲਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਕਨੌਜ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਹੋਇਆ | ਕਨੌਜ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਗਰ ਸੀ । ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਸ ਨਗਰ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨਗਰ ’ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸ਼ਾਸਕ ਗੰਗਾ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ’ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਈ ਲੜਾਈਆਂ ਲੜੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ, ਪ੍ਰਤਿਹਾਰ ਅਤੇ ਪਾਲ ਨਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਰਹੇ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਜਵੰਸ਼ਾਂ ਨੇ ਵਾਰੀ-ਵਾਰੀ ਨਾਲ ਕਨੌਜ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕੀਤਾ | ਆਧੁਨਿਕ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਇਸੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਤਿਟ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਿਸ ਕਾਲ ਨੂੰ ਰਾਜਪੂਤ ਕਾਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਾਰਤ ਅਨੇਕ ਛੋਟੇ-ਵੱਡੇ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਰਾਜਾਂ ‘ਤੇ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਸੀ ।
ਰਾਜਪੂਤ ਸ਼ਾਸਕ ਆਪਸ ਵਿਚ ਲੜਦੇ-ਝਗੜਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਲਈ ਰਾਜਪੂਤ ਰਾਜ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਫਿਰ ਤੋਂ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ।ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ 8ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਤਕ ਦੇਸ਼ ‘ਤੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦਾ ਹੀ ਸ਼ਾਸਨ ਰਿਹਾ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਕਾਲ ਨੂੰ “ਰਾਜਪੂਤ ਕਾਲ’ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ ਕਿਉਂ ਕੀਤੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ (999-1030 ਈ:) ਗਜ਼ਨੀ ਰਾਜ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਸਬਕਤਗੀਨ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ ।ਉਸਨੇ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ 17 ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਧਨ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਗੌਰ (Ghor) ਵੰਸ਼ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ।ਉਸਦੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਆਧੁਨਿਕ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਗਜ਼ਨੀ ਅਤੇ ਹਰਾਤ ਵਿਚਾਲੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ । ਉਸਦੇ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਹਮਲਿਆਂ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਧਨ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਹ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੁਸਲਿਮ ਰਾਜ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ।

(ਅ) ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਖਾਲੀ ਸਥਾਨ ਭਰੋ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮਿਹਰਭੋਜ………… ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਤੀਹਾਰ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਦੇਵਪਾਲ ਸ਼ਾਸਕ ਨੇ ਬੋਸ ਗਯਾ ਵਿਖੇ…….. ਮੰਦਰ ਬਣਾਇਆ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਹਾਂਬੋਧੀ ਮੰਦਰ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਸ਼ਾਸਨ……………. ਦੇ ਸਪ੍ਰਸਤ ਸਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ।

(ੲ) ਜੋੜੇ ਬਣਾਓ
1. ਗੁਰਜਰ-ਤਿਹਾਰ ਸ਼ਾਸਨ ਬੰਗਾਲ, ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਝਾਰਖੰਡ
2. ਪਾਲ ਸ਼ਾਸਕ ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ
3. ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਸ਼ਾਸਕ
ਉੱਤਰ-
1. ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ,
2. ਬੰਗਾਲ, ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਝਾਰਖੰਡ,
3. ਦੱਕਨ ।

ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮੁੱਢਲੇ (ਪੂਰਵ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਤਿੰਨ-ਤਿੰਨ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਤਿਹਾਰ ਜਾਂ ਗੁਰਜਰ-ਤਿਹਾਰ, ਪਾਲ ਅਤੇ ਰਾਜਪੂਤ ਰਾਜ । ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ-ਪੱਲਵ, ਪਾਂਡਯ ਅਤੇ ਚੋਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਗੁਰਜਰ-ਤਿਹਾਰ ਸ਼ਾਸਕ ਕਿੱਥੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਰਦੇ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੁਰਜਰ-ਤਿਹਾਰ ਸ਼ਾਸਕ ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਕੁੱਝ ਭਾਗਾਂ ‘ਤੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਰਦੇ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਗੁਰਜਰ-ਪ੍ਰਤਿਹਾਰ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸ਼ਾਸਕ ਕਿਹੜਾ ਸੀ ? ਉਸਨੇ ਕਦੋਂ ਤੋਂ ਕਦੋਂ ਤਕ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੁਰਜਰ-ਤਿਹਾਰ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਾਸਕ ਮਿਹਿਰਭੋਜ ਸੀ । ਉਸਨੇ 836 ਈ: ਤੋਂ 885 ਈ: ਤਕ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਗੁਰਜਰ-ਪ੍ਰਤਿਹਾਰ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਅੰਤ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੁਰਜਰ-ਤਿਹਾਰ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਸ਼ਾਸਕ ਰਾਜਪਾਲ ਨੇ 1018-19 ਈ: ਵਿਚ ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਦੀ ਅਧੀਨਤਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਈ ਸੀ । ਇਸ ਤੋਂ ਗੁੱਸੇ ਹੋ ਕੇ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਨੇ ਉਸਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਨਾਲ ਗੁਰਜਰ-ਤਿਹਾਰ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਗੁਰਜਰ-ਤਿਹਾਰ ਬਾਸਕ ਮਹਿੰਦਰਪਾਲ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਹਿੰਦਰਪਾਲ ਮਿਹਰਭੇਜ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਸੀ । ਉਸਨੇ 885-910 ਈ: ਤਕ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ । ਉਹ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਪ੍ਰੇਮੀ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਪਾਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਜਿੱਥੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ ? ਇਸ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਕੌਣ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਬੰਗਾਲ, ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਝਾਰਖੰਡ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ‘ਤੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਗੋਪਾਲ ਸੀ । ਉਸਨੇ 750 ਈ: ਵਿਚ ਪਾਲ ਵੰਸ਼ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪਾਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਸਫਲਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਪਾਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ, ਕਲਾ, ਚਿਤਰਕਲਾ, ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਉੱਨਤੀ ਹੋਈ ।
• ਪਾਲ ਸ਼ਾਸਕ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਅਨੁਯਾਈ ਸਨ ਪਰ ਉਹ ਹੋਰਨਾਂ ਧਰਮਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਵੀ ਉਦਾਰ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਪਾਲ ਸ਼ਾਸਕ ਧਰਮਪਾਲ ਦੀ ਇਕ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਸਫਲਤਾ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਧਰਮਪਾਲ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰੇਮੀ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ ।ਉਸਨੇ ਵਿਸ਼ਿਲਾ ਵਿਹਾਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਇਕ ਮਹਾਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਬਣੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਸ਼ਾਸਕ ਕਿੱਥੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਰਦੇ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਦੱਕਣ ‘ਤੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਦੱਕਣ ਵਿਚ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਅਤੇ ਤੁੰਗਭਦਰਾ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਦੇਸ਼ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-ਦੰਤੀਦੁਰਗ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਪਹਿਲਾ, ਗੋਵਿੰਦ ਦੂਜਾ, ਧਰੁਵ, ਗੋਵਿੰਦ ਤੀਜਾ, ਅਮੋਘਵਰਸ਼ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਤੀਜਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਸਫਲਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਸਫਲਤਾਵਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ –

1. ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਚਾਲੂਕਿਆਂ ਅਤੇ ਪੱਲਵਾਂ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਕੀਤੇ ।
2. ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਸ਼ਾਸਕ ਧਰੁਵ ਨੇ ਤਿਹਾਰ ਸ਼ਾਸਕ ਵਤਸਰਾਜ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਕਨੌਜ ’ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ।
3. ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਸ਼ਾਸਕ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਸੰਰੱਖਿਅਕ ਸਨ । ਅਮੋਘਵਰਸ਼ ਇਕ ਚੰਗਾ ਕਵੀ ਸੀ । ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਪਹਿਲੇ ਨੇ ਅਲੋਰਾ ਵਿਚ ਕੈ ਲਾਸ਼ ਮੰਦਰ ਬਣਵਾਇਆ ।
4. ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟਾਂ ਨੇ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਵਪਾਰਕ ਸੰਬੰਧ ਕਾਇਮ ਕੀਤੇ ।
5. ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹੋਰਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਧਰਮਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕੀਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ‘ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਟਿੱਪਣੀ ਲਿਖੋ –
1. ਮਿਹਰਭੋਜ
2. ਧਰਮਪਾਲ
3. ਦੇਵਪਾਲ
4. ਅਮੋਘਰਸ਼
5. ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਚੌਹਾਨ ।
ਉੱਤਰ-
1. ਮਿਹਰਭਜ-ਮਿਹਰਭੋਜ (836-885ਈ:) ਗੁਰਜਰ-ਤਿਹਾਰ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ । ਅਰਬ ਯਾਤਰੀ ਸੁਲੇਮਾਨ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਇਕ ਵੀਰ-ਯੋਧਾ ਅਤੇ ਕੁਸ਼ਲ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕ ਕਿਹਾ ਹੈ । ਉਸਨੇ ਪਾਲ ਵੰਸ਼ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਖੋਹੇ ਹੋਏ ਦੇਸ਼ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ । ਉਹ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦਾ ਉਪਾਸ਼ਕ ਸੀ । ਉਸਨੇ “ਆਦਿਵਰਾਹ’ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਧਾਰਨ ਕੀਤੀ ।

2. ਧਰਮਪਾਲ-ਧਰਮਪਾਲ (70-810 ਈ 🙂 ਪਾਲ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ | ਅਰਬ ਯਾਤਰੀ ਸੁਲੇਮਾਨ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀ ਸੈਨਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਉਸਦੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਪ੍ਰਤਿਹਾਰ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਕੀਤੇ । ਧਰਮਪਾਲ ਸਿੱਖਿਆ-ਪ੍ਰੇਮੀ ਵੀ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਵਿਕ੍ਰਮਸ਼ਿਲਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬੁੱਧ ਮੱਠ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣਿਆ ।

3. ਦੇਵਪਾਲ-ਦੇਵਪਾਲ ਪਾਲ ਸ਼ਾਸਕ ਧਰਮਪਾਲ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ ।ਉਸਨੇ 810 ਈ: ਤੋਂ 850 ਈ: ਤਕ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ । ਉਸਨੂੰ ਪਾਲ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸ਼ਾਸਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਸਨੇ ਅਸਾਮ ਅਤੇ ਉੜੀਸਾ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ । ਉਸਨੇ ਪ੍ਰਤਿਹਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵੀ ਯੁੱਧ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਪਾਲ ਰਾਜ ਦੇ ਮਾਣ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ |

4. ਅਮੋਘਵਰਸ਼-ਅਮੋਘਵਰਸ਼ (814878 ਈ:) ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਇਕ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ । ਉਸਨੇ 64 ਸਾਲ ਤਕ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ । ਉਹ ਆਪਣੀ ਸਿਆਣਪ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ । ਉਸਨੇ ‘ਕਵੀਰਾਜ ਮਾਰਗ’ ਨਾਂ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ । ਇਹ ਕੰਨੜ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਕਾਵਿ ਰਚਨਾ ਹੈ ।

5. ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਚੌਹਾਨ-ਪ੍ਰਥਵੀਰਾਜ ਚੌਹਾਨ, ਚੌਹਾਨ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ । ਉਸਨੇ 1179 ਈ: ਤੋਂ 1192 ਈ: ਤਕ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ । ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਅਜਮੇਰ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਉਸਦੇ ਅਧੀਨ ਸਨ । ਉਸਨੇ ਚੰਦੇਲ ਰਾਜਾ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਮਹੋਬਾ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਾਰ ਵਿਚ ਕਰ ਲੈ ਲਏ । ਉਸਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਚਾਲੂਕਿਆ ਸ਼ਾਸਕ ਭੀਮ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਵੀ ਟੱਕਰ ਲਈ । ਉਹ 1192 ਈ: ਵਿਚ ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਹਾਰ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਕਿਸੇ ਦੋ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਾਜਪੂਤ ਵੰਸ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੋ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਾਜਪੂਤ ਵੰਸ਼ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਨ-

1. ਤਿਹਾਰ ਵੰਸ਼-ਇਸ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਰਾਜਾ ਕਨੌਜ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਦੇ ਦੇਸ਼ ‘ਤੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਸਕ ਨਾਗਭੱਟ-I ਸੀ । ਭੋਜ ਪਹਿਲਾ ਇਸ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ ।
2. ਚੌਹਾਨ ਵੰਸ਼-ਇਸ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿਚ ਅਜਮੇਰ ਦੇ ਦੇਸ਼ ‘ਤੇ ਸੀ । ਪਿਥਵੀ ਰਾਜ ਚੌਹਾਨ ਇਸ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਾਜਾ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਨਾਲ ਵੀ ਦੋ ਵਾਰ ਟੱਕਰ ਲਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਅਤੇ ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਵਿਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਅਤੇ ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਵਿਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅੰਤਰ ਸੀ –

ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ	ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ
1. ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿਰਫ਼ ਧਨ ਲੁੱਟਣਾ ਸੀ ।	1. ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੁਸਲਿਮ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ ਸੀ ।
2. ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਹਮਲਿਆਂ ਵਿਚ ਜੇਤੂ ਰਿਹਾ |	2. ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਆਪਣੇ ਹਮਲਿਆਂ ਵਿਚ ਇਕ ਵਾਰ ਹਾਰਿਆ ।
3. ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਧਨ ਦੀ ਬਹੁਤ ਹਾਨੀ ਹੋਈ ।	3. ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੁਸਲਿਮ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਕਨੌਜ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ । ਜਿਹੜੇ ਰਾਜ ਕਨੌਜ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਨੌਜ ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ। ਇਸ ‘ਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਕਨੌਜ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਅਜਿਹੀ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ‘ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸ਼ਾਸਕ ਪੂਰੀ ਗੰਗਾ ਘਾਟੀ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਕਨੌਜ ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਬੰਗਾਲ-ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਪਾਲ, ਮੱਧ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਹਾਰ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਰਾਜਿਆਂ ਵਿਚਾਲੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਤਰਫ਼ੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸੰਘਰਸ਼ ਲਗਪਗ 200 ਸਾਲ ਤਕ ਚੱਲਿਆ । ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੇ ਤਿੰਨਾਂ ਰਾਜਵੰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਪੱਖੋਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਬਾਰੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੇ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਵਿਚਾਰ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੁੱਖ ਵਿਚਾਰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ

1. ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਕੋਲਨ ਟਾਡ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਰਾਜਪੁਤ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੀ ਸੰਤਾਨ ਸਨ । ਉਹ ਹੂਣਾਂ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆ ਵਸੇ ।
2. ਵੇਦ ਵਿਆਸ ਅਤੇ ਗੌਰੀ ਸ਼ੰਕਰ ਔਝਾ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜਪੁਤ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਸ਼ੱਤਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸੰਤਾਨਾਂ ਹਨ ।
3. ਇਕ ਹੋਰ ਵਿਚਾਰ ਚੰਦ ਬਰਦਾਈ ਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਰਾਜ ਰਾਸੋ ਵਿਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਅਗਨੀਕੁਲ ਤੋਂ ਹੋਈ । ਚੌਹਾਨ, ਪਰਮਾਰ, ਗੁਰਜਰ-ਪ੍ਰਤਿਹਾਰ, ਚਾਲੁਕਿਆ ਅਤੇ ਚੰਦੇਲ ਇਸ ਕਾਲ ਦੇ ਮੁੱਖ ਰਾਜਪੂਤ ਵੰਸ਼ ਜਾਂ ਕੁਲ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਚੌਹਾਨਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਚੌਹਾਨਾਂ ਨੂੰ ਚਾਹਮਾਨ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸ਼ਾਸਕ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਚੌਹਾਨ ਸੀ । ਉਸਨੇ 1179 ਤੋਂ 1192 ਈ: ਤਕ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ । ਉਹ ਇਕ ਵੀਰ ਯੋਧਾ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਚੰਦੇਲ ਰਾਜਾ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਉਸਦੇ ਕਈ ਦੇਸ਼ ਖੋਹ ਲਏ 1191 ਈ: ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਤਰਾਇਨ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ |

ਪਰ ਅਗਲੇ ਹੀ ਸਾਲ 1192 ਈ: ਵਿਚ ਤਰਾਇਨ ਦੀ ਦੂਜੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਉਹ ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਤੋਂ ਹਾਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਚੌਹਾਨ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਰਾਜ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ । ਚੰਦ ਬਰਦਾਈ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਰਾਸੋ ਵਿਚ ਪਿਥਵੀਰਾਜ ਚੌਹਾਨ ਦੀਆਂ ਸਫਲਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਸਹਿਤ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18
ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ, ਗਜ਼ਨੀ ਦਾ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ । ਉਹ ਗਜ਼ਨੀ ਨੂੰ ਇਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਰਾਜ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਇਕ ਵੱਡੀ ਸੈਨਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਸਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਧਨ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ ! ਧਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸਨੇ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ 17 ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ । ਉਸਦੇ ਮੁੱਖ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ –
1. ਜੈਪਾਲ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ, 1001 ਈ: -1001 ਈ: ਵਿਚ ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਿੰਦੂਸ਼ਾਹੀ ਸ਼ਾਸਕ ਜੈਪਾਲ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਵਿਚ ਜੈਪਾਲ ਹਾਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਬੰਦੀ ਬਣਾ ਲਿਆ ਗਿਆ । ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਹਿਮੂਦ ਨੇ ਜੈਪਾਲ ਤੋਂ 2,50,000 ਸੋਨੇ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਲੈ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਮੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ | ਪਰ ਜੈਪਾਲ ਇਸ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਨੂੰ ਸਹਿਣ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ । ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ।

2. ਆਨੰਦਪਾਲ ਨਾਲ ਯੁੱਧ, 1008 ਈ: ਆਨੰਦਪਾਲ ਜੈਪਾਲ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ । ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਨੇ 1008 ਈ: ਵਿਚ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਕੀਤਾ | ਆਨੰਦਪਾਲ ਨੇ ਉੱਜੈਨ, ਗਵਾਲੀਅਰ, ਕਾਲਿੰਜਰ, ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਅਜਮੇਰ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੀ ਸੈਨਾ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਮਹਿਮੂਦ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ । ਇਕ ਭਿਆਨਕ ਲੜਾਈ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮਹਿਮੂਦ ਜੇਤੂ ਰਿਹਾ ।ਉਸਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਭਿਆਨਕ ਲੁੱਟਮਾਰ ਕੀਤੀ ।

3. ਨਗਰਕੋਟ ’ਤੇ ਹਮਲਾ, 1009 ਈ:-ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਨੇ 1009 ਈ: ਵਿਚ ਨਗਰਕੋਟ (ਕਾਂਗੜਾ), ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ । ਉਸਨੇ ਨਗਰਟ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ ਤੋਂ ਉਸ ਨੇ ਅਪਾਰ ਸੋਨਾ-ਚਾਂਦੀ ਲੱਟਿਆ ।

4. ਥਾਨੇਸਰ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ, 1014 ਈ:-ਮਹਿਮੂਦ ਨੇ 1014 ਈ: ਵਿਚ ਥਾਨੇਸਰ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ । ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿਚ ਅਪਾਰ ਧਨ-ਸੰਪੱਤੀ ਸੀ । ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਕੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਲੈ ਗਿਆ ।

5. ਮਥੁਰਾ ਅਤੇ ਕਨੌਜ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ, 1018-19 ਈ:-ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਨੇ 1018-19 ਈ: ਵਿਚ ਮਥੁਰਾ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ । ਉਸਨੇ ਰਾਹ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਨਗਰਾਂ ਵਿਚ ਲੁੱਟਮਾਰ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਦੀ ਭੇਂਟ ਚੜ੍ਹਾ ਦਿੱਤਾ । 1018 ਈ: ਵਿਚ ਉਹ ਮਥੁਰਾ ਪਹੁੰਚਿਆ ਅਤੇ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ |
ਮਥੁਰਾ ਤੋਂ ਉਹ ਕਨੌਜ ਪਹੁੰਚਿਆ | ਕਨੌਜ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਰਾਜਪਾਲ ਨੇ ਉਸਦੇ ਅੱਗੇ ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣ ਕਰ ਦਿੱਤਾ | ਮਹਿਮੂਦ ਨੇ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿਚ ਖੂਬ ਲੁੱਟਮਾਰ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜ-ਫੋੜ ਦਿੱਤਾ ।

6. ਕਾਲਿੰਜ਼ਰ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ, 1021 ਈ: -1021 ਈ: ਵਿਚ ਮਹਿਮੂਦ ਨੇ ਕਾਲਿੰਜ਼ਰ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਵਿਦਿਆਧਰ ਕੋਲ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੈਨਾ ਸੀ । ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਮਹਿਮੂਦ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ ਅਤੇ ਮੈਦਾਨ ਛੱਡ ਕੇ ਦੌੜ ਗਿਆ ।

7. ਸੋਮਨਾਥ ਦੇ ਮੰਦਰ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ, 1025 ਈ: -1025 ਈ: ਵਿਚ ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਨੇ ਕਾਠੀਆਵਾੜ (ਗੁਜਰਾਤ) ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਸੋਮਨਾਥ ਦੇ ਮੰਦਰ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ । ਇਹ ਮੰਦਰ ਆਪਣੀ ਧਨ-ਸੰਪੱਤੀ ਲਈ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੀ । ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇਹ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਮੰਦਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਹਿਮਦ ਨੇ ਇਸ ਮੰਦਰ ਵਿਚ ਭਿਆਨਕ ਲੁੱਟਮਾਰ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਮੰਦਰ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ | ਇੱਥੋਂ ਉਹ ਸੈਂਕੜੇ ਮਣ ਸੋਨਾ-ਚਾਂਦੀ ਅਤੇ ਹੀਰੇ-ਜਵਾਹਰਾਤ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਲੈ ਗਿਆ । ਇਹ ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਜਿੱਤ ਸੀ । ਇਸਦੇ ਲਈ ਖਲੀਫ਼ਾ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ । 1030 ਈ: ਵਿਚ ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਗੌਰ ਰਾਜ ਦਾ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ ।ਉਹ 1173 ਈ: ਵਿਚ ਸਿੰਘਾਸਨ ‘ਤੇ ਬੈਠਾ ॥ ਸ਼ਾਸਕ ਬਣਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਭਾਰਤ-ਜਿੱਤ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਕੀਤਾ | 1175 ਈ: ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਮੁਲਤਾਨ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ । ਉਸਦੇ ਹੋਰਨਾਂ ਮੁੱਖ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ –
1. ਗੁਜਰਾਤ ’ਤੇ ਹਮਲਾ-1178 ਈ: ਵਿਚ ਗੌਰੀ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ | ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਨੇ ਬਹੁਤ ਵੀਰਤਾ ਨਾਲ ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰਾ ਦਿੱਤਾ ।

2. ਤਰਾਇਨ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਯੁੱਧ-ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੁਸਲਿਮ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ 1191 ਈ: ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਦਿੱਲੀ ‘ਤੇ ਉਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਪਿਥਵੀ ਰਾਜ ਚੌਹਾਨ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਸੀ, ਜੋ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵੀਰ ਅਤੇ ਸਾਹਸੀ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ ।ਤਰਾਇਨ ਦੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਰਾਜ ਚੌਹਾਨ ਅਤੇ ਗੌਰੀ ਦੀਆਂ ਸੈਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਘਮਸਾਨ ਦਾ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਦੀ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਰ ਹੋਈ । ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ

3. ਤਰਾਇਨ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਯੁੱਧ-ਆਪਣੀ ਹਾਰ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਗੌਰੀ ਨੇ 1192 ਈ: ਵਿਚ ਦੁਬਾਰਾ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਵਾਰ ਕਨੌਜ ਦੇ ਰਾਜਾ ਜੈਚੰਦ ਨੇ ਵੀ ਉਸ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ । ਤਰਾਇਨ ਦੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਗੌਰੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਸੈਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਡਟ ਕੇ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ । ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਰਾਜ ਚੌਹਾਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਰਾਜਪੂਤ ਬਹੁਤ ਕੀਰਤਾ ਨਾਲ ਲੜੇ, ਪਰ ਅੰਤ ਵਿਚ ਗੌਰੀ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ ਇਸ ਜਿੱਤ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਅਜਮੇਰ ’ਤੇ ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ।

4. ਜੈਚੰਦ ਨਾਲ ਯੁੱਧ-1194 ਈ: ਵਿਚ ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਨੇ ਕਨੌਜ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਜੈਚੰਦ ਨੂੰ ਹਰਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਨੌਜ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਜਿੱਤ ਲਿਆ |

5. ਹੋਰ ਜਿੱਤਾਂ-ਇਸੇ ਵਿਚਕਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਦੇ ਇਕ ਸੈਨਾਪਤੀ ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ-ਬਖਤਿਆਰ ਖਿਲਜੀ ਨੇ ਬੰਗਾਲ ਅਤੇ ਬਿਹਾਰ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ।ਉਸ ਦੇ ਹੋਰ ਸੈਨਾਪਤੀ ਕੁਤੁਬੁੱਦੀਨ ਐਬਕ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ਨੂੰ ਵੀ ਜਿੱਤ ਲਿਆ । | ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਨੇ ਕੁੱਝ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਲਗਪਗ ਪੂਰੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਆਪਣਾ ਅਧਿਕਾਰ ਜਮਾ ਲਿਆ । 1206 ਈ: ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ । ਉਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਤੁਰਕ ਰਾਜ ਦਾ ਅਸਲ ਸੰਸਥਾਪਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਮਾਜ, ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀ, ਧਰਮ ਦੀ ਹਾਲਤ ਉੱਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਸਮਾਜ-ਆਰੰਭਿਕ ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਬਹੁਤ ਕਠੋਰ ਸੀ । ਸਮਾਜ ਚਾਰ ਜਾਤੀਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਇਹ ਜਾਤੀਆਂ ਸਨ-ਬਾਹਮਣ, ਕਸ਼ੱਤਰੀ, ਵੈਸ਼ ਅਤੇ ਸ਼ੂਦਰ । ਬਾਹਮਣ ਧਾਰਮਿਕ ਰਸਮਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਲਈ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਆਦਰ ਸੀ | ਕਸ਼ੱਤਰੀ ਸੈਨਿਕ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਕ ਬਣਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੇ ਸਨ । ਵੈਸ਼ ਵਪਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਪਰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸ਼ੂਦਰਾਂ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । | ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਉੱਚੀ ਜਾਤੀ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਮਾਣ ਸੀ । ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਪੁੱਤਰੀਆਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਨੀਵੀਆਂ ਆਖੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਆਦਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿਵਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਉਹ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੀਆਂ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣਾ ਪਤੀ ਚੁਣਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਸੀ । ਉਹ ਜੌਹਰ ਦੀ ਰਸਮ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ ।

(ਅ) ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀ-ਪੂਰਵ ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਿੱਤਾ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਕੀਮਤੀ ਪੱਥਰ, ਮਸਾਲੇ, ਰੇਸ਼ਮ, ਉੱਨੀ ਅਤੇ ਸੂਤੀ ਕੱਪੜੇ, ਚੰਦਨ ਦੀ ਲੱਕੜੀ, ਨਾਰੀਅਲ ਆਦਿ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਭੇਜੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਤੋਂ ਖਜੂਰ, ਸ਼ਰਾਬ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਸਨ ।

(ਇ) ਧਰਮ-ਪੂਰਵ (ਆਰੰਭਿਕ) ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ, ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਸਨ | ਪਰ ਰਾਜਪੂਤ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਅਨੁਯਾਈ ਸਨ ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨੇ ਬਹੁਤ ਉੱਨਤੀ ਕੀਤੀ । ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਦੋ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕਪ੍ਰਿਆ ਸਨ-ਸ਼ੈਵ ਮੱਤ ਅਤੇ ਵੈਸ਼ਨਵ ਮੱਤ । ਲੋਕ ਵਿਸ਼ਨੂੰ, ਸ਼ਿਵ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਉਹ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੇ ਦਸ ਅਵਤਾਰਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਵੀ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਕਾਲ ਵਿਚ ਉੱਤਰੀ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕਪ੍ਰਿਆ ਹੋਈ | ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੁ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ, ਰਾਮਾਨੁਜ ਅਤੇ ਮਾਧਵ ਜੀ ਨੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਭਗਤੀ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਸੱਚੇ ਮਨ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭੂ-ਭਗਤੀ ਕਰਨਾ ਹੀ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੈ ।
ਉਹ ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਵਰਣ ਦੇ ਭੇਦਭਾਵ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਨ ।

ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
(ਉ) ਸਹੀ ਵਾਕਾਂ ਤੇ (✓) ਅਤੇ ਗਲਤ ਵਾਕਾਂ ਤੇ (✗) ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਓ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮੁੱਢਲੇ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਿੱਤਾ ਖੇਤੀ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ 17 ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਜੈਚੰਦ ਅਜਮੇਰ ਦਾ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਰਾਜਾ ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦਿੱਲੀ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

(ਅ) ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਚੁਣੋ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਵਿਅਕਤੀ ਚਾਹਮਾਨ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਇਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ। ਇਸਦਾ ਕੀ ਨਾਮ ਸੀ ?

(i) ਜੈਚੰਦ ,
(ii) ਵਿਦਿਆਧਰ
(iii) ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਚੌਹਾਨ।
ਉੱਤਰ-
(iii) ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਚੌਹਾਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਰਾਜਾ ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਕਿਹੜੀ ਸੀ ?
(i) ਕਨੌਜ ।
(iii) ਸਿਆਲਕੋਟ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਕਨੌਜ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਇਲੋਰਾ ਦਾ ਕੈਲਾਸ਼ ਮੰਦਿਰ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਦੱਸੋ ਕਿ ਇਹ ਕਿਸਦੇ ਦੁਆਰਾ ਬਣਵਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ?

(i) ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਸ਼ਾਸਕ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਤੀਸਰੇ ਦੁਆਰਾ
(ii) ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਸ਼ਾਸਕ ਦੰਤੀਦੁਗ ਦੁਆਰਾ ,
(iii) ਪ੍ਰਤਿਹਾਰ ਸ਼ਾਸਕ ਵੱਤਸਰਾਜ ਦੁਆਰਾ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਸ਼ਾਸਕ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਤੀਸਰੇ ਦੁਆਰਾ ।
(i) ਚੰਦਵਾੜਾ

Punjab State Board PSEB 7th Class Social Science Book Solutions History Chapter 7 ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ (ਕਦੋਂ, ਕਿੱਥੇ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ) Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 7 Social Science History Chapter 7 ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ (ਕਦੋਂ, ਕਿੱਥੇ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ)

Social Science Guide for Class 7 PSEB ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਕਦੋਂ, ਕਿੱਥੇ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ) Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
(ੳ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਉੱਤਰ ਲਿਖੋ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਨਾਂ ਰੱਖੇ ਗਏ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਦੋ ਨਾਂ ਰੱਖੇ ਗਏ-ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤਵਰਸ਼ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਨੂੰ ਕਿੰਨੇ ਯੁਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਯੁਗ, ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁਗ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੀ ਹਾਲਤ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਏਸ਼ੀਆ ਦਾ ਦੱਖਣੀ ਭਾਗ ਸੀ । ਪੂਰਵ ਕਾਲ ਵਿਚ ਇਸਨੂੰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤਵਰਸ਼ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਸੱਦਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸ੍ਰੋਤ ਕਿੰਨੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਤ ਮਿਲਦੇ ਹਨ-ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸ੍ਰੋਤ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਸ੍ਰੋਤ ॥
I. ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸ੍ਰੋਤ-ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸ੍ਰੋਤਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਰਕ, ਮੰਦਰ, ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ, ਸਿੱਕੇ, ਬਰਤਨ, ਹਥਿਆਰ, ਗਹਿਣੇ ਅਤੇ ਚਿਤਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ।
1. ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਰਕ ਜਾਂ ਇਮਾਰਤਾਂ-ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਵਿਚ ਮੰਦਰ, ਮਸਜਿਦ ਅਤੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ । ਮੰਦਰਾਂ ਵਿਚ ਖੁਜਰਾਹੋ, ਭੁਵਨੇਸ਼ਵਰ, ਕੁਨਾਰਕ ਆਦਿ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਮਸਜਿਦਾਂ ਵਿਚ, ਜਾਮਾ ਮਸਜਿਦ ਅਤੇ ਮੋਤੀ ਮਸਜਿਦ ਅਤੇ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚ ਜੈਸਲਮੇਰ, ਜੈਪੁਰ ਆਦਿ ਮੁੱਖ ਹਨ ।

2. ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ-ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਸਾਨੂੰ ਮੁੱਢਲੇ (ਪੂਰਵ ਮੱਧਕਾਲ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਹਿਲੂਆਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਮੱਧ ਯੁਗ ਦੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾਵਾਂ, ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ਅਤੇ ਗੁਣਾਂ, ਕਲਾ ਦੇ ਨਮੂਨਿਆਂ, ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਆਦਿ ਦਾ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ।

3. ਸਿੱਕੇ-ਸਾਨੂੰ ਮੱਧਕਾਲ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਕੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਹਨ । ਇਹ ਇਸ ਯੁਗ ਦੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ | ਕੁੱਝ ਸਿੱਕੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਦਸ਼ਾ ‘ਤੇ ਵੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

4. ਚਿਤਰਕਾਰੀ-ਚਿਤਰਕਾਰੀ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਮੱਧ ਯੁਗ ਦੀ ਸਾਧਾਰਨ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਕਲਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਵੀ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ।

II. ਸਾਹਿਤਕ ਸ੍ਰੋਤ-ਸਾਹਿਤਕ ਸ੍ਰੋਤਾਂ ਵਿਚ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀਆਂ, ਜੀਵਨੀਆਂ, ਰਾਜਿਆਂ ਅਤੇ ਰਾਜਵੰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ, ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ । ਬਾਬਰ, ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀਆਂ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀਆਂ ਸਾਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ | ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਹੋਈਆਂ ਸੰਧੀਆਂ ‘ਤੇ ਰੌਸ਼ਨੀ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਲੇਖ ਵੀ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਸੋਤ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਲੇਖ ਕਿਵੇਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਸੋਤ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਲੇਖ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਸੋਤ ਹਨ । ਮੱਧ ਯੁਗ ਵਿਚ ਕਈ ਮੁਸਲਿਮ ਅਤੇ ਯੂਰਪੀ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਲੇਖ ਲਿਖੇ । ਇਹ ਲੇਖ ਮੱਧ ਯੁਗ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਈ ਗੱਲਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

• ਇਬਨਬਾਤੂਤਾ ਦੇ “ਕਿਤਾਬ-ਉਲ-ਰੀਹੇਲਾ’ ਲੇਖ ਨਾਲ ਮੁਹੰਮਦ-ਬਿਨ-ਤੁਗ਼ਲਕ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।
• ਅਲਬਰੂਨੀ ਦਾ ਭਾਰਤ ਸੰਬੰਧੀ ਲੇਖ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ।
• ਅਬਦੁਲ ਰਜ਼ਾਕ ਨੇ ਵਿਜੈ ਨਗਰ ਰਾਜ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ । ਉਸਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਵਿਜੈ ਨਗਰ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ।
• ਯੂਰਪੀਅਨ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਭਾਰਤ ਯਾਤਰਾ ਬਾਰੇ ਲੇਖ ਲਿਖੇ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ‘ਤੇ ਰੌਸ਼ਨੀ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

(ਅ) ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਖ਼ਾਲੀ ਸਥਾਨ ਭਰੋ –

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ ਨੂੰ ਪੂਰਵ ਕਾਲ ਵਿਚ …………. ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਜਾਂ ਭਾਰਤਵਰਸ਼,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ………….. ਨੂੰ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਸਹੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
8ਵੀਂ ਸਦੀ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਚੀਨੀਆਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ………… ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਇੰਦੂ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਮਾਰਕ, ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਅਤੇ ਸਿੱਕੇ ਆਦਿ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ………….. ਸੋਤ ਹਨ, ਜਦ ਕਿ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀਆਂ ਅਤੇ ਜੀਵਨੀਆਂ …………………. ਸੋਤ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੁਰਾਤੱਤਵ, ਸਾਹਿਤਕ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਤਾਨਸੇਨ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ …………ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਵੱਈਆ ।

(ਇ) ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ਸਹੀ (✓) ਜੀ ਜਾਂ ਗਲਤ (✗) ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਗਾਓ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ-ਮੁੱਢਲਾ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ ਦੌਰਾਨ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਿਕ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਏ ਸਨ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ ਵਿਚ ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਵਣਜ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ ਦੌਰਾਨ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਨਹੀਂ ਸਨ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਤੋਂ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਯੁਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਯੁਗ-ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁਗ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਯੁਗ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁਗ ਵਿਚਾਲੇ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਿਹੜੇ ਕਾਲ ਨੂੰ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ 8ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ 8ਵੀਂ ਸਦੀ ਨੂੰ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਸਦੀ ਕਿਉਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ 8ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਸਮਾਜ, ਰਾਜਨੀਤੀ, ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ, ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਧਰਮ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਏ । ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਭਾਰਤ ਵਿਚ 8ਵੀਂ ਸਦੀ ਨੂੰ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਸਹੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

 

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਕਿਹੜੇ ਕਾਲ ਵਿਚ ‘ਆਰੀਆ ਵਰਤ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ? ਇਸਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਆਰੀਆ ਵਰਤ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਇਸਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ-ਆਰੀਆਂ ਦਾ ਦੇਸ਼ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ ਨੂੰ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ –

1. 8ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਆਰੰਭ ਤਕ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਮੁੱਢਲਾ ਜਾਂ ਪੂਰਵ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ |
2. 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਤਕ ਦਾ ਸਮਾਂ ਉੱਤਰ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਅਕਬਰ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਕਬਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਤਾਨਸੇਨ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਇਤਿਹਾਸ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਯੁਗਾਂ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਾਂ ਦਿੱਤੇ । ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਤੱਥਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਯੁਗਾਂ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਾਂ ਦਿੱਤੇ

1. ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਰੀਆ ਵਰਤ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਰਾਜਾ ਭਰਤ ਦੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਭਾਰਤਵਰਸ਼ ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ।
3. ਈਰਾਨੀਆਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ “ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਯੂਨਾਨੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇੰਡਸ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ।
4. ਬਾਈਬਲ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ‘ਹੋੜੁ’ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ।
5. ਜਦੋਂ ਚੀਨ ਵਿਚ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਚੀਨੀਆਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਤਾਇਨ-ਚੂ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ।
6. ਹਿਊਨਸਾਂਗ ਦੀ ਭਾਰਤ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਇੰਟੂ ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ ਦਾ ਅੰਤ ਕਦੋਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ ਦਾ ਅੰਤ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਪਤਨ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਕਤੀ ਫੜਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸੰਗੀਤ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸ੍ਰੋਤ ਹੈ | ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸੰਗੀਤ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਤ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਅਸੀਂ ਮੁਗਲ ਕਾਲ ਨੂੰ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ । ਮੁਗ਼ਲ ਸ਼ਾਸਕ ਸੰਗੀਤ ਪ੍ਰੇਮੀ ਸਨ । ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ । ਅਕਬਰ ਨੇ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਅਨੇਕ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸੰਰੱਖਿਅਣ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਤਾਨਸੇਨ ਉਸਦੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸੀ । ਮੁਗ਼ਲਕਾਲ ਵਿਚ ਸੰਗੀਤ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਮੇਲ ਹੋਇਆ ।

 

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿਚ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਦੇਸ਼ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿਚ ਅੱਜ ਦੇ ਛੇ ਦੇਸ਼ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ । ਇਹ ਦੇਸ਼ ਸਨਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ, ਨੇਪਾਲ, ਭੂਟਾਨ, ਬੰਗਲਾ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ।.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ ਦੌਰਾਨ ਮੁੱਖ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ ਦੌਰਾਨ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਇਸ ਯੁਗ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਯੁਗ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ –

• ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਆਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨਾਲ ਮੇਲ-ਜੋਲ ਵਧਿਆ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ।
• ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ, ਜੋ ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਵੀ ਬੋਲਦੇ ਹਾਂ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਮੁੱਖ ਸਨ ।
• ਇਸ ਯੁਗ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਿਕ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ, ਰਸਮਾਂ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਹੋਈ ।
• ਇਸ ਕਾਲ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਡੂੰਘੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧ ਕਾਇਮ ਹੋਏ ਵਪਾਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਅਪਣਾਏ । ਭਾਰਤ ਨੇ ਵੀ ਹੋਰਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਅਨੇਕਾਂ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਹਿਣ ਕੀਤੇ ।
• ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਭਗਤੀ ਮੱਤ ਅਤੇ ਸੂਫ਼ੀ ਮੱਤ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਨਾਲ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲੀ ।
• ਮੱਧ ਯੁਗ ਵਿਚ ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਵਣਿਜ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ।

ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
(ਉ) ਸਹੀ ਵਾਕਾਂ ਤੇ (✓) ਅਤੇ ਗ਼ਲਤ ਵਾਕਾਂ ਤੇ (✗) ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਓ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਸਾਹਿਤਕ ਸਰੋਤ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮੁਗਲ ਸ਼ਾਸਕ ਸੰਗੀਤ ਪ੍ਰੇਮੀ ਸਨ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਇਬਨਬਤੂਤਾ ਦੇ ਲੇਖਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਅਕਬਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨਕਾਲ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

(ਅ) ਸਹੀ ਜੋੜੇ ਬਣਾਓ

1. ਅਬਦੁਲ ਰਜ਼ਾਕ	(i) ਅਕਬਰ
2. ਤਾਨਸੇਨ	(ii) ਵਿਜੈਨਗਰ ਰਾਜ
3. ਇੰਡਸ	(iii) ਹਿਊਨਸਾਂਗ
4. ਇੰਟੂ	(iv) ਬ੍ਰਿਕ

ਉੱਤਰ-

1. ਅਬਦੁਲ ਰਜ਼ਾਕ	(ii) ਵਿਜੈਨਗਰ ਰਾਜ
2. ਤਾਨਸੇਨ	(i) ਅਕਬਰ
3. ਇੰਡਸ	(iv) ਕ
4. ਇੰਟੂ	(iii) ਹਿਊਨਸਾਂਗ

(ਇ) ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਚੁਣੋ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਿਤਾਬ-ਉਲ-ਹਲਾ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਇਕ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਦਾ ਲੇਖ ਹੈ। ਦੱਸੋ ਉਹ ਕੌਣ ਸੀ ? ਕਿਸਦਾ ਲੇਖ ਹੈ ?
(i) ਅਲਬਰੂਨੀ
(ii) ਇਬਨਬਤੂਤਾ
(iii) ਅਬਦੁਲ ਰਾਜ਼ਾਕ ।
ਉੱਤਰ-
(ii) ਇਬਨਬਤੂਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਵਿਅਕਤੀ ਅਕਬਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸੀ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹੋ ?

(i) ਤਾਨਸੇਨ
(ii) ਅਬਦੁਲ ਰਾਜ਼ਾਕ
(iii) ਅਲਬੇਰੂਨੀ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਤਾਨਸੇਨ ।

 

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਸ੍ਰੋਤ ਸਾਹਿਤਿਕ ਸ੍ਰੋਤਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਇਹ ਕੀ ਹੈ ?

(ii) ਅਕਬਰ ਦਾ ਸਿੱਕਾ
(ii) ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ।
(i) ਆਤਮਕਥਾ
ਉੱਤਰ-
(ii) ਅਕਬਰ ਦਾ ਸਿੱਕਾ

Punjab State Board PSEB 7th Class Social Science Book Solutions  Geography Chapter 6 ਮਨੁੱਖੀ ਵਾਤਾਵਰਨ-ਬਸਤੀਆਂ, ਆਵਾਜਾਈ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 7 Social Science Chapter 6 ਮਨੁੱਖੀ ਵਾਤਾਵਰਨ-ਬਸਤੀਆਂ, ਆਵਾਜਾਈ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ

Social Science Guide for Class 7 PSEB ਮਨੁੱਖੀ ਵਾਤਾਵਰਨ-ਬਸਤੀਆਂ, ਆਵਾਜਾਈ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ Textbook Questions, and Answers

(ਉ) ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਉੱਤਰ ਇਕ ਸ਼ਬਦਇਕ ਵਾਕ (1-15) ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਦਿਓ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਮਨੁੱਖੀ ਬਸਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਖੇਤੀ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਇਕ ਥਾਂ ਟਿਕ ਕੇ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਖੇਤਾਂ ਦੀ ਉੱਚਿਤ ਦੇਖਭਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ । ਇਸ ਨਾਲ ਖੇਤਾਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਮਨੁੱਖੀ ਬਸਤੀਆਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਕਿੱਥੇ ਰਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲ ਮਨੁੱਖ ਉੱਥੇ ਰਹਿਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਪਾਣੀ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਪਾਣੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਕਈ ਘਰੇਲੂ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਨਦੀ ਘਾਟੀਆਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਲੱਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਦਾ ਧਰਾਤਲ, ਮਨੁੱਖੀ ਬਸਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੱਧਰੇ ਧਰਾਤਲ ‘ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਬਸਤੀਆਂ ਬਣਾਉਣਾ ਆਸਾਨ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਰੇਲਾਂ-ਸੜਕਾਂ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਵਧੇਰੇ ਨਗਰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਉੱਤਰੀ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਵਸੇ ਹਨ । ਪਰ ਪਰਬਤਾਂ ‘ਤੇ ਉਬੜ-ਖਾਬੜ ਧਰਾਤਲ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਬਸਤੀਆਂ ਘੱਟ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸੜਕ ਮਾਰਗਾਂ ਦਾ ਕੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੜਕਾਂ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਬਣਾਉਣੀਆਂ ਆਸਾਨ ਅਤੇ ਸਸਤੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਇਕ-ਇਕ ਘਰ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਘਰ ਤੱਕ (Door to Door) ਸਾਮਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਕ ਉਬੜ-ਖਾਬੜ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ।

(ਅ) ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਲਗਪਗ 50-60 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਦਿਓ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਰੇਲ ਮਾਰਗਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਵੀ ਦੱਸੋ |
ਉੱਤਰ-
ਰੇਲ ਮਾਰਗ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੱਖ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਬਹੁਤ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਮੁਸਾਫਿਰਾਂ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਸਾਮਾਨ ਦੀ ਢੋਆ-ਢੁਆਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੋਲੇ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਰੇਲਵੇ ਇੰਜਣ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਹੁਣ ਬਿਜਲੀ ਅਤੇ ਡੀਜ਼ਲ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਇੰਜਣ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆ ਗਏ ਹਨ । ਮੈਟਰੋ ਰੇਲਾਂ-ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਥਲ ‘ਤੇ ਵਾਹਨਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਲੱਗੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣ ਲਈ ਭੂਮੀਗਤ ਰੇਲ ਮਾਰਗ ਵਿਛਾਏ ਗਏ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੈਟਰੋ ਰੇਲ ਸੇਵਾਵਾਂ ਆਖਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਇਹ ਕਾਫ਼ੀ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ । ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰੇਲ ਮਾਰਗ-ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਯੂਰਪ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਰੇਲ ਮਾਰਗਾਂ ਦਾ ਜਾਲ ਵਿਛਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਹੁਣ ਸਾਰੇ ਮਹਾਂਦੀਪਾਂ ਦੇ ਤੱਟਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਰੇਲ ਮਾਰਗ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ । ਰੂਸ (C.I.S.) ਦੇ ਰੇਲ ਮਾਰਗ ਸੇਂਟ ਪੀਟਰਸਬਰਗ ਨੂੰ ਵਲਾਡੀ ਵਾਸਤਕ ਨਾਲ ਜੋੜਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਰੇਲਵੇ ਲਾਈਨ ਨੂੰ ਟਾਂਸ ਸਾਇਬੇਰੀਅਨ ਰੇਲਵੇ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਰੇਲ ਮਾਰਗ ਹੈ । ਜਾਪਾਨ ਵਿਚ ਰੇਲਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਥਾਨ ਹੈ । ਜਾਪਾਨੀ ਰੇਲਾਂ ਵਿਚ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਯਾਤਰੂ ਸਫ਼ਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਚੀਨ, ਜਾਪਾਨ ਅਤੇ ਫ਼ਰਾਂਸ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਰੇਲ ਗੱਡੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ । ਜਾਪਾਨ ਵਿਚ ਬੁਲਟ ਰੇਲ ਗੱਡੀ 350 ਕਿ.ਮੀ. ਪ੍ਰਤੀ ਘੰਟਾ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਚੱਲਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਜਲ-ਮਾਰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਲ-ਮਾਰਗ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸਸਤੇ ਸਾਧਨ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਾਰਗਾਂ ‘ਤੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼, ਸਟੀਮਰ, ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਚਲਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਮੁੰਦਰੀ ਮਾਰਗ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ –

1. ਉੱਤਰੀ ਅੰਧ ਮਹਾਂਸਾਗਰੀ ਮਾਰਗ ।
2. ਸ਼ਾਂਤ ਮਹਾਂਸਾਗਰੀ ਮਾਰਗ ।
3. ਕੇਪ ਮਾਰਗ ।
4. ਸਵੇਜ਼ ਨਹਿਰ ਮਾਰਗ ।
5. ਪਨਾਮਾ ਨਹਿਰ ਮਾਰਗ ।’

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਜਲ-ਮਾਰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੇ ।
ਉੱਤਰ-
ਦਰਿਆ ਅਤੇ ਝੀਲ ਅੰਦਰੂਨੀ ਜਲ ਮਾਰਗ ਹਨ

• ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਦਰਿਆ ਅਤੇ ਕੇਰਲ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਝੀਲਾਂ ਜਲ ਮਾਰਗ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਯੂਰਪ ਦਾ ਡੈਨੂਬ ਦਰਿਆ, ਮੱਧ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਯੂਰਪ ਨੂੰ ਕਾਲਾ ਸਾਗਰ ਨਾਲ ਮਿਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
• ਚੀਨ ਦੀ ਯੰਗਸਟੀ ਕਿਆਂਗ ਨਦੀ, ਦੱਖਣੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਅਮੇਜ਼ਨ ਦਰਿਆ ।
• ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀਆਂ ਪੰਜ ਅਜਿਹੀਆਂ ਝੀਲਾਂ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਜਲ ਆਵਾਜਾਈ ਦੁਆਰਾ ਕੈਨੇਡਾ ਨੂੰ ਯੂ. ਐੱਸ. ਏ. ਨਾਲ ਜੋੜਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਾਯੂ-ਮਾਰਗ ਰਾਹੀਂ ਸੰਸਾਰ ਇਕ ਗਲੋਬਲ ਪਿੰਡ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦੇ ਕੇ ਸਮਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਯੂ-ਮਾਰਗ ਸਭ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਵਾਲਾ ਆਵਾਜਾਈ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੈ । ਪਰ ਇਹ ਮਹਿੰਗਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹੈ । ਅੱਜ ਲਗਪਗ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਾਯੂ-ਮਾਰਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਰਕੇ ਸੰਸਾਰ ਇਕ ਗਲੋਬਲ ਪਿੰਡ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ | ਅਸਲ ਵਿਚ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਰਾਹੀਂ ਸਫ਼ਰ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਮੇਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਬੱਚਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਹਵਾਈ ਯਾਤਰਾ ਬਹੁਤ ਲੋਕਪ੍ਰਿਯ ਹੋ ਗਈ ਹੈਂ । ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੱਡਿਆਂ ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ, ਲੰਡਨ, ਪੈਰਿਸ, ਮਾਸਕੋ, ਟੋਕੀਓ, ਦੁਬੱਈ ਆਦਿ ਦੇ ਨਾਂ ਲਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੱਡਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਲਗਪਗ ਪੂਰਾ ਸੰਸਾਰ ਆਪਸ ਵਿਚ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਜਲ-ਮਾਰਗਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਉ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਬੰਦਰਗਾਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਬੰਦਰਗਾਹਾਂ ਸ਼ਿੰਘਾਈ (ਚੀਨ), ਲਾਂਸ ਏਂਜਲਸ (ਯੂ. ਐੱਸ. ਏ.), ਆਕਲੈਂਡ (ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ ਆਦਿ ਹਨ | ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਬੰਦਰਗਾਹਾਂ, ਕੋਲਕਾਤਾ, ਚੇਨੱਈ (ਮਦਰਾਸ), ਕੋਚੀਨ, ਗੋਆ, ਕਾਂਡਲਾ, ਮੁੰਬਈ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾਖਾਪਟਨਮ ਹਨ । ਇਹ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਬਾਕੀ ਸੰਸਾਰ ਨਾਲ ਜੋੜਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਹਨ ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਕੀ ਲਾਭ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਧਨ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਇੰਟਰਨੈੱਟ, ਮੋਬਾਈਲ, ਟੈਲੀਫੋਨ, ਰੇਡੀਓ, ਟੀ.ਵੀ.,
ਅਖ਼ਬਾਰ, ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਪੱਤਰ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ । ਲਾਭ-ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ।

• ਇਹ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਅਤੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
• ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਪਾਰ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।
• ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਸੱਚ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿਚ ਜੋੜਦੇ ਹਨ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਵਿਸ਼ਵ ਇਕ ਇਕਾਈ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸੁਵੇਜ਼ ਨਹਿਰ ਬਾਰੇ ਵਿਸਥਾਰ ਸਹਿਤ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੁਵੇਜ਼ ਨਹਿਰ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜਲ ਮਾਰਗ ਹੈ । ਇਹ ਨਹਿਰ ਭੂ-ਮੱਧ ਸਾਗਰ ਰੂਮ ਸਾਗਰ) ਅਤੇ ਲਾਲ ਸਾਗਰ ਨੂੰ ਮਿਲਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਮਾਰਗ ਯੂਰਪ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ, ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਅਫ਼ਰੀਕੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

(ਈ) ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਲਗਪਗ 125-130 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਦਿਓ –

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਬਸਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਕਿਹੜੇ ਕਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ? ਵਿਸਤਾਰ ਸਹਿਤ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਕ ਹੀ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਬਣੇ ਘਰਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ‘ਬਸਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਹੇਠਾਂ ਕੁੱਝ ਕਾਰਨ ਹਨ ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਸਤੀਆਂ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ

1. ਵਸੋਂ ਦਾ ਵਧਣਾ ।
2. ਕਿੱਤਿਆਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ।
3. ਨਦੀ ਘਾਟੀਆਂ ਵਿਚ ਖੇਤੀ ।
4. ਉਦਯੋਗਿਕ ਵਿਕਾਸ ।

ਬਸਤੀਆਂ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਾਰਕ ‘
1. ਪਾਣੀ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧਤਾ-ਲੋਕ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਥਾਂਵਾਂ ‘ਤੇ ਰਹਿਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਪਾਣੀ ਸੌਖ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਹੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸੱਭਿਅਤਾਵਾਂ ਨੇ ਨਦੀ ਘਾਟੀਆਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ । ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਸਿੰਧ ਦਰਿਆ ਦੀ ਘਾਟੀ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ।
ਉੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪੱਕੇ/ਕੱਚੇ ਘਰ ਹੋਣ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਮਿਲੇ ਹਨ ।

2. ਧਰਾਤਲ-ਬਸਤੀਆਂ ਬਣਾਉਣਾ/ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਸਣ ਲਈ ਧਰਾਤਲ ਦਾ ਖ਼ਾਸ ਮਹੱਤਵ ਹੈ । ਉੱਭੜ-ਖਾਭੜ ਧਰਾਤਲ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਬਸਤੀਆਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ

• ਕਿਉਂਕਿ ਆਵਾਜਾਈ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।
• ਖੇਤੀ ਕਰਨੀ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਘਰ ਬਣਾਉਣੇ ਵੀ ਬੜੇ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਇਸ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਪੱਧਰੇ ਧਰਾਤਲ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਸਹੂਲਤਾਂ ਹਨ-

1. ਆਵਾਜਾਈ ਲਈ ਸੜਕਾਂ ਅਤੇ ਰੇਲ-ਲਾਈਨਾਂ ਬਣਾਉਣੀਆਂ ਆਸਾਨ ਹਨ ।
2. ਖੇਤੀ ਕਰਨੀ ਆਸਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
3. ਖੇਤੀ ਉਪਜਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਸਰੀ ਥਾਂ ਲੈ ਜਾਣਾ ਵੀ ਸੌਖਾ ਹੈ ।

ਇਸ ਕਰਕੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਮਹਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਪੱਧਰੇ ਧਰਾਤਲ ‘ਤੇ ਹੀ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਏ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ-ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਉੱਘੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਏ ਹਨ ।

3. ਕੁਦਰਤੀ ਸੁੰਦਰਤਾ-ਕਈ ਸ਼ਹਿਰ ਕੁਦਰਤੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਕਰਕੇ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਏ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਸੈਰ ਸਪਾਟੇ ਪੱਖੋਂ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਸੈਰ ਸਪਾਟਾ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਇਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਉਦਯੋਗ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਉਦਯੋਗ ਨੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਲੋਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਮਾਣਨ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ-ਕਸ਼ਮੀਰ, ਗੋਆ, ਆਪਣੀ ਕੁਦਰਤੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਕਰਕੇ ਹੀ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਏ ਹਨ ।

4. ਆਵਾਜਾਈ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨ-ਆਵਾਜਾਈ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨ ਵੀ ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ ।ਆਵਾਜਾਈ ਦੀਆਂ ਚੰਗੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਢੋਆ-ਢੁਆਈ ਸੌਖੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਿਸ ਨਾਲ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਉੱਨਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਜਲ-ਮਾਰਗਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਸਥਾਰ ਪੂਰਵਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਉੱਤਰੀ ਅੰਧ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਮਾਰਗ-ਇਹ ਮਾਰਗ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪੱਛਮੀ ਯੂਰਪ ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਕੇਨੈਡਾ ਨੂੰ ਮਿਲਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਮਾਰਗ ਰਾਹੀਂ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਪਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਸ਼ਾਂਤ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਮਾਰਗ-ਇਹ ਮਾਰਗ ਉੱਤਰ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਅਮਰੀਕਾ ਨੂੰ ਏਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਆਸਟਰੇਲੀਆ ਨਾਲ ਮਿਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਕੇਪ ਮਾਰਗ-ਇਸ ਮਾਰਗ ਦੀ ਖੋਜ ਵਾਸਕੋਡੀਗਾਮਾ ਨੇ ਸੰਨ 1498 ਈ: ਵਿਚ ਕੀਤੀ । ਇਹ ਮਾਰਗ ਪੱਛਮੀ ਯੂਰਪੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਨੂੰ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ, ਆਸਟਰੇਲੀਆ ਅਤੇ ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ ਨਾਲ ਮਿਲਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਸਵੇਜ਼ ਨਹਿਰ ਦੇ ਬਣਨ ਨਾਲ ਇਸ ਦਾ ਮਾਰਗ ਮਹੱਤਵ ਘੱਟ ਗਿਆ ਹੈ ।
4. ਸਵੇਜ਼ ਨਹਿਰ ਮਾਰਗ-ਸਵੇਜ਼ ਨਹਿਰ ਭੂ-ਮੱਧ ਸਾਗਰ (ਰੂਮ ਸਾਗਰ) ਅਤੇ ਲਾਲ ਸਾਗਰ ਨੂੰ ਮਿਲਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਮਾਰਗ ਯੂਰਪ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ, ਆਸਟਰੇਲੀਆ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਦਾ ਹੈ ।
5. ਪਨਾਮਾ ਨਹਿਰ-ਇਹ ਨਹਿਰ ਪਨਾਮਾ ਗਣਰਾਜ ਵਿਚੋਂ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹੈ । ਇਹ ਨਹਿਰ ਅੰਧ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਨੂੰ ਮਿਲਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
   ਇਹ ਨਹਿਰ ਪੱਛਮੀ ਯੂਰਪ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ (ਯੂ.ਐੱਸ.ਏ.) ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ ਨਾਲ ਮਿਲਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮਨੁੱਖੀ ਬਸਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਨੇ ਕੀ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਵਾਜਾਈ ਵਿਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ ਆਇਆ ਹੈ । ਪਹਿਲਾਂ ਲੋਕ ਆਵਾਜਾਈ ਅਤੇ ਢੋਆ-ਢੁਆਈ ਲਈ ਪਾਲਤੂ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
ਤਕਨੀਕੀ ਵਿਕਾਸ ਕਾਰਨ ਆਵਾਜਾਈ ਅਤੇ ਢੋਆ-ਢੁਆਈ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਵਿਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ | ਕਈ ਵਾਰ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਜਗ੍ਹਾ ਦੀ ਉਸ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਗੁਆਂਢ ਨਾਲੋਂ ਦੂਰ ਜਗਾ ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਉੱਥੇ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨ ਚੰਗੇ ਹੋਣਗੇ ਤਾਂ ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ
‘ਤੇ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂ ਬਣਾਈ ਵਸਤੂ ਦੂਰ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਜਿੱਥੇ ਇਸ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋੜ ਹੈ, ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਨਾਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਆਰਥਿਕ ਲਾਭ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਸਥਾਨ ਜਲਦੀ ਹੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਵਪਾਰਕ ਅਦਾਰਿਆਂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਜਿਹੜੇ ਸ਼ਹਿਰ ਮੁੱਖ ਸੜਕਾਂ,ਰੇਲ-ਲਾਈਨਾਂ ਅਤੇ ਬੰਦਰਗਾਹਾਂ ਦੇ ਕੰਢਿਆਂ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਵਪਾਰਕ ਅਦਾਰੇ ਵਜੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ।

ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਾਤਾਵਰਨ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਨ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮੁੱਢਲੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਕਿਵੇਂ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਆਈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਅੱਗ ਬਾਲਣੀ ਸਿੱਖੀ, ਕੱਪੜੇ ਪਾਉਣੇ ਸਿੱਖੇ ਅਤੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਬਸਤੀ ਬਣਾਈ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਨਦੀ ਘਾਟੀਆਂ ਵਿਚ ਖੇਤੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਿਉਂ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਪਜਾਊ ਦਰਿਆਈ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
Sky scrapers ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਈ ਮੰਜ਼ਲੀ ਗਗਨ ਛੁੰਹਦੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਿਸ਼ਵ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਤੇਜ਼ ਆਵਾਜਾਈ ਸਾਧਨਾਂ ਕਾਰਨ ਸਿਮਟ ਕੇ ਇਕ ਪਿੰਡ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਇਕ ਨਗਰ ਦੱਸੋ ਜਿੱਥੇ ਮੈਟਰੋ ਰੇਲ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਦਿੱਲੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਰੂਸ ਦੇ ਇਕ ਅੰਤਰ-ਮਹਾਂਦੀਪੀ ਰੇਲ ਮਾਰਗ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ । ‘
ਉੱਤਰ-
ਵਾਂਸ ਸਾਈਬੇਰੀਅਨ ਰੇਲ ਮਾਰਗ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਟਾਂਸ ਸਾਈਬੇਰੀਆ ਰੇਲ ਮਾਰਗ ਕਿਹੜੇ ਨਗਰਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਸੇਂਟ ਪੀਟਰਸਬਰਗ ਨੂੰ ਪੂਰਬ ਵਿਚ ਵਲਾਡੀਵਾਸਤਕ ਨਾਲ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਦੋ ਨਵੀਨ ਸਾਧਨ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਅਤੇ ਮੋਬਾਈਲ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਜਲ ਮਾਰਗ ਕਿੱਥੇ-ਕਿੱਥੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਹਾਂਸਾਗਰ, ਸਾਗਰ, ਨਦੀਆਂ, ਨਹਿਰਾਂ, ਝੀਲਾਂ ਵਿਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਰੇਲ ਮਾਰਗ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸ ਸਾਈਬੇਰੀਅਨ ਰੇਲ ਮਾਰਗ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਯੂਰਪ ਦਾ ਇਕ ਅੰਦਰੂਨੀ ਜਲ ਮਾਰਗ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਡੈਨੂਬ ਦਰਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਅੰਦਰੂਨੀ ਜਲ ਮਾਰਗ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੰਜ ਮਹਾਨ ਝੀਲਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਭਾਰਤ ਦੋ ਅੰਦਰੂਨੀ ਜਲ ਮਾਰਗ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮ-ਪੁੱਤਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਪਾਈਪ ਲਾਈਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਿਹੜੀਆਂ ਦੋ ਵਸਤਾਂ ਭੇਜੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੈਸ ਅਤੇ ਤੇਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਬਿਜਲੀ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤਕ ਕਿਵੇਂ ਪਹੁੰਚਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਲੈੱਕਟਿਕ ਗ੍ਰਡ ਰਾਹੀਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਦੀ ਖੋਜ ਕਿਸ ਨੇ ਕੀਤੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਰਾਈਟ ਬ੍ਰਦਰਜ਼ ਨੇ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੂਰਬੀ ਤੱਟ ‘ਤੇ ਦੋ ਬੰਦਰਗਾਹਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੋਲਕਾਤਾ ਅਤੇ ਚੇਨੱਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਸਵੇਜ਼ ਨਹਿਰ ਕਿਹੜੇ ਦੋ ਸਾਗਰਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਾਲ ਸਾਗਰ ਅਤੇ ਭੂ-ਮੱਧ ਸਾਗਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੱਭਿਅਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਨਦੀ ਘਾਟੀਆਂ ਵਿਚ ਕਿਉਂ ਹੋਇਆ ? ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਦੀ ਘਾਟੀਆਂ ਤੋਂ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ।ਉੱਥੇ ਉਪਜਾਊ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਖੇਤੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਸੰਭਵ ਸੀ । ਰਹਿਣ ਵਾਸਤੇ ਪੱਧਰੀ ਧਰਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਸਿੰਧੁ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਅਤੇ ਨੀਲ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਮਨੁੱਖੀ ਬਸਤੀਆਂ ਵਿਚ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਦਲਾਵ ਆਏ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਘਰਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਬਸਤੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਬਸਤੀ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਹੈ । ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਖ਼ਾਨਾਬਦੋਸ਼ ਜੀਵਨ ਗੁਜ਼ਾਰਦਾ ਸੀ । ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਕੱਚੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਕੁੱਲੀਆਂ ਅਤੇ ਪੱਕੀਆਂ ਕੁੱਲੀਆਂ ਅਤੇ ਘਰ ਵਸਾਏ । ਹੁਣ ਮਨੁੱਖ ਕਈ ਮੰਜ਼ਲੀ ਇਮਾਰਤਾਂ ਅਤੇ ਗਗਨ ਛੂੰਹਦੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ (Sky Scrapers) ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਆਵਾਜਾਈ ਸਾਧਨਾਂ ਵਾਲੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨਗਰ ਕਿਉਂ ਵਪਾਰਕ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

• ਵਸਤਾਂ ਨੂੰ ਲਿਆਉਣ-ਲੈ ਜਾਣ ਵਿਚ ਆਸਾਨੀ ।
• ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜਾਈ ਨਾਲ ਆਰਥਿਕ ਲਾਭ ॥
• ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਵਪਾਰਕ ਅਦਾਰਿਆਂ ਦਾ ਬਣ ਜਾਣਾ ।
• ਰੇਲਾਂ, ਸੜਕਾਂ ਅਤੇ ਬੰਦਰਗਾਹਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਣਾ !

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਮੈਟਰੋ ਰੇਲਾਂ ਦੀ ਕਿਉਂ ਲੋੜ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਧਰਤੀ ਦੀ ਉੱਪਰਲੀ ਸਤਹਿ ‘ਤੇ ਭੂਮੀ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਭੂਮੀ ਹੇਠ ਮੈਟਰੋ ਰੇਲਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ।
2. ਵੱਧਦੀ ਵਸੋਂ ਕਾਰਨ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੀ ਵੱਧ ਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਸਵਾਰੀ ਦੇਣ ਲਈ ।
3. ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਜਾਮ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਲਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਟਾਂਸ ਸਾਈਬੇਰੀਅਨ ਰੇਲ ਮਾਰਗ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਂਸ ਸਾਈਬੇਰੀਅਨ ਰੇਲ ਮਾਰਗ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਰੇਲ ਮਾਰਗ ਹੈ । ਇਹ ਇਕ ਅੰਤਰ-ਮਹਾਂਦੀਪੀ ਮਾਰਗ ਹੈ । ਇਹ ਸੇਂਟ ਪੀਟਰਸਬਰਗ ਅਤੇ ਵਲਾਡੀ ਵਾਸਤਕ (ਰੂਸ) ਦੇ ਨਗਰਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਇਸ ਲੰਬੇ ਮਾਰਗ ਤੇ ਕੋਇਲੇ, ਲੋਹੇ, ਲੱਕੜੀ, ਅਨਾਜ ਦੀ ਆਵਾਜਾਈ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਜਲ ਮਾਰਗਾਂ ਦੇ ਲਾਭ ਦੱਸੋ । ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਸਸਤਾ ਸਾਧਨ ਕਿਉਂ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਇਹ ਸਮੁੰਦਰੀ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਲਈ ਚੰਗਾ ਸਾਧਨ ਹੈ ।
2. ਇਸ ਨਾਲ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਪਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਸਸਤਾ ਆਵਾਜਾਈ ਸਾਧਨ ਹੈ ।
4. ਜਲ ਮਾਰਗ ਬਣਾਉਣ ‘ਤੇ ਕੋਈ ਖਰਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ।
5. ਇਸ ਨਾਲ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ ਤੇ ਭਾਰੀ ਸਾਮਾਨ ਘੱਟ ਲਾਗਤ ਤੇ ਆਵਾਜਾਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
(ੳ) ਖਾਲੀ ਸਥਾਨ ਭਰੋ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ……….. ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਦੀ ਘਾਟੀਆਂ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰੇਲਵੇ ਇੰਜਣ ………… ਨਾਲ ਚਲਦੇ ਸਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੋਲੇ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
………. ਰੇਲਵੇ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਰੇਲਮਾਰਗ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਟ੍ਰਸ ਸਾਇਬੇਰੀਅਨ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕੇਪ ਮਾਰਗ (ਜਲ ਮਾਰਗ ਦੀ ਖੋਜ ………. ਈ: ਵਿੱਚ ਵਾਸਕੋਡੀਗਾਮਾ ਨੇ ਕੀਤੀ ।
ਉੱਤਰ-
1498.

(ਅ) ਸਹੀ ਵਾਕਾਂ ਤੇ (✓) ਅਤੇ ਗਲਤ ਵਾਕਾਂ ਤੇ (✗) ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਓ –

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਪੱਧਰੇ ਧਰਾਤਲ ਤੇ ਵਸੇ ਹੋਏ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਵੇਜ਼ ਨਹਿਰ, ਭੂ-ਮੱਧ ਸਾਗਰ ਰੂਮ ਸਾਗਰ) ਅਤੇ ਲਾਲ ਸਾਗਰ ਨੂੰ ਮਿਲਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪਨਾਮਾ ਨਹਿਰ, ਅੰਧ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਤੇ ਹਿੰਦ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਝੀਲਾਂ ਜਲ ਮਾਰਗ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

(ਈ) ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਚੁਣੋ –

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਬਸਤੀਆਂ ਵਸਾਉਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਹੈ
(i) ਸਮਤਲ ਧਰਾਤਲ
(ii) ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੁਵਿਧਾ
(iii) ਸੰਘਣ ਬਨਸਪਤੀ ਦੀ ਨੇੜਤਾ ।
ਉੱਤਰ-
(iii) ਸੰਘਣ ਬਨਸਪਤੀ ਦੀ ਨੇੜਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਅੰਧ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਨੂੰ ਇਕ ਨਹਿਰ ਆਪਸ ਵਿਚ ਮਿਲਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
(i) ਪਾਨਾਮਾ ।
(ii) ਸਵੇਜ਼
(iii) ਐੱਸ. ਵਾਈ. ਐੱਲ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਪਾਨਾਮਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਆਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਉੱਡਦੇ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉੱਡਣ ਮਸ਼ੀਨ ਕਿਸਨੇ ਬਣਾਈ ਸੀ ?
(i) ਰਾਂਗ ਬ੍ਰਦਰਜ਼
(ii) ਰਾਈਟ ਬਰਦਰਜ਼
(iii) ਰਾਈਟਰ ਬਰਦਰਜ਼ ।
ਉੱਤਰ-
(ii) ਰਾਈਟ ਬਰਦਰਜ਼ ।