Bhagya

Punjab State Board PSEB 11th Class Sociology Important Questions Chapter 8 ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਵਾਂ Important Questions and Answers.

PSEB 11th Class Sociology Important Questions Chapter 8 ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਵਾਂ

ਵਸਤੁਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ Objective Type Questions
I. ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ Multiple Choice Questions :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ?
(a) ਇੱਕ
(b) ਦੋ
(c) ਤਿੰਨ
(d) ਚਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
d) ਚਾਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਰਾਜ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਸਾਧਨ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
(a) ਸਰਕਾਰ
(b) ਸਮਾਜ
(c) ਲੋਕ
(d) ਜਾਤੀ ।
ਉੱਤਰ-
(a) ਸਰਕਾਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਕੌਣ ਚੁਣਦਾ ਹੈ ?
(a) ਰਾਜ
(b) ਸਮਾਜ
(c) ਲੋਕ
(d) ਜਾਤੀ ।
ਉੱਤਰ-
(c) ਲੋਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਅੰਗ ਹੈ ?
(a) ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ
(b) ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ
(c) ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਕੌਣ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
(a) ਰਾਜ
(b) ਸਮਾਜ
(c) ਜਾਤੀ
(d) ਸਰਕਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
(d) ਸਰਕਾਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ?
(a) ਨਿੱਜੀ ਸੰਪੱਤੀ
(b) ਕਿਰਤ ਵੰਡ
(c) ਲੈਣ-ਦੇਣ
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਉਸ ਵਰਗ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸਦੇ ਕੋਲ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਾਧਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਹੜਾ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ਦੇ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
(a) ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ
(b) ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ
(c) ਮੱਧ ਵਰਗ
(d) ਨੀਵਾਂ ਵਰਗ ।
ਉੱਤਰ-
(b) ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਧਰਮ ਦੀ ਉੱਤਪਤੀ ਕਿੱਥੋਂ ਹੋਈ ?
(a) ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਤੋਂ
(b) ਭਗਵਾਨ ਤੋਂ
(c) ਆਤਮਾ ਤੋਂ
(d) ਦੈਵੀ ਸ਼ਕਤੀ ਤੋਂ ।
ਉੱਤਰ-
(a) ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਤੋਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਕਿਸਨੇ ਕਹੇ ਸਨ ? “ਧਰਮ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ।”
(a) ਟੇਲਰ
(b) ਦੁਰਖੀਮ
(c) ਲਾਸਕੀ
(d) ਫਰੇਜ਼ਰ ।
ਉੱਤਰ-
(a) ਟੇਲਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
Elementary Forms of Religious Life ਕਿਤਾਬ ਕਿਸਨੇ ਲਿਖੀ ਸੀ ?
(a) ਦੁਰਖੀਮ
(b) ਟੇਲਰ
(c) ਵੈਬਰ
(d) ਮੈਲਿਨੋਵਸਕੀ ।
ਉੱਤਰ-
(a) ਦੁਰਖੀਮ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਧਰਮ ਦਾ ਕੀ ਕੰਮ ਹੈ ?
(a) ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਤੋੜਨ
(b) ਸਮਾਜਿਕ ਏਕਤਾ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖਣਾ
(c) ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਣ ਵਿੱਚ ਨਾ ਰੱਖਣਾ
(d) ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(b) ਸਮਾਜਿਕ ਏਕਤਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਜਿਹੜਾ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
(a) ਆਸਤਿਕ
(b) ਨਾਸਤਿਕ
(c) ਧਾਰਮਿਕ
(d) ਅਧਾਰਮਿਕ ।
ਉੱਤਰ-
(a) ਆਸਤਿਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਜਿਹੜਾ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ ਉਸਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
(a) ਧਾਰਮਿਕ
(b) ਧਾਰਮਿਕ
(c) ਆਮਤਿਕ
(d) ਨਾਸਤਿਕ ।
ਉੱਤਰ-
(d) ਨਾਸਤਿਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਅਕ ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
(a) ਜਿਹੜਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹ-ਲਿਖ ਸਕਦਾ ਹੋਵੇ
(b) ਜਿਹੜਾ ਅੱਠਵੀਂ ਪਾਸ ਹੋਵੇ
(c) ਜਿਹੜਾ ਦਸਵੀਂ ਪਾਸ ਹੋਵੇ
(d) ਜਿਸਨੇ ਬੀ. ਏ. ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ ।
ਉੱਤਰ-
(a) ਜਿਹੜਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹ-ਲਿਖ ਸਕਦਾ ਹੋਵੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਕੂਲਾਂ ਲਈ ਸਿਲੇਬਸ ਕੌਣ ਤਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
(a) U.G.C.
(b) ਯੂਨਿਵਰਸਿਟੀ
(c) NCERT
(d) ਰਾਜ ਦਾ ਸਿੱਖਿਆ ਬੋਰਡ ।
ਉੱਤਰ-
(c) NCERT.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਕਿਸ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੀ ?
(a) ਧਰਮ
(b) ਵਿਗਿਆਨ
(c) ਤਰਕ
(d) ਪੱਛਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ।
ਉੱਤਰ-
(a) ਧਰਮ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਧੁਨਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਕਿਸ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ ?
(a) ਧਰਮ
(b) ਪੱਛਮੀ ਸਿੱਖਿਆ
(c) ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ
(d) ਸਮਾਜਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ।
ਉੱਤਰ-
(b) ਪੱਛਮੀ ਸਿੱਖਿਆ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 2011 ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦਰ ਕਿੰਨੀ ਸੀ ?
(a) 52%
(b) 79%
(c) 74%
(d) 70%.
ਉੱਤਰ-
(d) 74%.

II. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ Fill in the blanks :

1. ਵੈਬਰ ਨੇ ……………………… ਦੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੱਸੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੱਤਾ

2. ………………………….. ਦੇ ਚਾਰ ਤੱਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਾਜ

3. ………………………….. ਨੇ ਜੀਵਵਾਦ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਈ. ਬੀ. ਟਾਈਲਰ

4. ………………….. ਨੇ ਪਵਿੱਤਰ ਅਤੇ ਸਾਧਾਰਨ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੁਰਘੀਮ

5. ਕਿਰਤੀਵਾਦ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ………………………. ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੈਕਸ ਮੂਲਰ

6. ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਦੋ ਵਰਗਾਂ ………………………. ਅਤੇ ………………… ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੂੰਜੀਪਤੀ, ਮਜ਼ਦੂਰ

7. ……………………… ਸਿੱਖਿਆ ਉਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਅਸੀਂ ਸਕੂਲ, ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਸਮੀ ।

III. ਸਹੀ/ਗ਼ਲਤ True/False :

1. ਭਾਰਤ ਦੀ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਅੱਠ ਮੌਲਿਕ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ

2. ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਵਿਚ ਅੱਧੀਆਂ ਸੀਟਾਂ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਰਾਖਵੀਆਂ ਹਨ :
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ

3. ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ 26 ਨਵੰਬਰ, 1949 ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਹੋਇਆ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ

4. ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਦੇਸ਼ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ

5. ਜਨਸੰਖਿਆ, ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰ, ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਰਾਜ ਦੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੱਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

6. ਸਾਮਵਾਦੇ ਅਤੇ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਦੁਰਮ ਨੇ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ

7. 2011 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਰ 74% ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

V. ਇੱਕ ਸ਼ਬਦਲਾਈਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਉੱਤਰ One Word/line Question Answers :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਕਦੋਂ ਪਾਸ ਹੋਇਆ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ 26 ਨਵੰਬਰ, 1949 ਨੂੰ ਪਾਸ ਹੋਇਆ ਸੀ ਪਰ 26 ਜਨਵਰੀ, 1950 ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਹੋਇਆ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਮੌਲਿਕ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿੱਚ ਛੇ ਮੌਲਿਕ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ ਯੋਜਨਾ ਕਦੋਂ ਪਾਸ ਹੋਈ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ ਯੋਜਨਾ 1959 ਵਿੱਚ ਪਾਸ ਹੋਈ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਕਿੰਨਾ ਰਾਖਵਾਂਕਰਨ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਤਿਹਾਈ ਸਥਾਨ ਰਾਖਵੇਂ ਰੱਖੇ ਗਏ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਹੜਾ ਰਾਜ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਅਨੁਸਾਰ ਜਿਹੜਾ ਰਾਜ ਸ਼ਕਤੀ ਜਾਂ ਬਲ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰੇ ਜਾਂ ਜਿਹੜਾ ਰਾਜ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਬਣਿਆ ਹੋਵੇ ਉਹ ਰਾਜ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤਾਂਕਿ ਹੇਠਲੇ ਪੱਧਰ ਤੱਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵੰਡ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਰਾਜ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਜ ਸੋਚ-ਸਮਝ ਕੇ ਚੇਤਨ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਬਣਦਾ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਰਾਜ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕੌਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਜ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਸਰਕਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਰਾਜ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕੰਮ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਹਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਰਾਜ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕੰਮ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸਮਾਜ ਦੇ ਲਈ ਨਿਆਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੌਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਦੇ ਲਈ ਨਿਆਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਰਾਜ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਦੁਆਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਰਾਜ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਜ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਰਾਜ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੱਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਜ ਦੇ ਚਾਰ ਤੱਤ-ਜਨਸੰਖਿਆ, ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰ, ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਕੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਹੜੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਆਰਥਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਉਤਪਾਦਨ, ਵੰਡ, ਉਪਭੋਗ ਆਦਿ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਆਰਥਿਕ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਉਦਾਹਰਣ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੂੰਜੀਵਾਦ, ਸਾਮਵਾਦ, ਸਮਾਜਵਾਦ ਆਰਥਿਕ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਿੱਜੀ ਸੰਪੱਤੀ, ਕਿਰਤ ਵੰਡ, ਲੈਣ ਦੇਣ ਆਦਿ ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕਿੰਨੇ ਵਰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਦੋ ਵਰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਸਾਮਵਾਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਉੱਤੇ ਕਿਸਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਜਾਂ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਸਾਮਵਾਦ ਅਤੇ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਕਿਸਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਮਵਾਦ ਅਤੇ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਸਾਮਵਾਦੀ ਕਿਸ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਮਵਾਦੀ ਪੈਤ੍ਰਿਕ ਸੰਪੱਤੀ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਸੰਪੱਤੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਕੀ ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਦੇਸ਼ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੀ ਨਹੀਂ, ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਦੇਸ਼ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਕਈ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਮਿਲ-ਜੁਲ ਕੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਧਰਮ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਮ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਤੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਸੰਗਠਨ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਨਿਯਮਿਤ ਕਰਕੇ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਧਰਮ ਦੀ ਉੱਤਪਤੀ ਕਿਸਨੇ ਕੀਤੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਮ ਦੀ ਉੱਤਪਤੀ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਕੀਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਕਿਹੜੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਨੇ ਧਰਮ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੂਰਖੀਮ, ਵੈਬਰ, ਟੇਲਰ ਆਦਿ ਨੇ ਧਰਮ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਿਹੜਾ ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹ ਲਿਖ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਪੜਿਆ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਕੂਲਾਂ ਲਈ ਪਾਠਕ੍ਰਮ ਕੌਣ ਤਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਕੂਲਾਂ ਲਈ ਪਾਠਕ੍ਰਮ N.C.E.R.T. ਤਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਭਾਰਤੀ ਆਧੁਨਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਕਿਸ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤੀ ਆਧੁਨਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਪੱਛਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27.
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਕਿਸ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਧਰਮ ਜਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 28.
ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਕਿੱਥੇ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 29.
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਧੁਨਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਨੀਂਹ ਕਿਸਨੇ ਰੱਖੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਧੁਨਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਨੀਂਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਰੱਖੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 30.
2011 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਰ ਕਿੰਨੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
2011 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਰ 74% ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 31.
ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਹੜੀ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਅਕਤੀ ਸਕੂਲ, ਕਾਲਜ, ਵਿਸ਼ਵਵਿਦਿਆਲੇ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 32.
ਗੈਰ ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਸਿੱਖਿਆ ਜਿਹੜੀ ਆਪਣੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੇ ਕੰਮਾਂ, ਅਨੁਭਵਾਂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਗੈਰ ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਦਾ ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਵਿਕੇਂਦਰੀਕਰਣ ਅਰਥਾਤ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵੰਡ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣ ਤਾਂਕਿ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਇਕ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਹੀ ਕੇਂਦਰਿਤ ਨਾ ਹੋਣ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਪੱਧਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਗ਼ਲਤ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਕੋਈ ਦੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਰਾਜ ਆਪਣੀ ਜਨਤਾ ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਜੇਕਰ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪਵੇ ਤਾਂ ਰਾਜ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
3. ਰਾਜ ਦਾ ਆਪਣਾ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਨਸੰਖਿਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਰੂਸੋ ਅਤੇ ਪਲੈਟੋ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਜ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਕਿੰਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਰਾਜ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਬਾਰੇ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਵਿਚਾਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ਪਰ ਰੂਸੋ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਜ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ 10,000 ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਲੈਟੋ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਆਦਰਸ਼ ਰਾਜ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ 5040 ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਕਿਹੜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਉਹ ਹੁੰਦਾ ਜਿਸਦੇ ਕੋਲ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਾਧਨ ਅਤੇ ਪੈਸਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਹੜਾ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ਦੇ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਆਪਣੇ ਪੈਸੇ ਦਾ ਨਿਵੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਹੋਰ ਮੁਨਾਫਾ ਕਮਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮਜੂਦਰ ਵਰਗ ਕਿਹੜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਵਰਗ ਜਿਸਦੇ ਕੋਲ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਅਤੇ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਜਿਸਦਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਹੜਾ ਵਰਗ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੀ ਕਿਰਤ ਵੇਚ ਕੇ ਆਪਣਾ ਪੇਟ ਪਾਲਦਾ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸਦੇ ਕੋਲ ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਕੋਈ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਾਮਵਾਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਸ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਵਰਗ ਰਹਿਤ ਬਣਾਉਣਾ ਅਰਥਾਤ ਉਸ ਤਰਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵਰਗ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਉਸਨੂੰ ਸਾਮਵਾਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਾਧਨਾਂ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸਮਾਜਵਾਦ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ ਵਿਵਸਥਾ, ਜਿੱਥੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਜਰੂਰਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਯੋਗਤਾ ਦੇ .. ਅਨੁਸਾਰ ਮਿਲੇਗਾ, ਉਹ ਵਿਵਸਥਾ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨਤਾ ਵਿਆਪਤ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ ਅਤੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਾਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਵੱਲੋਂ ਮਿਲੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਧਰਮ ਕਿਵੇਂ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਲਸੀ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿੱਚ ਕਿਸਮਤ ਅਤੇ ਕਰਮ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਉਹ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਉਸਨੂੰ ਕਰਨਾ ਹੀ ਛੱਡ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਕੁੱਝ ਕਿਸਮਤ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇਗਾ ਉਸਨੂੰ ਮਿਲ ਜਾਵੇਗਾ । ਇਸ ਤਰਾਂ ਉਹ ਆਲਸੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਧਰਮ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯੰਤਰਣ ਕਿਵੇਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਮ ਕਿਸੇ ਅਲੌਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੇਖਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਇਸ ਸ਼ਕਤੀ ਤੋਂ ਡਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਜੋ ਇਸਦੀ ਇੱਛਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੋਵੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਧਰਮ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯੰਤਰਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸਿੱਖਿਆ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਤਾਲਮੇਲ ਬਿਠਾਉਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਕੇ ਉਸਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਣ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਸਿੱਖਿਆ ਉਹ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਜਾ ਰਹੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਹਾਲੇ ਬਾਲਿਗ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਸਿੱਖਿਆ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਿੱਖਿਆ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਸਰਵਪੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਜੀਵਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋ ਕੰਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਸਿੱਖਿਆ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਵਿਵਸਥਿਤ ਅਤੇ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
2. ਸਿੱਖਿਆ ਸਾਨੂੰ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਅਨੁਕੂਲਨ ਕਰਨਾ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
3. ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਨੈਤਿਕ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਰਾਜ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਜ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਭੂ-ਭਾਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਆਪਣੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਆਪਣੀ ਸਰਕਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਸ ਕੋਲ ਨਿਯੰਤਰਣ ਕਰਨ ਦੀ ਭੌਤਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਕੋਈ ਚਾਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਰਾਜ ਸਰਵਜਨਕ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
2. ਰਾਜ ਅਮੂਰਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਰਾਜ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
4. ਰਾਜ ਕੋਲ ਅਸਲੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
5. ਰਾਜ ਦੀ ਇੱਕ ਸਰਕਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਰਾਜ ਦੇ ਕੋਈ ਚਾਰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕੰਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਰਾਜ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।
2. ਰਾਜ ਨਾਗਰਿਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
3. ਰਾਜ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
4. ਰਾਜ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਥਿਰ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।
5. ਰਾਜ ਬਾਹਰੀ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਰਾਜ ਦੇ ਕੋਈ ਚਾਰ ਇੱਛੁਕ ਕੰਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਰਾਜ ਆਵਾਜਾਈ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
2. ਰਾਜ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਭਲਾਈ ਲਈ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
3. ਰਾਜ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
4. ਰਾਜੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।
5. ਰਾਜ ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗ ਦਾ ਸੰਚਾਲਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਰਕਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਰਕਾਰ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸੰਗਠਨ ਹੈ ਜਿਸ ਕੋਲ ਆਦੇਸ਼ਾਤਮਕ ਕੰਟਰੋਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਵਿਵਸਥਾ ਬਣਾਏ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਵੈਧਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਰਕਾਰ ਕੋਲ ਬਹੁਮਤ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਰਕਾਰ ਤਾਂ ਰਾਜ ਦੇ ਮੰਤਵਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਧਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਕੋਈ ਚਾਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਸਰਕਾਰ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਚੁਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
2. ਸਰਕਾਰ ਮੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
3. ਸਰਕਾਰ ਕਈ ਅੰਗਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਦੀ ਹੈ ।
4. ਸਰਕਾਰ ਅਸਥਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
5. ਸਰਕਾਰ ਰਾਜ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਅੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਤਿੰਨ ਅੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ, ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ ਅਤੇ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਨੂੰ ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ ਮਤਲਬ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਮੰਤਰੀ ਆਦਿ ਜਿਹੜੇ ਕਾਰਜ ਜਾਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ ਮਤਲਬ ਸੰਸਦ ਜਾਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਵਿਧਾਨ ਜਾਂ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਅਰਥਾਤ ਅਦਾਲਤਾਂ, ਜੱਜ ਆਦਿ ਜਿਹੜੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਕੋਈ ਚਾਰ ਕੰਮ ਦੱਸੋ ।
ਜਾਂ
ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਦੋ ਕਾਰਜ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਸਰਕਾਰ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
2. ਸਰਕਾਰ ਗ਼ਰੀਬੀ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
3. ਸਰਕਾਰ ਸਰਵਜਨਕ ਸਿਹਤ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ।
4. ਸਰਕਾਰ ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਨਿਯਮ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
5. ਸਰਕਾਰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
6. ਸਰਕਾਰ ਨਿਯੁਕਤੀਆਂ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
7. ਸਰਕਾਰ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਕੁੱਝ ਨਿਯਮਾਂ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਭਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕੋ-ਇਕ ਮੰਤਵ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੱਤਾ ਹਾਸਲ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਲਈ ਉਹ ਸਾਰੇ ਮਿਲ ਕੇ ਉਪਰਾਲਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਸਾਂਝੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸਾਰੇ ਇੱਕ ਹੀ ਦਲ ਨਾਲ ਵਾਸਤਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ ਦੀਆਂ ਕੋਈ ਚਾਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਹਰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
2. ਹਰ ਦਲ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਗਠਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਦਲ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਅਤੇ ਸੰਗਠਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਇਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਉੱਪਰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
4. ਇਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਂਝਾ ਕਾਰਜਕ੍ਰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
5. ਹਰ ਚੰਗਾ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲਾਂ ਦੇ ਕੋਈ ਚਾਰ ਕੰਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਇਹ ਲੋਕ ਮਤ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
2. ਇਹ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
3. ਇਹ ਉਮੀਦਵਾਰ ਚੁਣਨ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
4. ਇਹ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਸਰਕਾਰ ਤਕ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
5. ਇਹ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਹਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਮਹੱਤਤਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ (Sovereignty) ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਰਾਜ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅੰਦਰੂਨੀ ਜਾਂ ਬਾਹਰੀ ਦਬਾਵ ਨਾ ਹੋਵੇ ।ਉਹ ਆਪਣੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਲੈਣ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਵੇ । ਇਹ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ-ਅੰਦਰੂਨੀ ਅਤੇ ਬਾਹਰਲੀ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ । ਅੰਦਰਲੀ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਦਾ ਅਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜ ਹੋਰ ਸਾਰੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਸੀਮਾ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹੋਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਲਈ ਉਸਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਮੰਨਣੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ । ਹੋਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਰਾਜ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਬਾਹਰਲੀ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਾਕਤ ਦੇ ਅਧੀਨ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਉਹ ਆਪਣੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਨੀਤੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਆਪ ਸੁਤੰਤਰ ਤੇ ਆਜ਼ਾਦ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਰਾਜ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਵੱਧਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਰਾਜ ਦੇ ਕੰਮ ਵੱਧ ਰਹੇ ਹਨ ।
2. ਸਮਾਜਿਕ ਜਟਿਲਤਾ ਦੇ ਵੱਧਣ ਕਾਰਨ ਵੀ ਰਾਜ ਦੇ ਕੰਮ ਵੱਧ ਰਹੇ ਹਨ ।
3. ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵੱਧਣ ਕਾਰਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਰਾਜ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
4. ਕਲਿਆਣਕਾਰੀ ਰਾਜ ਦੀ ਧਾਰਣਾ ਕਰਕੇ ਵੀ ਰਾਜ ਦੇ ਕੰਮ ਵੱਧ ਗਏ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਤਿੰਨ ਅੰਗ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ – ਇਹ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਵਿਧਾਨਿਕ ਅੰਗ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਉਣਾ ਤੇ ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ ਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਰੱਖਣਾ ਹੈ । ਇਹ ਸੰਸਦ ਹੈ ।
2. ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ – ਇਸਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਸੰਸਦ ਜਾਂ ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨਾ ਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਚਲਾਉਣਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਰਕਾਰ ਹੈ ।
3. ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ – ਇਸਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਸੰਸਦ ਦੁਆਰਾ ਪਾਸ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਆਂ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਇਹ ਅਦਾਲਤਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਲੋਕਤੰਤਰ ।
ਉੱਤਰ-
ਲੋਕਤੰਤਰ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਹੀ ਇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜਨਤਾ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਚਲਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਜਨਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਆਮ ਜਨਤਾ ਵਿੱਚ ਬਾਲਗਾਂ ਦੇ ਵੋਟ ਦੇਣ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਨਾਲ ਚੁਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਹੀ ਜਨਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਤਵ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵੱਲੋਂ ਬੋਲਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਕਈ ਸੰਕਲਪਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਮਾਨਤਾ, ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਹੀ ਇਸਦਾ ਕਾਰਜਵਾਹਕ ਆਧਾਰ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਮੁਲ ਵਿਚਾਰ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਮਾਨਤਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਬੋਲਣ ਅਤੇ ਸੰਗਠਨ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਸ਼ਕਤੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਰੁਤਬਾ ਅਤੇ ਭੂਮਿਕਾ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਰੁਤਬਾ ਅਤੇ ਭੂਮਿਕਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਦੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਨੂੰ ਸਤਰੀਕਰਣ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਵਿਅਕਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਰੁਤਬੇ ਅਤੇ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਸ਼ਕਤੀ ਜਾਂ ਤਾਕਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਈ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਕਤੀ ਸਮਝੌਤੇ ਅਤੇ ਸੌਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲ ਰੱਖ ਕੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਲਈ ਫੈਸਲੇ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਯਾਂਤਰਿਕ ਏਕਤਾ (Mechanical Solidarity) ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਕਾਰਨ ਯਾਂਤਰਿਕ ਏਕਤਾ ਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਜਿਸ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਪ੍ਰਤੀਮਾਨਾਂ, ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਮਾਨ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉੱਥੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਇੱਕ ਏਕਤਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਯਾਂਤਰਿਕ ਏਕਤਾ ਆਖਿਆ ਹੈ ! ਇੱਥੇ ਮੈਂਬਰ ਇੱਕ ਯੰਤਰ ਜਾਂ ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਂਗ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨੂੰ ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਅਕਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਆਦਿਮ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਆਂਗਿਕ ਏਕਤਾ (Organic Solidarity) ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਵਿਅਕਤੀ ਪ੍ਰਤੱਖ ਰੂਪ ਨਾਲ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਬੰਨਿਆ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ । ਇੱਥੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਮਹੱਤਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ੀਕਰਣ ਆਉਣ ਕਾਰਨ ਕਾਫ਼ੀ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਆ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਉੱਪਰ ਕਾਫ਼ੀ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਹੀ ਯੋਗਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਇਸ ਕਰਕੇ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸਾਰੇ ਮਜਬੂਰੀ ਵਿੱਚ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਏਕਤਾ ਵਿੱਚ ਬੰਨ੍ਹੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਆਂਗਿਕ ਏਕਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਉਤਪਾਦਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਅਰਥ ਅਜਿਹੀ ਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਉਪਯੋਗ ਕਰਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਂਦੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ-ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ, ਮਨੁੱਖੀ ਤਾਕਤ, ਮਜ਼ਦੁਰੀ, ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ, ਉੱਦਮੀ ਆਦਿ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਤਪਾਦਨ ਅਜਿਹੀ ਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਖਪਤ ।
ਜਾਂ
ਉਪਭੋਗ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖਪਤ ਦਾ ਹੋਣਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਬਗ਼ੈਰ ਖਪਤ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ! ਖਪਤ ਦਾ ਅਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਉਪਭੋਗ ਕਰਨਾ ਤੇ ਉਪਯੋਗ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਉਹ ਗੁਣ ਜੋ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਖਪਤ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਲਈ ਨਿਯਮਿਤ ਤੇ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਵਟਾਂਦਰਾ ।
ਜਾਂ
ਵੰਡ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਨੂੰ ਵਟਾਂਦਰਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਥਾਂ ਦੂਜੀ, ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਦੇਣਾ । ਵਟਾਂਦਰਾ ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦਾ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਪੁਰਾਤਨ ਸਮਾਜਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਚਲਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਵਟਾਂਦਰਾ ਕਈ ਤਰੀਕੇ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ; ਜਿਵੇਂ-ਚੀਜ਼ ਦੇ ਬਦਲੇ ਚੀਜ਼, ਸੇਵਾ ਦੇ ਬਦਲੇ ਚੀਜ਼, ਸੇਵਾ ਦੇ ਬਦਲੇ ਸੇਵਾ, ਚੀਜ਼ ਦੇ ਬਦਲੇ ਪੈਸਾ, ਸੇਵਾ ਦੇ ਬਦਲੇ ਪੈਸਾ, ਪੈਸੇ ਦੇ ਬਦਲੇ ਪੈਸਾ ! ਵਟਾਂਦਰਾ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪ੍ਰਤੱਖ ਤੇ ਅਪ੍ਰਤੱਖ । ਵਟਾਂਦਰਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨਾਲ, ਸੇਵਾ ਬਦਲੇ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਤੇ ਸੇਵਾ ਬਦਲੇ ਸੇਵਾ ਦਾ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਖ ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਤੋਹਫ਼ੇ ਦਾ ਵਟਾਂਦਰਾ ਸਭ ਤੋਂ ਆਮ ਰੂਪ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਵੰਡ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਮ ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਵੰਡ ਦਾ ਮਤਲਬ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣਾ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਵੇਚਣ ਤੋਂ ਹੈ । ਪਰ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਵੰਡ ਉਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਆਰਥਿਕ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਕੁੱਲ ਮੁੱਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਪਾਇਆ ਹੈ । ਵੱਖ-ਵੱਖ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਯੋਗਦਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਆਵਜ਼ਾ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਪੈਸਾ ਜਾਂ ਮੁਆਵਜ਼ਾ ਵੰਡ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ; ਜਿਵੇਂ-ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਮਾਲਕ ਨੂੰ ਕਿਰਾਇਆ, ਮਜ਼ਦੂਰ ਨੂੰ ਮਜ਼ਦੂਰੀ, ਪੈਸੇ ਲਗਾਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਵਿਆਜ, ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਟੈਕਸ ਆਦਿ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵੰਡ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਧਰਮ ।
ਉੱਤਰ-
ਧਰਮ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵ ਦੀ ਸਰਵ-ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਰਧਾ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ ਜਾਂ ਧਰਮ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ। ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੋਣ ਦਾ ਅਨੁਭਵ । ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਲੌਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਕੋਈ ਚਾਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਅਲੌਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੰਸਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
3. ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਕਾਰਜ ਵਿਧੀਆਂ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
4. ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਤੀਕ ਅਤੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਧਰਮ ਦੇ ਕੰਮ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਧਰਮ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਸਥਿਰਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
2. ਧਰਮ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
3. ਧਰਮ ਪਰਿਵਾਰਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
4. ਧਰਮ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯੰਤਰਣ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
5. ਧਰਮ ਭੇਦਭਾਵ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
6. ਧਰਮ ਸਮਾਜ ਕਲਿਆਣ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
7. ਧਰਮ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
8. ਧਰਮ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਣ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਧਰਮ ਦੇ ਦੋਸ਼ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਧਰਮ ਸਮਾਜਿਕ ਉੱਨਤੀ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਬਣਦਾ ਹੈ ।
2. ਧਰਮ ਕਰਕੇ ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸਮਤ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਧਰਮ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਏਕਤਾ ਦਾ ਵਿਰੋਧੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
4. ਧਰਮ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
5. ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਬਣਦਾ ਹੈ ।
6. ਧਰਮ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਵੰਡ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਧਰਮ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੋਈ ਵੀ ਧਰਮ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ, ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ ਦਾ ਇਕੱਠ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜ ਤੇ ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਵੀ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧਰਮ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸੰਤੁਲਨ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਧਰਮ ਕਰਕੇ ਲੋਕ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ, ਰੁੜੀਆਂ ਦਾ ਆਦਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾ ਕੇ ਚਲਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਤੁਲਨ ਨਾਲ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਧਰਮ ਕਰਕੇ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27.
ਧਰਮ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯੰਤਰਣ ।
ਉੱਤਰ-
ਧਰਮ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯੰਤਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ । ਧਰਮ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਸਾਰੇ ਸਮੁਦਾਇ ਦੀ ਅਨੁਮਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਉੱਤੇ ਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਧਰਮ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਧਰਮ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਉੱਤੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਧਰਮ ਆਪਣੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਤੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਧਰਮ ਦੇ ਅੱਗੇ ਝੁਕਣਾ ਤੇ ਉਸਦਾ ਕਿਹਾ ਮੰਨਣਾ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਧਰਮ ਅਲੌਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਉੱਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਤੇ ਲੋਕ ਉਸ ਅਲੌਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਕ੍ਰੋਧ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਉਸ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੋਵੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਤੇ ਕਿਰਿਆ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਧਰਮ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਪਾਪ-ਪੁੰਨ, ਪਵਿੱਤਰ-ਅਪਵਿੱਤਰ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕੰਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਮਾਨਤਾ ਹੈ ਕਿ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪਾਪ ਹੈ ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਨਰਕ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਸਵਰਗ ਵਿੱਚ ਜਗ੍ਹਾ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾਨ ਦੇਣਾ, ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਨਾ, ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਦਿਖਾਉਣਾ ਵੀ ਧਰਮ ਹੀ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ | ਧਰਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਗਲਤ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵੀ ਜਾਣ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧਰਮ ਸਮਾਜ ਉੱਪਰ ਇੱਕ ਨਿਯੰਤਰਣ ਰੱਖਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 28.
ਪਵਿੱਤਰ ।
ਜਾਂ
ਪਾਵਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੁਰਖੀਮ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਰੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਆਦਰਸ਼ਾਤਮਕ ਵਸਤੂ ਜਗਤ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ (Sacred) ਅਤੇ ਸਧਾਰਨ (Profane) ਦੇ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਦੇ ਹਨ । ਪਵਿੱਤਰ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿਚ ਦੇਵਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਜਾਂ ਆਤਮਾਵਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਗੁਫ਼ਾਵਾਂ, ਰੁੱਖ, ਪੱਥਰ, ਨਦੀ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਸਧਾਰਨ ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਪਵਿੱਤਰ ਵਸਤੂਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਮਾਨ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ । ਦੁਰਖੀਮ ਅਨੁਸਾਰ, “ਧਰਮ ਪਵਿੱਤਰ ਵਸਤੂਆਂ ਅਰਥਾਤ ਅਲੱਗ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਬੰਧਿਤ ਵਸਤਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਸੰਹਿਤ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 29.
ਪੰਚਾਇਤ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਕੋਈ ਬਾਰ ਕੰਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਡੇਅਰੀ, ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ ਤੇ ਮੁਰਗੀ ਪਾਲਣ ਸੰਬੰਧੀ ਕੰਮ
2. ਛੋਟੀਆਂ ਸਿੰਜਾਈ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ।
3. ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕੰਮ
4. ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਕੰਮ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 30.
ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੱਧਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ (Gram Panchayat)
2. ਪੰਚਾਇਤ ਸੰਮਤੀ (Panchayati Samti)
3. ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ (Zila Parishad) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 31.
ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਤਿੰਨ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ, ਗਰਾਮ ਸਭਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
2. ਪੈਸੇ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਵੀ ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
3. ਸਰਪੰਚ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਸਾਰਾ ਰਿਕਾਰਡ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 32.
ਗਰਾਮ ਸਭਾ ਦੇ ਕੰਮ । ਉੱਤਰ-ਗਰਾਮ ਸਭਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਜ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ-

1. ਗਰਾਮ ਸਭਾ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੰਮ ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨਾ ਹੈ ।
2. ਇਹ ਪੰਚਾਇਤ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਾਰਜਾਂ ਦਾ ਪੁਨਰ ਨਿਰੀਖਣ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
3. ਇਹ ਪੰਚਾਇਤ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਬਜਟ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
4. ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਬਜਟ ਅਤੇ ਲੇਖਾ ਪ੍ਰੀਖਣ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
5. ਗਰਾਮ ਸਭਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਸੁਝਾਉ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।
6. ਗਰਾਮ ਸਭਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਲਈ ਪੰਚਾਇਤ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਮੁੱਲਾਂਕਣ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪੰਚਾਇਤ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਤੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਨੂੰ ਨਿਪੁੰਨਤਾਪੂਰਨ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 33.
ਪੰਚਾਇਤ ਦੀ ਰਚਨਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਪੰਚ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਨੂੰ ਸਰਪੰਚ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਗਰਾਮ ਸਭਾ ਦੇ ਬਾਲਗ ਮੈਂਬਰਾਂ ਅਰਥਾਤ 18 ਸਾਲ ਦੇ ਹਰ ਇੱਕ ਮਰਦ ਤੇ ਔਰਤ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੀ ਚੋਣ ਲਈ ਬਣਾਈ ਗਈ ਵੋਟਰ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੈ, ਉਹ ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਸਮੇਂ ਵੋਟ ਦੇਣ ਦੇ ਹੱਕਦਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਤੇ ਸਰਪੰਚ ਦੀ ਚੋਣ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਗਰਾਮ ਸਭਾ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤਾਂ ਤੇ ਕਬੀਲਿਆਂ ਲਈ, ਪੱਛੜੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਲਈ ਵੀ ਸੀਟਾਂ ਦਾ ਰਾਖਵਾਂਕਰਨ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਕੁੱਲ ਸੀਟਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਤਿਹਾਈ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਵੀ ਰਾਖਵਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 34.
ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਇਸ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਵੋਟਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਚੁਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਇਸ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੈ । ਕੁੱਝ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੈ ਤੇ ਕੁੱਝ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕਰਨਾਟਕ ਵਿੱਚ 10,000 ਲੋਕਾਂ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ, ਹਿਮਾਚਲ ਵਿੱਚ 3000 ਪਿੱਛੇ ਇਕ, ਹਰਿਆਣਾ ਵਿੱਚ 4000 ਪਿੱਛੇ ਇਕ ਮੈਂਬਰ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਐੱਮ. ਪੀ. (M.P.), ਐੱਮ. ਐੱਲ. ਏ. (M.L.A.) ਵੀ ਇਸਦੇ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤਾਂ, ਕਬੀਲਿਆਂ ਆਦਿ ਲਈ ਰਾਖਵੀਆਂ ਸੀਟਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਵਿੱਚ ਸੀਟਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਲਗਭਗ ਉਸੇ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇਗੀ ਜਿਸ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਉਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 1/3 ਸੀਟਾਂ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਰਾਖਵੀਆਂ ਰੱਖੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 35.
ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਦੇ ਕੰਮ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀਆਂ ਦੇ ਬਜਟ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।
2. ਇਹ ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਵਿਕਾਸ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
3. ਇਹ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਿਤੀਆਂ ਜਾਂ ਬਲਾਕਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨੇਪਰੇ ਚੜ੍ਹਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
4. ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀਆਂ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਤੇ ਤਾਲ-ਮੇਲ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।
5. ਉਹ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਨਾਲ ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀਆਂ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਧਨ ਵੀ ਵਸੂਲ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
6. ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਨੂੰ ਪੰਚਾਇਤ ਦਾ ਨਿਰੀਖਣ ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵੀ ਦੇ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ-
(a) ਉਤਪਾਦਨ (Production) – ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਅਰਥ ਅਜਿਹੀ ਕ੍ਰਿਆ ਤੋਂ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਉਪਯੋਗ ਕਰਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ।

(1) ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ ਸੀਮਿਤ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਸਾਧਨ ਕਹਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਾਧਨਾਂ ਵਿਚ ਭੌਤਿਕ ਵਸਤੂਆਂ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਮਨੁੱਖੀ ਤਾਕਤ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ । ਭੌਤਿਕ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਵਧੀਆ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਜਲਵਾਯੂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸਪਾਤ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕੱਚਾ ਲੋਹਾ ਤੇ ਬਿਜਲੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕੋਲੇ ਜਾਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਚੱਲ ਸਕਣ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਸਤੂ ਦੇ ਉਤਪਦਾਨ ਲਈ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

(2) ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਾਰੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਮਨੁੱਖੀ ਤਾਕਤ ਦੀ । ਮਨੁੱਖੀ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਧਨ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਪਯੋਗ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਹੀ ਮਿਹਨਤ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਉਪਯੋਗਿਤਾ ਵਧਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਮਜ਼ਦੂਰ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਮਿਹਨਤ ਦਾ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਫਲ ਮਿਲੇ, ਉਹ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਵਾ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦਾਣੇ, ਅਨਾਜ ਆਦਿ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਪਰ ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਉਸ ਨੂੰ ਤਨਖ਼ਾਹ ਜਾਂ ਦਿਹਾੜੀ ਪੈਸੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਕਿਰਤ ਦਾ ਵੀ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹੱਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

(3) ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਲਈ ਸਾਧਨਾਂ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਦੀ ਗੈਰ ਮੌਜੂਦਰੀ ਨਾਲ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦੀ । ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਅਤੇ ਮਸ਼ੀਨਾਂ, ਉਦਯੋਗ ਤੇ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਪੂੰਜੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੂੰਜੀ ਉਹ ਚੀਜ਼ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਉੱਤੇ ਮਿਹਨਤ ਕਰਕੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਹੋਰ ਪੂੰਜੀ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ |

(4) ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ, ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਤੇ ਪੂੰਜੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਚੀਜ਼ਾਂ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਟੈਕਨਾਲੌਜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਟੈਕਨਾਲੌਜੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪੂਰੇ ਹੁਨਰ ਤੇ ਗਿਆਨ ਦਾ ਇਕੱਠ ਹੈ । ਜਿਸ ਸਮਾਜ ਦਾ ਗਿਆਨ ਤੇ ਹੁਨਰ ਜਿੰਨਾ ਵੀ ਵਧੀਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਉਹ ਸਮਾਜ ਉੱਨੀ ਹੀ ਵਧੀਆ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰੇਗਾ । ਇਸ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਸਮਾਂ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉਸ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦੀ ਲਾਗਤ ਵੱਧ ਜਾਵੇਗੀ । ਫਿਰ ਵਾਰੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਇਕੱਠ ਨਾਲ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਹੈ । ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਉਹ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚੀਜ਼ ਬਣਾਈ ਜਾ ਸਕੇ ।

(5) ਅੰਤ ਵਿਚ ਜਿਹੜੀ ਚੀਜ਼ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਚ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਹ ਹੈ ਉਦਯੋਗਪਤੀ । ਹਰ ਇਕ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਕੋਈ ਦਿਸ਼ਾ ਤੇ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਯੋਜਨਾ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਤੋਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਦੇਖ-ਰੇਖ ਕੁਝ ਖਾਸ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਂ ਮਾਲਕ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਪੈਸਾ ਤੇ ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਸੰਦ । ਉੱਦਮੀ ਵਿਅਕਤੀ ਇਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਆਪਣਾ ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਕਮਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਵਿਚ ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਸਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਦਯੋਗਪਤੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਰਕਾਰੀ ਨੀਤੀਆਂ, ਕਾਨੂੰਨਾਂ, ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀਆਂ ਤਨਖਾਹਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਝਗੜਿਆਂ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ, ਵਪਾਰ ਤੇ ਵਣਜ ਨੂੰ ਨਿਯਮਿਤ ਕਰਨਾ, ਕੰਮ ਦੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਆਦਿ ਵੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਉਤਪਾਦਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਕੰਮ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

(b) ਖਪਤ (Consumption) – ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖ਼ਪਤ ਦਾ ਹੋਣਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਬਗੈਰ ਖਪਤ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ । ਖਪਤ ਦਾ ਅਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਉਪਭੋਗ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਉਪਭੋਗ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਉਹ ਗੁਣ ਜੋ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਆਮ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਖਪਤ ਦੀ ਕੋਈ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਜਿਹੜੀ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਉਤਪਾਦਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਸ ਦੀ ਵੰਡ ਤੇ ਖਪਤ ਅਰਾਮ ਨਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਆਦਿਮ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਵਿਅਕਤੀ ਭੋਜਨ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਉਪਭੋਗ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਸਨ । ਪਰੰਤੁ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਤਾਂ ਜਟਿਲ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਿੱਥੇ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀਆਂ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਤੇ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਕਿ ਜੀਵਨ ਜੀਉਣ ਲਈ ਕੋਈ ਖ਼ਾਸ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹਨ ; ਜਿਵੇਂ-ਟੀ.ਵੀ., ਵਧੀਆ ਮਕਾਨ, ਕਾਰਾਂ, ਐਸ਼ ਦੇ ਸਮਾਨ ! ਜਟਿਲ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਇਹਨਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਖਪਤ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਵੱਧਦੀ ਹੈ ।

ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਖਪਤ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਲਈ ਨਿਯਮਿਤ ਕਰੇ । ਖਪਤ ਨੂੰ ਨਿਯਮਿਤ ਕਈ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਉਤਪਾਦਨ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਕਰਕੇ ਉਤਪਦਨ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਕਈ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਨੂੰ ਬਚਾ ਕੇ ਰੱਖਣ ਤੇ ਤੇਜ਼ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਚ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਘੱਟ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨਾ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ Export ਜਾਂ ਨਿਰਯਾਤ ਵੀ ਇਸਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਖ਼ਪਤ ਨੂੰ ਅਸੀਂ advertise ਕਰਕੇ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਜਿਵੇਂ ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਚੀਜ਼ ਬਾਰੇ ਟੀ.ਵੀ., ਅਖ਼ਬਾਰ ਆਦਿ ਵਿਚ advertise ਕਰਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਬਾਰੇ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਖਪਤ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਘੱਟਵੱਧ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਰਕਾਰ ਵੀ ਕਾਨੂੰਨੀ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾ ਕੇ ਖਪਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਖਤਰਨਾਕ ਨਤੀਜਿਆਂ ਕਰਕੇ ਉਸ ਉੱਪਰ ਪ੍ਰਤੀਬੰਧ ਲਗਾਉਣਾ, ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਰਿਆਇਤ ਦੇਣਾ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਖਪਤ ਘੱਟ-ਵੱਧ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਹਰ ਇਕ ਵਿਵਸਥਾ ਇੱਕ ਸੰਸਥਾਗਤ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਵੰਡ, ਕਿਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ, ਉਤਪਾਦਨ ਤੇ ਖੱਪਤ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ, ਉੱਪਰ ਨਿਯੰਤਰਣ ਆਦਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਪਤ ਨੂੰ ਨਿਯਮਿਤ ਕਰਨਾ ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਹੈ ।

(c) ਵਟਾਂਦਰਾ (Exchange) – ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਨੂੰ ਵਟਾਂਦਰਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿਸੇ ਆਰਥਿਕ ਵਸਤੂ ਦੀ ਥਾਂ ਦੂਜੀ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਦੇਣਾਂ | ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਦਾ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਪੁਰਾਤਨ ਸਮਾਜਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਚਲਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਵਟਾਂਦਰਾ ਕਈ ਤਰੀਕੇ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਬਦਲੇ ਚੀਜ਼, ਸੇਵਾ ਦੇ ਬਦਲੇ ਚੀਜ਼, ਸੇਵਾ ਦੇ ਬਦਲੇ ਸੇਵਾ, ਚੀਜ਼ ਦੇ ਬਦਲੇ ਪੈਸਾ, ਸੇਵਾ ਦੇ ਬਦਲੇ ਪੈਸਾ, ਪੈਸੇ ਬਦਲੇ ਪੈਸਾ ! ਵਟਾਂਦਰੇ ਨੂੰ ਜਾਨਸਨ ਦੋ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿਚ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਤੱਖ ਅਤੇ ਅਪ੍ਰਤੱਖ ।

ਪਤੱਖ ਵਟਾਂਦਰੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨਾਲ, ਸੇਵਾ ਬਦਲੇ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਤੇ ਸੇਵਾ ਬਦਲੇ ਸੇਵਾ ਦਾ ਲੈਣਦੇਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਿਵਸਥਿਤ ਵਪਾਰ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੱਤਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਉੱਤੇ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪੈਸੇ ਦਾ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਪੈਸਾ ਦੇ ਕੇ ਚੀਜ਼ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਟਾਂਦਰੇ ਕਰਕੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਵਟਾਂਦਰੇ ਦੀ ਸਹੂਲੀਅਤ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਅਪ੍ਰਤੱਖ ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿਚ ਤੋਹਫ਼ੇ ਦਾ ਵਟਾਂਦਰਾ ਸਭ ਤੋਂ ਆਮ ਰੂਪ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਇੱਕ ਪੱਖ ਦੂਜੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਸ ਪਕਾਰ ਦਾ ਲਾਭ ਲੈਣ ਲਈ ਕੋਈ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਬਗੈਰ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਜਾਂ ਸੇਵਾ ਦੇ ਤੋਹਫੇ ਦਾ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਮੂਹ ਦੁਆਰਾ ਉਤਪਾਦਿਤ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚ ਦੁਬਾਰਾ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਵਟਾਂਦਰੇ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਕੋਈ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸ ਚੀਜ਼ ਵੱਲੋਂ ਆਤਮ ਨਿਰਭਰ ਬਣਨ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜਦੋਂ ਵਟਾਂਦਰਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚੀਜ਼ ਲੈਣੀ ਆਸਾਨ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਚ ਉਸਤਾਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫਾਲਤੂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਉਹਨਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਵਟਾਂਦਰਾ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਹੋਰ ਲੋਕ ਕਰ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

(d) ਵੰਡ (Distribution) – ਆਮ ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਵੰਡ ਦਾ ਅਰਥ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣਾ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਵੇਚਣ ਤੋਂ ਹੈ । ਉਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅਸੀਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਲਿਜਾ ਕੇ ਵੇਚ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ । ਪਰ ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਲਿਆਉਣ ਲਿਜਾਣ ਦੇ ਵਿਚ ਇਸਨੂੰ ਇਕ ਕਿਸਮ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਚੀਜ਼ਾਂ ਲਈ ਥਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਤੇ ਵਟਾਂਦਰੇ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਪਾਰ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਹੈ ।

ਵੰਡ ਉਹ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਆਰਥਿਕ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਕੁੱਲ ਮੁੱਲ ਉਹਨਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਪਾਇਆ ਹੈ । ਵੱਖ-ਵੱਖ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਯੋਗਦਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਨਾਮ ਜਾਂ ਮੁਆਵਜ਼ਾ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਜਿਹੜੇ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਜ਼ਮੀਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਕਿਰਾਇਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮਜ਼ਦੂਰ ਨੂੰ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਜਾਂ ਤਨਖਾਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਿਹੜਾ ਵਿਅਕਤੀ ਕਾਰਖਾਨੇ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਸੰਦ ਲਗਾਉਣ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਪੈਸਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਉੱਦਮੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਸ ਨੂੰ ਪੈਸਾ ਲਗਾਉਣ ਦਾ ਮੁਆਵਜ਼ਾ ਵਿਆਜ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਵੀ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤੱਖ ਰੂਪ ਨਾਲ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਆਪਣਾ ਮੁਆਵਜ਼ਾ ਕਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਸਭ ਕੁੱਝ ਦੇਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੋ ਕੁਝ ਬੱਚਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਉੱਦਮੀ ਜਾਂ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਬੋਰਡ ਲਾਭ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਛੋਟਾ ਵਪਾਰ ਚਲਾਉਣਾ ਕਾਫ਼ੀ ਸਧਾਰਨ ਮਾਮਲਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਛੋਟਾ ਵਪਾਰੀ ਹੀ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ, ਪੂੰਜੀ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਦਾ ਆਪ ਹੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਰ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੀ ਆਮਦਨ ਉਸ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਕਿਰਾਇਆ, ਤਨਖਾਹ, ਲਾਭ ਤੇ ਵਿਆਜ ਉਹੀ ਛੋਟਾ ਵਪਾਰੀ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਇੱਥੇ ਕੋਈ ਵੀ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਆਮਦਨ ਦੇ ਕਿਸ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਲਾਭ, ਤਨਖਾਹ ਜਾਂ ਵਿਆਜ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ? ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਇੱਕ ਆਰਥਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਨਿੱਜੀ ਸੰਪੱਤੀ ਦੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਇਕ ਦਮ ਹੀ ਇਸੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਿਆ ਬਲਕਿ ਇਸਦਾ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਇਸਦਾ ਅਧਿਐਨ ਆਦਿਮ ਸਮਾਜਾਂ ਤੋਂ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ ।

ਆਦਿਮ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਟਾਂਦਰੇ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਸੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਲਾਭ (Profit) ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਸੀ । ਲੋਕ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਲਾਭ ਲਈ ਇਕੱਠਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ਜਦੋਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਜਾਂ ਫਿਰ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਲਈ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਵਪਾਰਕ ਵਿਵਸਥਾ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਦੇਣ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਸੀ । ਆਰਥਿਕ ਕਾਰਕ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਮਜ਼ਦੂਰੀ, ਨਿਵੇਸ਼, ਵਿਆਜ ਤੇ ਲਾਭ ਦੇ ਬਾਰੇ ਆਦਿਮ ਸਮਾਜਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ।

ਮੱਧ ਵਰਗੀ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵਪਾਰ ਤੇ ਵਣਜ ਥੋੜੇ ਜਿਹੇ ਉੱਨਤ ਹੋ ਗਏ । ਚਾਹੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਵਪਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੀ ਪਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਪੈਸਾ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਇਕ ਮਧਿਅਮ ਬਣ ਗਿਆ । ਇਸ ਨੇ ਵਪਾਰ ਤੇ ਵਣਜ ਨੂੰ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਪੈਸੇ, ਸੋਨੇ, ਚਾਂਦੀ ਅਤੇ ਟੋਕਨ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਵੱਧ ਗਈ 1 ਪੈਸਾ ਚਾਹੇ ਸੰਪੱਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਇਹ ਸੰਪੱਤੀ ਦਾ ਸੂਚਕ ਸੀ । ਇਸ ਦਾ ਉਤਪਾਦਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਲੱਛਣ ਉੱਤੇ ਪੂਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ । ਸਿੱਮਲ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪੈਸੇ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਪੱਛਮੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵਿਵਸਥਿਤ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਹਰ ਹਿੱਸੇ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਏ । ਇਸ ਨੇ ਮਾਲਕ ਤੇ ਨੌਕਰ ਨੂੰ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਚੀਜ਼ਾਂ ਤੇ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੇ ਵੇਚਣ ਤੇ ਖਰੀਦਣ ਵਾਲੇ ਉੱਤੇ ਵੀ ਅਸਰ ਪਾਇਆ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਵਪਾਰ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸਿਆਂ ਵਿਚ ਰਸਮੀ ਰਿਸਤੇ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਏ । ਸਿੰਮਲ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪੈਸੇ ਨੇ ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਫ਼ਿਲਾਸਫੀ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆ ਦਿੱਤੇ । ਇਸ ਨੇ ਸਾਨੂੰ Practical ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਹਰੇਕ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਪੈਸੇ ਵਿਚ ਤੋਲਣ ਲੱਗ ਪਏ । ਸਮਾਜ ਸੰਪਰਕ ਤੇ ਸੰਬੰਧ ਗੈਰ ਰਸਮੀ ਅਤੇ ਅਵਿਅਕਤਕ ਹੋ ਗਏ । ਮਨੁੱਖੀ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵੀ ਠੰਢੇ ਹੋਏ ।

ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦੌਰ ਵਿਚ ਆਰਥਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਤਾਕਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੰਚਾਲਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ । ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਯੂਰਪੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਰਾਜਤੰਤਰੀ ਸਰਕਾਰਾਂ ਅਧੀਨ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਅੱਗੇ ਵੱਧਣ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਦਿੱਸਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਆਰਥਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੱਤਾ ਦੁਆਰਾ ਸੰਚਾਲਿਤ ਸਨ ਤਾਂ ਕਿ ਰਾਜੇ ਦਾ ਲਾਭ ਤੇ ਖਜ਼ਾਨਾ ਵੱਧ ਸਕੇ । ਦੇਸ਼ ਵਪਾਰੀਆਂ ਦੀ ਦੇਖ-ਰੈੱਖ ਵਿਚ ਚਲਦਾ ਸੀ ਤੇ ਵਪਾਰੀ ਇਕ ਆਰਥਿਕ ਸੰਗਠਨ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਾਭ ਕਮਾਉਣ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਉਤਪਾਦਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵੀ ਵਪਾਰਕ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੰਚਾਲਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਆਈ ਜਿਸ ਨੇ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ । ਵਪਾਰਕ ਨੀਤੀਆਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਭਲਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੀਆਂ । ਜ਼ਿਆਦਾ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਨ ਲਈ Laissez faire ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ ਗਈ । ਇਸ ਨੀਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਆਰਥਿਕ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦਖਲ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ । ਇਸ ਨੀਤੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਹਿੱਤ ਦੇਖ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਉਸ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਬੰਧਨ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਰਾਜ ਨੇ ਆਰਥਿਕ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਦਖ਼ਲ ਦੇਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ | ਸਮਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਜ ਨੂੰ ਵਪਾਰ ਤੇ ਵਣਜ ਉੱਤੇ ਲੱਗੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਤੀਬੰਧ ਹਟਾ ਲੈਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ, ਵਟਾਂਦਰੇ ਤੇ ਪੈਸੇ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਉੱਤੇ ਲੱਗੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਹਟਾ ਲੈਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ । ਐਡਮ ਸਮਿਥ ਨੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਚਾਰ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ।

1. ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਹਿੱਤ ਦੀ ਨੀਤੀ
2. ਦਖ਼ਲ ਨਾ ਦੇਣ ਦੀ ਨੀਤੀ ।
3. ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਤਾ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ
4. ਲਾਭ ਨੂੰ ਦੇਖਣਾ ।

ਇਹਨਾਂ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉੱਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ । ਇਹਨਾਂ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਕਰਕੇ ਸੰਪੱਤੀ ਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਦੀ ਨਵੀਂ ਵਿਵਸਥਾ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਉਦਯੋਗਿਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਰਕੇ ਘਰੇਲੂ ਉਤਪਾਦਨ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਵਿਚ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਚ ਬਦਲ ਗਿਆ । ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਹਰੇਕ ਮਜਦੂਰ ਥੋੜਾ ਜਾਂ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਨਾਲ ਉਤਪਾਦਨ ਵੱਧ ਗਿਆ | ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਕਾਰਖਾਨੇ ਲੱਗ ਗਏ । ਇਹਨਾਂ ਵੱਡੇ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਦੇ ਮਾਲਕ, ਨਿਗਮ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆ ਗਏ । ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕਿਰਤ ਵੰਡ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ੀਕਰਣ ਤੇ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਵੀ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਇਆ ।

ਇਸ ਉਤਪਾਦਨ ਤੇ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਦੀ ਨਵੀਂ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਦੇ ਮਾਲਕ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਲੋਕ ਸਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਸਮਾਜਿਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਸੰਪੱਤੀ ਬਿਲਕੁੱਲ ਨਿੱਜੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਰਾਜ, ਧਰਮ, ਪਰਿਵਾਰ ਤੇ ਹੋਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਤੋਂ ਅਜ਼ਾਦ ਸੀ । ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਕੁੱਝ ਵੀ ਕਰਨ ਨੂੰ ਅਜ਼ਾਦ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਲਾਭ ਸੀ । ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਬਗੈਰ ਲਾਭ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਬੰਧਨ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਲਾਭ ਵਾਲਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਦਖ਼ਲ ਨਾ ਦੇਣ ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਮਾਲਕ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ ।

ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੇ ਲੱਛਣ (Features of Capitalism)

(i) ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਉਤਪਾਦਨ (Large Scale Production) – ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਲੱਛਣ ਹੈ ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਵੱਧਣਾ । ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਲੱਗਣ ਨਾਲ ਉਤਪਾਦਨ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ ਤੇ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਕਰਕੇ ਅੱਗੇ ਆਇਆ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਮੁਮਕਿਨ ਹੋਇਆ । ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਅਤੇ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਤੇ ਵਿਵੇਸ਼ੀਕਰਣ ਦੇ ਵੱਧਣ ਨਾਲ ਉਤਪਾਦਨ ਵੀ ਵੱਧ ਗਿਆ । ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਅਰਥ ਸੀ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਉਪਭੋਗ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੁਨਾਫ਼ਾ ।

(ii) ਨਿੱਜੀ ਸੰਪੱਤੀ (Private Property) – ਨਿੱਜੀ ਸੰਪੱਤੀ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜਾਂ ਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਆਰਥਿਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ । ਇਹ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦਾ ਵੀ ਆਧਾਰ ਹੈ । ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਵਿੱਚ ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕਮਾਉਣ ਦਾ ਹੱਕ ਅਤੇ ਸੰਪੱਤੀ ਨੂੰ ਰੱਖਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ । ਸੰਪੱਤੀ ਰੱਖਣ ਦੇ ਹੱਕ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਨਿੱਜੀ ਸੰਪੱਤੀ ਕਰਕੇ ਹੀ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਕਾਰਖਾਨੇ, ਉਦਯੋਗ, ਨਿਗਮ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਏ ਅਤੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਵਧਿਆ ।

(iii) ਪ੍ਰਤਿਯੋਗਿਤਾ (Competition) – ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਿਤਾ ਇੱਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੱਤ ਤੇ ਨਤੀਜਾ ਹੈ । ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੂੰਜੀਪਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਮੰਗ ਨੂੰ ਨਕਲੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਵਧਾ ਕੇ ਅਤੇ Supply ਨੂੰ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਚ ਵੱਡੇ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਜਿੱਤ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਪੁੰਜੀਪਤੀ ਹਾਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

(iv) ਲਾਭ (Profit) – ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਲਾਭ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਨਹੀਂ ਟਿੱਕ ਸਕਦਾ । ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ ਉੱਤੇ ਪੂੰਜੀ ਦਾ ਨਿਵੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਲਾਭ ਕਮਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ । ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਵਿੱਚ ਉਤਪਾਦਨ ਲਾਭ ਦੇ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਸਮਾਜ ਕਲਿਆਣ ਜਾਂ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ।

(v) ਕੀਮਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (Price System) – ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲਾਭ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਕੀਮਤ ਉਸ ਉੱਪਰ ਲੱਗੀ ਲਾਗਤ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਸ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਮੰਗ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਸ ਕੰਮ ਦੀ ਕੀਮਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਮੰਗ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਚੀਜ਼ ਦੀ ਕੀਮਤ ਉਸ ਦੀ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਮੰਗ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਰਤ ਦੀ ਕੀਮਤ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਰਖਾਨੇ ਵਿਚ ਹੀ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

(vi) ਮੁਦਰਾ ਤੇ ਉਧਾਰ (Money and Credit) – ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪੈਸੇ ਤੇ ਉਧਾਰ ਦੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਕਰਜ਼ੇ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਉਧਾਰ ਸਾਹੂਕਾਰਾਂ, ਬੈਂਕਾਂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਰਜ਼ੇ ਨਾਲ ਉਹ ਉਤਪਾਦਨ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਲਾਭ ਤੇ ਪੂੰਜੀ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਰਜ਼ੇ ਦਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਜ ਵੀ ਦੇਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

(vii) ਮਜ਼ਦੂਰੀ (wages) – ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਵਿੱਚ ਮਜ਼ਦੂਰ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਤਰਸਯੋਗ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦਾ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਪਤੀ ਇੱਕੋ ਹੀ ਮੰਤਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਹੈ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਪੈਸੇ ਦੇ ਕੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੰਮ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕੇ । ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦਾ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਵਿਚ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਰਾਜ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਸਹਿਤ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਾਜਨੀਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ਾ ਰਾਜ ਹੈ ਪਰ ਰਾਜ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਈ ਰੂਪਾਂ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਕ ਆਮ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਰਾਜ ਦੇ ਅਰਥ ਦਾ ਪੂਰਾ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ । ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਰਾਜ, ਸਮਾਜ, ਸਰਕਾਰ ਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੀ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਆਮ ਨਾਗਰਿਕ ਲਈ ਰਾਜ ਤੇ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਾਜ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਰਾਜਨੀਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਇਹ ਗਲਤ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਅਰਥ ਰਾਜਨੀਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਹੈ । ਕਈ ਵਾਰੀ ਇਕ ਸੰਘ (Federation) ਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ ਲਈ ਵੀ ਰਾਜ ਸ਼ਬਦ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਨੂੰ ਵੀ ਰਾਜ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ ਲਈ ਵੀ ਰਾਜ ਸ਼ਬਦ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਵੀ ਰਾਜ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ-ਪੰਜਾਬ, ਬੰਗਾਲ, ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ, ਕੇਰਲ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਵੀ ਰਾਜ ਹੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਅਸਲੀਅਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸੰਘ ਦੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ ਰਾਜ ਨਹੀਂ ਹਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਰਾਜ ਸ਼ਬਦ ਵਰਤਣਾ ਗ਼ਲਤ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਰਾਜ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਠੀਕ-ਠਾਕ ਅਰਥ ਜਾਣਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

ਰਾਜ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ (Etymology of the World ‘State’) – ਰਾਜ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਸਟੇਟ (State) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਟੇਟ (State) ਸ਼ਬਦ ਲਾਤੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸਟੇਟਸ (Status) ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਸਟੇਟਸ (Status) ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਪੱਧਰ 1 ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਰਾਜ ਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕੋਈ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਰਾਜ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਮਾਜਿਕ ਦਰਜੇ ਨੂੰ ਦੱਸਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਪਰ ਹੌਲੀਹੌਲੀ ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਬਦਲ ਗਿਆ ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਸਿਸਰੋ (Cicero) ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਦਰਜੇ ਨਾਲ ਹੋ ਗਿਆ । ਆਧੁਨਿਕ ਅਰਥ ਵਿਚ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਟਲੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਮੈਕਿਆਵਲੀ (Machiaveli) ਨੇ ਕੀਤੀ । ਉਸ ਨੇ ‘ਰਾਜ’ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ‘ਰਾਸ਼ਟਰ ਰਾਜ’ ਲਈ ਕੀਤੀ ।

ਮੈਕਿਆਵਲੀ (Machiaveli) ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ‘The Prince’ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, “ਇਹ ਸਭ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਉੱਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਸੀ ਤੇ ਰਾਜ (State) ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਹ ਰਾਜਤੰਤਰੀ ਜਾਂ ਗਣਤੰਤਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।” ਪ੍ਰੋ: ਬਾਰਕਰ (Prof. Barker) ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, “ਰਾਜ ਸ਼ਬਦ ਜਦੋਂ ਸੋਲ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਚਾਲੂ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਇਟਲੀ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਮਹਾਨ-ਰਾਜ ਜਾਂ ਮਹਾਨਤਾ ਦਾ ਭਾਵ ਵੀ ਲਿਆਇਆ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਂ ਸਮੁਦਾਇ ਵਿਚ ਲੁਕਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।”

ਰਾਜ ਇਕ ਸੰਪੂਰਨ ਸਮਾਜ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ । ਬੇਸ਼ਕ ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਇਹ ਸਮਾਜ ਦੀ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਦਾ । ਰਾਜ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਏਜੰਸੀ ਹੈ ਜੋ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਰਾਜ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਤਾਲਮੇਲ ਬਿਠਾ ਕੇ ਰੱਖਣ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਰਾਜ ਦੀ ਹੋਂਦ ਆਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਰਹੀ ਹੈ, ਚਾਹੇ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਉੱਤੇ ਇਸ ਦੇ ਰੂਪ ਬਦਲਦੇ ਰਹੇਂ ਹਨ | ਰਾਜ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖਿਆ ਹੈ-

• ਮੈਕਾਈਵਰ (Maclver) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਰਾਜ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਸਮਿਤੀ ਹੈ ਜੋ ਕਾਨੂੰਨ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਾਸਨ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਚਲਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਕ ਨਿਸਚਿਤ ਭੂ-ਭਾਗ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਦਾ ਸਰਵ ਉੱਚ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।”
• ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ (Max Weber) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਰਾਜ ਇਕ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮੁਦਾਇ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਇਕ ਨਿਸਚਿਤ ਭੂ-ਭਾਗ ਵਿਚ ਭੌਤਿਕ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਵਿਧਾਨਿਕ ਵਰਤੋਂ ਤੇ ਏਕਾਧਿਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਸ ਅਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਸਫਲਤਾ ਪੂਰਵਕ ਲਾਗੂ ਕਰਦਾ ਹੈ ।”
• ਹਾਲੈਂਡ (Holland) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਰਾਜ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਉਸ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਕਰਕੇ ਕਿਸੇ ਨਿਸਚਿਤ ਦੇਸ਼ ਤੇ ਵੱਸਿਆ ਹੋਵੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁ-ਸੰਖਿਅਕ ਦਲ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਨਿਸਚਿਤ ਵਰਗ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਉਸ ਵਰਗ ਜਾਂ ਦਲ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੁਆਰਾ ਸਮੂਹ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ ਜੋ ਇਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੇ ਹਨ ।”

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਇਹ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਰਾਜ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਨਿਸਚਿਤ ਭੂ-ਭਾਗ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਅਰਥਾਤ ਉਸਦਾ ਆਪਣਾ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਰਾਜ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਹੁਕਮ ਮਨਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਨਸੰਖਿਆ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਨ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸਦੀ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਬਾਹਰੀ ਦਬਾਉ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦਾ ਦਬਾਅ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਰਾਜ ਆਪਣੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਦੀ ਬਾਹਰੀ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਉਸਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਲਈ ਭੌਤਿਕ ਸ਼ਕਤੀ, ਜੋ ਉਸ ਪਾਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਸਰਕਾਰ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ, ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਰਾਜ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਡਾ: ਗਾਰਨਰ ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਜ ਦੇ ਚਾਰ ਤੱਤ ਹਨ-

1. ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਾ ਇਕ ਸਮੁਦਾਇ,
2. ਇਕ ਦੇਸ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਹ ਸਥਾਈ ਰੂਪ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਣ,
3. ਅੰਦਰਲੀ ਅਤੇ ਬਾਹਰਲੀ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ,
4. ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਗਠਨ । ਗੈਟੇਲ ਨੇ ਵੀ ਰਾਜ ਦੇ ਚਾਰ ਤੱਤ ਦੱਸੇ ਹਨ ।

ਉਹ ਚਾਰ ਤੱਤ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ-

1. ਜਨਸੰਖਿਆ (Population)
2. ਨਿਸਚਿਤ ਭੂਮੀ (Fixed territory)
3. ਸਰਕਾਰ (Government)
4. ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ (Sovereignty) ।

1. ਜਨਸੰਖਿਆ (Population) – ਰਾਜ ਦਾ ਮੁੱਖ ਤੱਤ ਜਨਸੰਖਿਆ ਹੈ। ਰਾਜ ਪਸ਼ੂ-ਪੰਛੀਆਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਉਹ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਇਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾ ਹੈ । ਬਿਨਾਂ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੀ ਤਾਂ ਦੂਰ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ । ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਿਨਾਂ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ, ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਘੜਾ ਤੇ ਸੂਤ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਕੱਪੜਾ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦਾ, ਉਸੇ ਤਰਾਂ ਬਿਨਾਂ ਆਦਮੀਆਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਦੇ ਰਾਜ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ । ਰਾਜ ਵਿਚ ਕਿੰਨੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਕੋਈ ਨਿਸਚਿਤ ਨਿਯਮ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਰਾਜ ਵਾਸਤੇ ਕਾਫੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਦਸ ਵੀਹ ਆਦਮੀ ਰਾਜ ਨਹੀਂ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ।

ਵਰਤਮਾਨ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਅਸੀਂ ਇਹ ਆਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਰਾਜ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਨਿਸਚਿਤ ਕਰਨੀ ਕਠਿਨ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਅਸੰਭਵ ਵੀ ਹੈ ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਅਸੀਂ ਅਰਸਤੂ (Aristotle) ਦੇ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹਾਂ ਕਿ ਰਾਜ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਇੰਨੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ ਹੋ ਸਕੇ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਵੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਚਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ | ਅਸਲ ਵਿਚ ਰਾਜ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਇੰਨੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਜਨਤਾ ਸੁਖੀ ਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਜੀਵਨ ਬਿਤਾ ਸਕੇ । ਉਸ ਉੱਤੇ ਚੰਗੇ ਢੰਗ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ ਤੇ ਉਹ ਇਸ ਵਿਚ ਇਕ ਸਥਾਈ ਸਰਕਾਰ ਕਾਇਮ ਹੋ ਸਕੇ ।

2. ਨਿਸਚਿਤ ਭੂਮੀ (Fixed Territory) – ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਾਜ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਸਚਿਤ ਭੂਮੀ ਦਾ ਹੋਣਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਪਰ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਰਾਜ ਦਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੱਤ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ } ਜੇਲਿਨੇਕ (Jellinek) ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, “ਉਨੀਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਲੇਖਕ ਨੇ ਰਾਜ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਭੂਮੀ ਜਾਂ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ ਤੇ ਕਲੂਥਰ ਪਹਿਲਾ ਲੇਖਕ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ 1817 ਵਿਚ ਰਾਜ ਵਾਸਤੇ ਨਿਸਚਿਤ ਭੂਮੀ ਦਾ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਮੰਨਿਆ ” ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਸਚਿਤ ਭੂਮੀ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਰਾਜ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦਾ । ਜੇ ਜਨਤਾ ਰਾਜ ਦੀ ਆਤਮਾ ਹੈ ਤਾਂ ਭੂਮੀ ਉਸ ਦਾ ਸਰੀਰ ਹੈ ।

ਆਦਮੀਆਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿਸੇ ਨਿਸਚਿਤ ਭੂ-ਭਾਗ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਵੱਸ ਜਾਂਦਾ ਉਸ ਵੇਲੇ ਤੱਕ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ । ਘੁਮੰਤੂ ਕਬੀਲੇ (Nomedic tribes), ਜੋ ਇਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਘੁੰਮਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਨਿਸਚਿਤ ਭੂ-ਭਾਗ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਸੰਨ 1948 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਯਹੂਦੀ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਕੋਈ ਰਾਜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਨਿਸਚਿਤ ਭੂ-ਭਾਗ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਰਹਿ ਰਹੇ । ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਦੇ ਨਿਸਚਿਤ ਭੂ-ਭਾਗ ਉੱਤੇ ਰਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਰਾਜ ਬਣ ਗਿਆ । ਅਸਲ ਵਿਚ ਰਾਜ ਦਾ ਇਹ ਤੱਤ ਰਾਜ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਸਮੁਦਾਵਾਂ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

3. ਸਰਕਾਰ (Government) – ਆਬਾਦੀ ਦੀ ਭੂਮੀ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵਾਸਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਨਿਸਚਿਤ ਇਲਾਕੇ ਉੱਤੇ ਬਣਿਆ ਆਦਮੀਆਂ ਦਾ ਸਮੁਦਾਇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਤੱਕ ਰਾਜ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਜਦ ਤੱਕ ਉਹ ਰਾਜਸੀ ਦਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਸੰਗਠਿਤ ਨਾ ਹੋਵੇ । ਸਰਕਾਰ ਹੀ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਸੰਗਠਨ ਹੈ। ਸਰਕਾਰ ਉਹ ਸੰਸਥਾ (Agency) ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਰਾਜ ਦੀ ਇੱਛਾ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਅਮਲ ਵਿਚ ਲਿਆਂਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਜਨਸਮੁਹ ਸੰਗਠਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯਮਿਤ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਹਰਲੇ ਹਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਮਿੱਤਰਤਾਪੂਰਨ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਜਨਤਾ ਵਿਚ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਰਹੇਗੀ । ਇਸ ਲਈ ਰਾਜ ਇਕ ਅਮੂਰਤ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ਤੇ ਸਰਕਾਰ ਉਸ ਅਮੂਰਤ ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਮੂਰਤ ਰੂਪ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਰਾਜ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਕਾਇਮ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਜਾਂ ਰਾਜ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

ਰਾਜ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਭਾਰਤ, ਅਮਰੀਕਾ, ਇੰਗਲੈਂਡ, ਸਵਿਟਜ਼ਰਲੈਂਡ, ਕੈਨੇਡਾ, ਫਰਾਂਸ, ਜਰਮਨੀ, ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ ਆਦਿ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕਰਾਜ (Democracy) ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਚੀਨ, ਉੱਤਰੀ ਕੋਰੀਆ, ਵੀਅਤਨਾਮ, ਕਯੂਬਾ ਆਦਿ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ (Dictatorship) ਹੈ । ਕੁਵੈਤ, ਸਾਊਦੀ ਅਰਬ ਆਦਿ ਵਿਚ ਰਾਜਤੰਤਰ (Monarchy) ਹੈ । ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਸੰਸਦੀ ਸਰਕਾਰ (Parliamentary Government) ਹੈ ਤੇ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਅਧਿਅਕਸ਼ਾਤਮਕ ਸਰਕਾਰ (Presidential Government) ਹੈ । ਜਾਪਾਨ, ਇੰਗਲੈਂਡ, ਭਾਰਤ ਆਦਿ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਸੰਸਦੀ ਸਰਕਾਰ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਅਧਿਕਸ਼ਾਤਮਕ ਸਰਕਾਰ ਹੈ । ਕੁੱਝ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਸੰਘਾਤਮਕ ਸਰਕਾਰ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਕੁੱਝ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਏਕਾਤਮਕ ਸਰਕਾਰ (Unitary Government) ਹੈ ।

ਅਮਰੀਕਾ, ਸਵਿਟਜ਼ਰਲੈਂਡ ਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸੰਘਾਤਮਕ ਸਰਕਾਰ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਜਾਪਾਨ, ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰ ਏਕਾਤਮਕ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਕਿਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਹੈ ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ । ਕਿਉਂਕਿ ਸਰਕਾਰਾਂ ਤਾਂ ਬਦਲ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਬਦਲਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭੂ-ਭਾਗ ‘ਤੇ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਘੱਟ ਜਾਂ ਵੱਧ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਰਾਜ ਉੱਤੇ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸਰੂਪ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਣ ਨਾਲ ਹੀ ਰਾਜ ਦੀ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਕੰਮ ਤਾਂ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਉਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਵਾਉਣਾ, ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਰਖਵਾਲੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਆਦਿ ਕਰਨਾ ।

4. ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ (Sovereignty) – ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਰਾਜ ਵਾਸਤੇ ਚੌਥਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੱਤ ਹੈ । ਜਨਤਾ ਦੇ ਸਮੂਹ ਵਾਸਤੇ ਇਕ ਨਿਸਚਿਤ ਭੂ-ਭਾਗ ਭਾਗ ਰਹਿਣ ਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਹੋਣਾ ਹੀ ਰਾਜ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ । ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ Sovereignty’ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਲਾਤੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਸੁਪਰੇਸ (Superanus) ਤੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਹੈ ਤੇ ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ “ਸਰਵਉੱਚ’ (Supreme) । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ (Sovereignty). ਦਾ ਅਰਥ ਹੋਇਆ ਰਾਜ ਦੀ ਸਰਵ-ਉੱਚ ਸ਼ਕਤੀ । ਰਾਜ ਕੋਲ ਸਰਵ-ਉੱਚ ਅਧਿਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਕੋਈ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਆਵਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਉਠਾ ਸਕਦਾ । ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੀ ਰਾਜ ਦਾ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਉਸ ਦਾ ਪੂਰਾ ਕੰਟਰੋਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਭੂ-ਭਾਗ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਲਈ ਚਾਰ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੌਹਾਂ ਤੱਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਇਕ ਤੱਤ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੌਹਾਂ ਤੱਤਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਪ੍ਰੋ: ਲੋਬੀ (Willoughby) ਅਨੁਸਾਰ, “ਰਾਜ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਇਹ ਹੋਰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੱਤ ਪਰਜਾ ਦੁਆਰਾ ਆਗਿਆ ਪਾਲਣਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਹੈ, ਪਰ ਸਾਡੇ ਵਿਚਾਰ ਅਨੁਸਾਰ ਜਦੋਂ ਰਾਜ ਵਿਚ ਚਾਰ ਤੱਤ ਹੋਣ ਤਾਂ ਪਰਜਾ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ ਪਾਲਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਜ਼ਰੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਕਿਸੇ ਰਾਜ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਆਗਿਆ ਪਾਲਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਰਾਜ ਛੇਤੀ ਹੀ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।”

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
1. ਸਥਿਰਤਾ (Permanence) – ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜ ਵਿਚ ਸਥਾਈ ਸੰਗਠਨ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਭਾਵ ਗਾਰਨਰ (Garmer) ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਹੈ, “ਜੋ ਲੋਕ ਇਕ ਵਾਰੀ ਰਾਜ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸੰਗਠਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਸਦਾ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰਾਜ ਸੰਗਠਨ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।” ਜੇ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਇਕ ਰਾਜ ਵਿਚ ਦੂਜੇ ਰਾਜ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਕੱਟ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਸਦੇ ਕਾਰਨ ਰਾਜ ਦੀ ਕਾਨੂੰਨੀ ਹਸਤੀ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ । ਯੁੱਧ ਤੇ ਕਿਸੇ ਸੰਧੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਈ ਵਾਰੀ ਕਈ ਰਾਜ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਰਾਜ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਹੋਣ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਦਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਇਕ ਰਾਜ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਰਾਜ ਕੋਲ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਜਨਤਾ ਰਾਜ ਵਿਚ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਦੂਜਾ ਰਾਜ ਹੀ ਹੋਵੇ ।

2. ਨਿਰੰਤਰਤਾ (Continuity) – ਰਾਜ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਨਿਰੰਤਰ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਰਾਜ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਣ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ । ਇਕ ਰਾਜ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਰਾਜਤੰਤਰ ਤੋਂ ਬਦਲ ਕੇ ਗਣਤੰਤਰ ਬਣ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਨਿਰੰਕੁਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਲੋਕ-ਰਾਜ ਬਣ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਕਾਰਨ ਰਾਜ ਦੀ ਇਕਰੂਪਤਾ ਜਾਂ ਉਸ ਦੀ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ । ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਰਾਜ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ ਤੇ ਇਸੇ ਸਿਧਾਂਤ ਕਾਰਨ ਰਾਜ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

3. ਸਰਵ-ਵਿਆਪਕਤਾ (All Comprehensiveness) – ਸਰਵ-ਵਿਆਪਕਤਾ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜ ਦੀ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਆਪਣੇ ਭੂ-ਭਾਗ ਉੱਤੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ, ਸੰਸਥਾ ਤੇ ਚੀਜ਼ ਉੱਤੇ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ, ਸਮੁਦਾਇ ਜਾਂ ਸੰਸਥਾ ਰਾਜ ਦੇ ਕੰਟਰੋਲ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਬਚ ਸਕਦੀ । ਇਹ ਗੱਲ ਅਲੱਗ ਹੈ ਕਿ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸ਼ਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦੇ ਨਾਤੇ ਜਾਂ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਸਰਵ-ਮਾਨਿਆ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਆਦਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਰਾਜ ਆਪਣੇ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਉੱਤੇ ਲਾਗੂ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ । ਇਹ ਲੱਛਣ ਅਸਲ ਵਿਚ ਅੰਦਰੂਨੀ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਵਿਚ ਲੁਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

4. ਰਾਜ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸੰਸਥਾ ਹੈ (It is an powerful institution of Society) – ਰਾਜੋ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਕੋਲ ਆਪਣੀ ਆਗਿਆ ਮੰਨਵਾਉਣ ਦੇ ਸਾਧਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਚਾਹੇ ਇਹ ਸਾਧਨ ਰਸਮੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਪੁਲਿਸ, ਕਾਨੂੰਨ, ਸਰਕਾਰ ਆਦਿ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਰਾਜ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਹੋਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਉੱਪਰ ਨਿਯੰਤਰਨ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਆਗਿਆ ਦੇ ਕੇ ਸੂਤਰ ਵਿੱਚ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।

5. ਰਾਜ ਸਰਵਜਨਿਕ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ (State takes care of Public Interest) – ਰਾਜ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਲੱਛਣ ਹੈ ਉਸਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ । ਇਹ ਰਾਜ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਉਹ ਜਨਸੰਖਿਆ ਸੁਖੀ ਹੋਵੇ । ਜੇ ਜਨਸੰਖਿਆ ਸੁਖੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਰਾਜ ਦਾ ਹੋਣਾ ਨਾ ਹੋਣਾ ਇੱਕ ਬਰਾਬਰ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਭਲੇ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰੇ ਅਤੇ ਰਾਜ ਕਰਦਾ ਵੀ ਹੈ । ਰਾਜ ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਸ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਂ ਸਮੂਹ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਵਲ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਬਲਕਿ ਆਮ ਜਨਤਾ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

6. ਰਾਜ ਅਮੂਰਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (State is abstract) – ਰਾਜ ਇੱਕ ਅਮੂਰਤ ਸ਼ਬਦ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਰਾਜ ਨੂੰ ਵੇਖ ਜਾਂ ਛੁਹ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਪਰ ਅਸੀਂ ਰਾਜ ਨੂੰ ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ | ਅਸੀਂ ਇਸ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਕਿ ਇਹ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੋਵੇਗਾ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਭਾਰਤ ਮਾਤਾ ਦੀ ਅਸੀਂ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਛੂਹ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਰਾਜ ਵੀ ਅਮੂਰਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

7. ਰਾਜ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ (Membership of State is must) – ਰਾਜ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਇੱਛੁਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਇੱਛਾ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੋਵੇ । ਉਹ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਜੋ ਇਸਦੇ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਇਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਹਨ । ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਇੱਕ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰਾਜਾਂ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦਾ । ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਅਰਸਤੂ ਨੇ ਵੀ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ, “ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ ਉਹ ਜਾਂ ਤਾਂ ਪਸ਼ੂ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਦੇਵਤਾ ।” ਰਾਜ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਰਾਜ ਬਿਨਾਂ ਸਮਾਜ ਕਦੇ ਵੀ ਇੱਕ ਅਸਲੀਅਤ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਹ ਇੱਕ ਕੋਰੀ ਕਲਪਨਾ ਮਾਤਰ ਹੈ ।

8. ਰਾਜ ਕੋਲ ਅਸਲੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਹੈ (State has Original Powers and sovereignity – ਇਹ ਰਾਜ ਹੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕੋਲ ਅਸਲੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਚਾਹੇ ਇਹ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਅੱਗੇ ਵੰਡੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਪਰ ਇਹ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਹਨ । ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਸਰਕਾਰ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਕਰਦੀ ਰਾਜ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਹੈ । ਸਰਕਾਰ ਅਜਿਹਾ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ ਜੋ ਰਾਜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਜਾਵੇ । ਰਾਜ ਕੋਲ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਰਕਾਰ ਵੀ ਆਜ਼ਾਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕਿਸੇ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਹਿ ਕੇ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਰਾਜ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਧੁਨਿਕ ਰਾਜ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਭਲਾਈ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਰਾਜ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਕਈ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰੋ: ਗੈਟੇਲ ਅਤੇ ਵਿਲੋਭੀ ਨੇ ਰਾਜ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ-ਜ਼ਰੂਰੀ ਕੰਮ ਅਤੇ ਇੱਛੁਕ ਕੰਮ ।

(ਉ) ਜ਼ਰੂਰੀ ਕੰਮ (Compulsory Functions)

1. ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸੰਪੱਤੀ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨਾ (Protection of Life and Property) – ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸੰਪੱਤੀ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨਾ ਰਾਜ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕੰਮ ਹੈ । ਰਾਜ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦਾ ਖਤਰਾ ਨਾ ਹੋਵੇ । ਰਾਜ ਨੂੰ ਸੰਪੱਤੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਵੀ ਨਿਸਚਿਤ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ 1 ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸੰਪੱਤੀ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਰਾਜ ਪੁਲਿਸ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਚੋਰਾਂ, ਡਾਕੂਆਂ ਅਤੇ ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਤੋਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

2. ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ (Maintenance of Law and Order) – ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ ਰਾਜ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕੰਮ ਹੈ । ਅਪਰਾਧਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ, ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਨੂੰ ਦੰਡ ਦੇਣਾ, ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸੰਪੱਤੀ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਰਾਜ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਕਾਨੂੰਨ ਤੋੜਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਫੜਿਆ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕੇ ।

3. ਬਾਹਰੀ ਹਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਆ (Protection from External Aggression) – ਰਾਜ ਆਪਣੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਬਾਹਰੀ ਹਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਰਾਜ ਬਾਹਰੀ ਹਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਉਹ ਰਾਜ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਬਾਹਰੀ ਹਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਨਹੀਂ ਹੈ ਤਾਂ ਨਾਗਰਿਕ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ ਲਈ ਯਤਨ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੇ । ਰਾਜ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸੈਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਅੰਦਰੁਨੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਲਈ ਵੀ ਸੈਨਾ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

4. ਨਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ (Administration of Judiciary) – ਜਿਸ ਰਾਜ ਵਿਚ ਨਿਆਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਸਰਵੋਤਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਸਰਵ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉੱਤਮ ਨਿਆਂ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਗ਼ਰੀਬ-ਅਮੀਰ, ਨਿਰਬਲਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ, ਅਨਪੜ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅੰਤਰ ਨਾ ਹੋਣਾ ਅਰਥਾਤ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਭ ਵਿਅਕਤੀ ਸਮਾਨ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ । ਹਰੇਕ ਰਾਜ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਦਾ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋਣਾ ਅਤੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਸੁਤੰਤਰ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਹੀ ਨਿਰਪੱਖ ਫ਼ੈਸਲਾ ਦੇ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸੁਤੰਤਰ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ ਰਾਜ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੱਤ ਹੈ ।

5. ਦੂਜੇ ਰਾਜਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨਾ (Maintenance of Relations with other States) – ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਦੂਜੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰੇਕ ਰਾਜ ਆਪਣੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਦੂਜੇ ਰਾਜਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਕੋਈ ਵੀ ਰਾਜ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਰਾਜ ਦੂਜੇ ਰਾਜਾਂ ਨਾਲ ਵਪਾਰਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਹਰੇਕ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਦੋਸਤਾਨਾ ਸੰਬੰਧ ਹੋਣ । ਰਾਜ ਆਪਣੇ ਰਾਜਦੂਤਾਂ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਭੇਜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਰਾਜਦੂਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਉੱਨਤ ਦੇਸ਼ ਪਿਛੜੇ ਹੋਏ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

6. ਟੈਕਸ ਲਾਉਣਾ (Taxation) – ਗੈਟੇਲ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮੁਦਰਾ ਨਿਸਚਿਤ ਕਰਨਾ, ਟੈਕਸ ਲਾਉਣਾ ਅਤੇ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ ਰਾਜ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕੰਮ ਹੈ । ਬਿਨਾਂ ਟੈਕਸ ਲਾਏ ਰਾਜ ਦਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਚਲ ਸਕਦਾ । ਜਿਸ ਰਾਜ ਦੀ ਆਮਦਨ ਘੱਟ ਹੋਵੇਗੀ, ਉਹ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੇ ਲਈ ਉੱਨੇ ਹੀ ਘੱਟ ਕੰਮ ਕਰੇਗਾ । ਇਕ ਚੰਗੇ ਰਾਜ ਦੀ ਆਮਦਨ ਕਾਫ਼ੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਪਰ ਟੈਕਸ ਉਹੀ ਲਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉੱਚਿਤ ਹੋਣ ।

7.ਨਾਗਰਿਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ (Protection of Civil Rights) – ਹਰੇਕ ਰਾਜ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਮੌਲਿਕ ਅਧਿਕਾਰ ਮਿਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ-ਜੀਉਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ, ਰੋਟੀ ਕਮਾਉਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ, ਸੰਪੱਤੀ ਰੱਖਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ, ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਆਦਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਤਾਂ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ (United Nation) ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਵਿਅਕਤੀ ਕੋਲ ਇਹ ਅਧਿਕਾਰ ਨਾ ਹੋਣ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਜੀਵਨ ਨਰਕ ਬਣ ਜਾਏ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਰਾਜ ਦਾ ਕਰਤੱਵ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰੇ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਉਚਿਤ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਵੇ । ਜਿਹੜਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਖੋਹਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦਿਵਾਉਣਾ ਵੀ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਹੀ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

(ਅ) ਇੱਛੁਕ ਕੰਮ (Optional Functions)

1. ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ (Spread of Education) – ਵਰਤਮਾਨ ਰਾਜ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੰਮ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ । ਪਰੰਤੁ ਕੋਈ ਵੀ ਰਾਜ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ’ਤੇ ਛੱਡਣ ਦੇ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ । ਸਿੱਖਿਆ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕਰਤੱਵਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਨਾਗਰਿਕ ਆਦਰਸ਼ ਨਾਗਰਿਕ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਆਪਣੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਪਰਜਾਤੰਤਰ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਰਾਜ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਪਸਾਰ ਦੇ ਲਈ ਸਕੂਲਾਂ, ਕਾਲਜਾਂ ਅਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਗ਼ਰੀਬ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਵਜ਼ੀਫ਼ੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਸਹੂਲਤਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀਆਂ ।

2. ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਸੁਧਾਰ (Social and Moral Reforms) – ਵਰਤਮਾਨ ਰਾਜ ਆਪਣੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਤੀ ਪ੍ਰਥਾ, ਬਾਲ-ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਥਾ, ਛੂਆ-ਛੂਤ ਆਦਿ ਅਨੇਕ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਮਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ | ਅਫ਼ੀਮ ਖਾਣਾ ਅਤੇ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਣ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ । ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਸਿਹਤ ਖਰਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਕਈ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਣ ਅਤੇ ਅਫ਼ੀਮ ਖਾਣ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਹੈ । ਚੀਨ ਦੇ ਲੋਕ ਪਹਿਲਾ ਅਫ਼ੀਮ ਖਾਣ ਦੇ ਬਹੁਤ ਆਦੀ ਸਨ, ਪਰੰਤੁ ਹੁਣ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਘੱਟ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਰਾਜ ਨੇ ਅਨੇਕ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਲਾਈਆਂ ਹਨ ।

3. ਖੇਤੀ ਦੀ ਉੱਨਤੀ (Development of Agriculture) – ਵਰਤਮਾਨ ਰਾਜ ਖੇਤੀ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਅੰਨ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਉਸ ਰਾਜ ਨੂੰ ਦੂਸਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਈ ਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਰਾਜਾਂ ਦੀਆਂ ਅਣਉਚਿਤ ਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮੰਨਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਸਰਕਾਰ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੇ ਬੀਜ, ਖਾਦ, ਟਰੈਕਟਰ ਅਤੇ ਕਰਜ਼ਾ ਦੇਣ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਸਿੰਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਉੱਚਿਤ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨਾ ਰਾਜ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ ।

4. ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਉੱਨਤੀ (Development of the means of Communications) – ਨਾਗਰਿਕ ਖੁਦ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਰਾਜ ਰੇਲਵੇ, ਸੜਕਾਂ, ਤਾਰ-ਘਰ, ਡਾਕ ਘਰ, ਰੇਡੀਓ ਆਦਿ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

5. ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨਾ (To Provide Recreational Facilities) – ਵਰਤਮਾਨ ਰਾਜ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਰਾਜ ਸਿਨੇਮਾ, ਨਾਟਕ ਘਰਾਂ, ਕਲਾ ਕੇਂਦਰਾਂ, ਤਲਾਬਾਂ, ਪਾਰਕਾਂ, ਹੋਟਲਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਰਾਜ ਚੰਗੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪੁਰਸਕਾਰ ਵੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

6. ਸਰਵਜਨਕ ਉਪਯੋਗੀ ਕੰਮ (Public Utility Works) – ਵਰਤਮਾਨ ਰਾਜ ਸਰਵਜਨਕ ਉਪਯੋਗੀ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਰਾਜ ਨਵੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵੀ ਇਸ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਰਾਜ ਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਪੰਚਾਇਤ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ? ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੰਚਾਇਤ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਸਵੈ-ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਪੁਰਾਤਨ ਸੰਸਥਾਂ ਹੈ, ਜੋ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀਆਂ ਅਤੇ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਸਥਿਰ ਰਹੀ ਹੈ । ਚਾਰਲਸ ਮੈਟਕਾਫ(Charles Metcalf) ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ, ‘ਦਿਹਾਤੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਛੋਟੇ ਗਣਤੰਤਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜੋ ਆਪਣੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ, ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜੋ ਚਾਹੁੰਣ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਦਖਲ-ਅੰਦਾਜ਼ੀ ਤੋਂ ਸੁਤੰਤਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਨਿਰੰਤਰ ਸਥਿਰ ਚੱਲੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ । ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਹੋਇਆ, ਕ੍ਰਾਂਤੀਆਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਕਾਂਤੀਆਂ ਆਈਆਂ, ਪਰ ਦਿਹਾਤੀ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ (Village Communities) ਨੇ ਵੱਖਰੇ ਰਾਜ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ।”

ਪੰਚਾਇਤ ਦੀ ਰਚਨਾ (Composition of Panchayat) – ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਅਤੇ ਚੋਣ (Number and Election of Members of Panchayat) – ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਪੰਚ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਨੂੰ ਸਰਪੰਚ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਗਰਾਮ ਸਭਾ ਦੇ ਬਾਲਗ਼ ਮੈਂਬਰਾਂ ਅਰਥਾਤ 18 ਸਾਲ ਦੇ ਹਰੇਕ ਪੁਰਸ਼ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੀ ਚੋਣ ਲਈ ਬਣਾਈ ਗਈ ਵੋਟਰ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੈ, ਉਹ ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਸਮੇਂ ਵੋਟ ਦੇਣ ਦੇ ਹੱਕਦਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਗਰਾਮ ਸਭਾ ਦੀ ਅਬਾਦੀ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਹੈ ।

ਸੀਟਾਂ ਦਾ ਰਾਖਵਾਂਕਰਨ (Reservation of Seats) – 73ਵੇਂ ਸੰਵਧਾਨਿਕ ਸੋਧ ਐਕਟ, 1992 ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਸਾਰੇ ਰਾਜਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਐਕਟਾਂ ਦੁਆਰਾ, ਪੰਚਾਇਤ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤਾਂ, ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਕਬੀਲਿਆਂ, ਪੱਛੜੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਲਈ ਕੁੱਝ ਸੀਟਾਂ ਰਾਖਵੀਆਂ ਰੱਖਣ ਲਈ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ।

ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਲਈ ਯੋਗਤਾਵਾਂ (Qualifications for the Members of a, Panchayat) :-

1. ਉਹ ਭਾਰਤ ਦਾ ਨਾਗਰਿਕ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਚੁਣੇ ਜਾਣ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੀਆਂ ਮਾਰੀਆਂ ਯੋਗਤਾਵਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ।
2. ਉਹ ਉਸ ਪੰਚਾਇਤ ਖੇਤਰ ਦਾ ਵਸਨੀਕ ਹੋਵੇ ।
3. ਉਸ ਦੀ ਉਮਰ 25 ਸਾਲ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਾ ਹੋਵੇ ।
4. ਇਹ ਸਥਾਨਕ ਸਰਕਾਰ ਜਾਂ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਜਾਂ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਕਰਮਚਾਰੀ ਨਾ ਹੋਵੇ ।
5. ਉਸ ਦੇ ਦਿਵਾਲੀਆ ਹੋਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਿਸੇ ਅਦਾਲਤ ਦੁਆਰਾ ਨਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ।
6. ਉਹ ਕਿਸੇ ਅਪਰਾਧ ਵਿੱਚ ਸਜ਼ਾ ਨਾ ਪਾ ਚੁੱਕਿਆ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਜਿਸ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਨੂੰ ਖਤਮ ਹੋਏ ਸਾਲ ਦਾ ਸਮਾਂ ਬੀਤ ਚੁੱਕਿਆ ਹੋਵੇ ।

ਸਰਪੰਚ ਜਾਂ ਚੇਅਰਪਰਸਨ (Sarpanch or Chairperson) – ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਮੁਖੀ ਨੂੰ ਸਰਪੰਚ ਜਾਂ ਚੇਅਰਪਰਸਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਸਰਪੰਚ ਦੀ ਚੋਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵੀ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਚੋਣ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਗਰਾਮ ਸਭਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੋਟ ਦੇਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਹੀ ਵੋਟਰ ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਸਰਪੰਚ ਦੀ ਚੋਣ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਬਿਹਾਰ, ਗੁਜਰਾਤ, ਗੋਆ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਆਸਾਮ, ਮਣੀਪੁਰ, ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ, ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਰਾਜਸਥਾਨ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਹਰਿਆਣਾ, ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ । ਕੁਝ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਪੰਚ ਦੀ ਚੋਣ ਅਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਰਪੰਚ ਚੁਣ ਲੈਂਦੇ ਹਨ | ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਕਰਨਾਟਕ, ਕੇਰਲ, ਸਿੱਕਿਮ, ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ, ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ, ਤ੍ਰਿਪੁਰਾ, ਉੜੀਸਾ ਅਤੇ ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਪੰਚਾਂ ਲਈ ਕੁੱਝ ਸੀਟਾਂ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤਾਂ ਅਤੇ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਲਈ, ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਜਾਤਾਂ ਅਤੇ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਖਵੀਆਂ ਰੱਖੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਹਰੇਕ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਦੇ ਸਰਪੰਚਾਂ ਦੀਆਂ ਸੀਟਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ-ਤਿਹਾਈ ਸੀਟਾਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਲਈ ਰਾਖਵੀਆਂ ਰੱਖੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਕੁੱਝ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਪੰਚਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਸੀਟਾਂ ਪੱਛੜੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਲਈ ਵੀ ਰਾਖਵੀਆਂ ਰੱਖਣ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ।

ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਕੰਮ (Functions of Gram Panchayat) – ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਕਈ ਕੰਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤਾ ਹੈ-
1. ਸਰਵਜਨਕ ਕਾਰਜ (Public Functions)-ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਸਰਵਜਨਕ ਕਾਰਜ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ-

• ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਕਰਨਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਨਾ ।
• ਪਿੰਡ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਕਰਨਾ }
• ਖੂਹਾਂ, ਨਲਾਂ, ਤਲਾਬਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕਰਨਾ ।
• ਗਲੀਆਂ ਅਤੇ ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰੌਸ਼ਨੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨਾ ।
• ਸ਼ਮਸ਼ਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਬਰਸਤਾਨਾਂ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰਨਾ ।
• ਜਨਮ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਰੱਖਣਾ ।
• ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਯਤਨ ਕਰਨਾ ।
• ਗਰਾਮ ਸਭਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਿਸੇ ਵੀ ਇਮਾਰਤ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਨਾ ।
• ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀਆਂ ਮੰਡੀਆਂ ਲਗਵਾਉਣਾ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਨਸਲ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨਾ ।
• ਮੇਲਿਆਂ ਅਤੇ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਸਮਾਜਿਕ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮਨਾਉਣਾ ।
• ਨਵੇਂ ਮਕਾਨ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਜਾਂ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰਨ ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨਾ ।
• ਖੇਤੀ, ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਗਰਾਮ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇਣਾ ।
• ਸਰਵਜਨਕ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਅਤੇ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਵਾਉਣਾ ।
• ਇਸਤਰੀਆਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਕੇਂਦਰਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ ।
• ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ ।
• ਖਾਦ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸਥਾਨ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨਾ ।
• ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਅੱਗ ਲੱਗ ਜਾਣ ਤੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸੰਪੱਤੀ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਯਤਨ ਕਰਨਾ |
• ਲਾਇਬਰੇਰੀਆਂ, ਰੀਡਿੰਗ ਰੂਮਾਂ (Reading Rooms) ਅਤੇ ਖੇਡ ਦੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕਰਨਾ ।
• ਸੜਕਾਂ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਦਰੱਖਤ ਲਗਵਾਉਣਾ ।
• ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਪੁੱਲਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ ।
• ਗਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਸਹਾਇਤਾ (Relief) ਦੇਣਾ ।

2. ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ ਕਾਰਜ (Administrative Functions) – ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਦਾ ਕਰਤੱਵ ਹੈ ਕਿ ਉਹ-

• ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਅਪਰਾਧਾਂ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਅਤੇ ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰੇ ।
• ਜੇ ਦਿਹਾਤੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਸਰਕਾਰੀ ਕਰਮਚਾਰੀ, ਸਿਪਾਹੀ, ਪਟਵਾਰੀ, ਵਣ-ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀ, ਚੌਕੀਦਾਰ, ਚਪੜਾਸੀ ਆਦਿ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕੋਈ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੂੰ ਸੂਚਿਤ ਕਰੇ । ਪੰਚਾਇਤ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੁਆਰਾ ਜੋ ਕਾਰਵਾਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਨੂੰ ਭੇਜੇ ।
• ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਾਬ ਦੇ ਠੇਕਿਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਰਾਬ ਵੇਚਣ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰੇ ।
• ਆਸਾਮ, ਬਿਹਾਰ, ਉੱਤਰ-ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਉੜੀਸਾ ਵਿੱਚ ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਚੌਕੀਦਾਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ।

3. ਵਿਕਾਸਵਾਦੀ ਕਾਰਜ (Developmental Functions) – ਕਿਉਂਕਿ ਦਿਹਾਤੀ ਖੇਤਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਤੇ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਵਿਕਾਸਵਾਦੀ ਕਾਰਜ ਵੀ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ । ਇਹ ਵਿਕਾਸਵਾਦੀ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪੰਜ ਸਾਲਾ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਿਯੋਗ ਦੇਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਯਤਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

4. ਨਿਆਇਕ ਕਾਰਜ (Judicial Functions) – ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਦੀਵਾਨੀ ਅਤੇ ਫ਼ੌਜਦਾਰੀ ਮੁਕੱਦਮੇ ਸੁਣਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਫ਼ੌਜਦਾਰੀ ਮੁਕੱਦਮੇ ਵਿੱਚ ਗਾਲੀ-ਗਲੋਚ, 50 ਰੁਪਏ ਤਕ ਦੀ ਚੋਰੀ, ਮਾਰਕੁੱਟ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਕਰਮਚਾਰੀ ਦਾ ਅਪਮਾਨ, ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਮਾਰਨਾ, ਇਮਾਰਤਾਂ, ਤਲਾਬਾਂ ਅਤੇ ਸੜਕਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਕੁੱਝ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹਨ। ਉਹ ਹਮਲੇ, ਰਾਜ ਕਰਮਚਾਰੀ ਦਾ ਅਪਮਾਨ, ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਮਾਲ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਆਦਿ ਦੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਮੁਕੱਦਮਾ ਸੁਣ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁਕੱਦਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਾਧਾਰਨ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਨੂੰ 100 ਰੁਪਏ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਨੂੰ 200 ਰੁਪਏ ਤਕ ਜੁਰਮਾਨਾ ਕਰਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ । ਕੁੱਝ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਕਿਸੇ ਅਪਰਾਧੀ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਵੀ ਦੇ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਚਿਤਾਵਨੀ ਦੇ ਕੇ ਜ਼ਮਾਨਤ ਲੈ ਕੇ ਛੱਡ ਵੀ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਦੇ ਨਿਰਣਿਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਜ਼ਿਲਾ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਦੀਵਾਨੀ-ਸਾਧਾਰਨ ਪੰਚਾਇਤਾਂ 200 ਰੁਪਏ ਦੀ ਰਕਮ ਤਕ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਪੰਚਾਇਤਾਂ 500 ਰੁ. ਦੀ ਰਕਮ ਤੱਕ ਮੁਕੱਦਮਾ ਸੁਣ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਉਹ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਨਹੀਂ ਸੁਣ ਸਕਦੀਆਂ-

• ਭਾਈਵਾਲੀ ਦੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ।
• ਵਸੀਅਤ ਸੰਬੰਧੀ ਮੁਕੱਦਮੇ ।
• ਨਾਬਾਲਗ਼ ਅਤੇ ਬਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਮੁਕੱਦਮਾ ।
• ਰਾਜ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਮੁਕੱਦਮਾ ।
• ਦਿਵਾਲੀਏ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਮੁਕੱਦਮਾ ।
• ਅਦਾਲਤ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅਧੀਨ ਮੁਕੱਦਮੇ ਆਦਿ ।

ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਕੀਲ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ।

ਆਮਦਨ ਦੇ ਸਾਧਨ (Sources of Income)

ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ-

• ਟੈਕਸ (Tax) – ਪੰਚਾਇਤ ਦੀ ਆਮਦਨ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸਾਧਨ ਟੈਕਸ ਹਨ । ਪੰਚਾਇਤ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਟੈਕਸ ਲਗਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ-ਸੰਪੱਤੀ ਟੈਕਸ, ਪਸ਼ੂ ਟੈਕਸ, ਕਿੱਤਾ ਟੈਕਸ, ਟੋਕਨ ਟੈਕਸ, ਮਾਰਗ ਟੈਕਸ, ਚੰਗੀ ਟੈਕਸ ਆਦਿ ।
• ਫ਼ੀਸ ਅਤੇ ਜੁਰਮਾਨਾ ਟੈਕਸ (Tee and Fine Tax) – ਪੰਚਾਇਤ ਦੀ ਆਮਦਨ ਦਾ ਦੂਜਾ ਸਾਧਨ ਇਸ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਜੁਰਮਾਨੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਫ਼ੀਸਾਂ (Fees) ਹਨ, ਜਿਵੇਂ-ਪੰਚਾਇਤ ਆਰਾਮ ਘਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਫ਼ੀਸ, ਗਲੀਆਂ ਅਤੇ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰੌਸ਼ਨੀ ਕਰਨ ਦਾ ਟੈਕਸ, ਪਾਣੀ ਟੈਕਸ ਆਦਿ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਇਹ ਸਹੂਲਤਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਸਰਕਾਰੀ ਗਰਾਂਟਾਂ (Government Grants) – ਪੰਚਾਇਤ ਦੀ ਆਮਦਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਸਰਕਾਰੀ ਗਰਾਂਟਾਂ Grants) ਹਨ । ਸਰਕਾਰ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਕਾਸ ਸੰਬੰਧੀ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਗਰਾਂਟਾਂ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਹਰ ਰਾਜ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਮਾਲੀਏ ਦਾ ਕੁੱਝ ਭਾਗ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ 15%, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ 12%, ਆਦਿ । ਬਿਹਾਰ, ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਹੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਭੂਮੀ ਦੇ ਮਾਲੀਏ (Land Revenue) ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਮਿਲੇ-ਜੁਲੇ ਸਾਧਨ-ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ਦੇ ਹੋਰ ਸਾਧਨ ਹਨ ; ਜਿਵੇਂ-ਪੰਚਾਇਤ ਦੀ ਸੀਮਾ ਵਿੱਚ ਕੁੜੀਕਰਕਟ, ਗੋਬਰ, ਗੰਦਗੀ ਆਦਿ ਨੂੰ ਵੇਚਣ ਤੋਂ ਆਮਦਨ, ਸ਼ਾਮਲਾਟ ਤੋਂ ਆਮਦਨ, ਮੇਲਿਆਂ ਤੋਂ ਆਮਦਨ, ਪੰਚਾਇਤ ਦੀ ਸੰਪੱਤੀ ਤੋਂ ਆਮਦਨ ਆਦਿ | ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਉੜੀਸਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਮੱਛੀਆਂ ਪਾਲਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੇਚਣ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਆਮਦਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਕਰਜ਼ੇ (Borrowing) – ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਨਾਲ ਪੰਚਾਇਤ ਕਰਜ਼ੇ ਵੀ ਲੈ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ? ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਤਿੰਨ-ਪੱਧਰੀ ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੰਸਥਾ ਹੈ । ਇਹ ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ ਤਿੰਨ-ਪੱਧਰੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਵਿਚਕਾਰਲਾ ਪੱਧਰ (Intermediate Tier) ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਬਲਾਕ (Block) ਪੱਧਰ ਤੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਪੰਚਾਇਤ ਅਤੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਵਿਚਕਾਰ ਕੁੜੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਾਰਜ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਗੁਜਰਾਤ, ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ਅਤੇ ਕਰਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਤਾਲੁਕ (Taluk) ਦੇ ਪੱਧਰ ਤੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਨਾਂਵਾਂ ਨਾਲ ਪੁਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਆਂਧਰਾ-ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਬਿਹਾਰ, ਉੜੀਸਾ, ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ, ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਆਸਾਮ ਵਿੱਚ ਆਂਚਲਿਕ ਪੰਚਾਇਤ (Anchalik Panchayat), ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਵਿੱਚ ਪੰਚਾਇਤੀ ਸੰਘ ਸਮਿਤੀ (Panchayat Union Council), ਉੱਤਰਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਖੇਤਰ ਸਮਿਤੀ (Keshetra Samiti), ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਤਾਲੁਕ ਪੰਚਾਇਤ (Taluk Panchayat) ਅਤੇ ਕਰਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਤਾਲੁਕ ਵਿਕਾਸ ਬੋਰਡ (Talak Development Board) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਨਾਂਵਾਂ ਨਾਲ ਪੁਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਆਂਧਰਾ-ਪਦੇਸ਼, ਆਸਾਮ, ਗੁਜਰਾਤ, ਮੱਧ-ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਕਰਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਟ (President), ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ, ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ, ਉੜੀਸਾ, ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਚੇਅਰਮੈਨ (Chairman), ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਧਾਨ (Pardhan) ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਬਿਹਾਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ (Parmukha) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਦੀ ਰਚਨਾ (Composition of Panchayat Samiti-ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਮੈਂਬਰ (Elected Members-ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਇਸ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਵੋਟਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਚੋਣ ਦੁਆਰਾ ਚੁਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਇਸ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਭਿੰਨਭਿੰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕੁੱਝ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨਿਸਚਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਕਰਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਹਰੇਕ 10,000 ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਮੈਂਬਰ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਦ ਕਿ ਬਿਹਾਰ, ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਅਤੇ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਹਰੇਕ 5000 ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਮੈਂਬਰ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਤਿਪੁਰਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੈਂਬਰ 8000 ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਲਈ, ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ 3000 ਤੋਂ 4000 ਤਕ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਲਈ, ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ 3000 ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਲਈ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ 2000 ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਲਈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ 15,000 ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਲਈ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹਰਿਆਣਾ ਵਿੱਚ ਜੇਕਰ ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਖੇਤਰ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 40,000 ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਹਰੇਕ 4000 ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਮੈਂਬਰ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਜੇਕਰ ਆਬਾਦੀ 40,000 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਹਰੇਕ 5000 ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਲਈ ਇੱਕ ਮੈਂਬਰ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 15 ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ 10 ਤੋਂ 15 ਤੱਕ ਅਤੇ ਕੇਰਲ ਵਿੱਚ 8 ਤੋਂ 15 ਤਕ ਮੈਂਬਰ ਇੱਕ ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 6 ਤੋਂ 10 ਤਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲੱਖ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲੀ ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਨੂੰ 15 ਚੋਣ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਆਬਾਦੀ ਇੱਕ ਲੱਖ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਹਰੇਕ ਵਾਧੂ 15,000 ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਪਿੱਛੇ 2 ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਆਸਾਮ ਵਿੱਚ ਹਰੇਕ ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੈਂਬਰ ਆਂਚਲਿਕ ਪੰਚਾਇਤ ਲਈ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਉੜੀਸਾ ਅਤੇ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨਿਸਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

ਰਾਖਵੀਆਂ ਸੀਟਾਂ (Reserved Seats) – ਹਰੇਕ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤਾਂ ਅਤੇ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਕਬੀਲਿਆਂ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਲਈ ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਸੀਟਾਂ ਰਾਖਵੀਆਂ ਰੱਖੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤਾਂ ਤੇ ਕਬੀਲਿਆਂ ਲਈ ਰਾਖਵੀਆਂ ਸੀਟਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਵਿੱਚ ਸੀਟਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਲਗਪਗ ਉਸੇ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇਗੀ, ਜਿਸ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਉਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ 1/3 ਸੀਟਾਂ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਰਾਖਵੀਆਂ ਰੱਖੀਆਂ ਜਾਣਗੀਆਂ ।

ਚੇਅਰਮੈਨ (Chairman) – ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਦੇ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਮੈਂਬਰ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਚੇਅਰਮੈਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਉਪਚੇਅਰਮੈਨ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਚੋਣ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਜਾਂ ਉਸ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਦਾ ਕਾਰਜਕਾਲ ਪੰਜ ਸਾਲ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਅਤੇ ਉਪ-ਚੇਅਰਮੈਨ ਦਾ ਕਾਰਜਕਾਲ ਵੀ ਪੰਜ ਸਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤਾਂ ਅਤੇ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਕਬੀਲਿਆਂ ਲਈ ਸੀਟਾਂ ਰਾਖਵੀਆਂ ਰੱਖੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁੱਲ ਸੀਟਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ-ਤਿਹਾਈ ਸੀਟਾਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਲਈ ਰਾਖਵੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਦੇ ਕਾਰਜ (Functions of Panchayat Samiti)

1. ਸਮੂਹਿਕ ਵਿਕਾਸ (Community Development) – ਸਭ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਕਾਸਵਾਦੀ ਕਾਰਜਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੌਂਪੀ ਗਈ ਹੈ । ਉਹ ਸਮੂਹਿਕ ਵਿਕਾਸ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਉਹ ਬਲਾਕ ਪੱਧਰ ਦੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਵੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

2. ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ ਅਤੇ ਸਿੰਜਾਈ ਸੰਬੰਧੀ ਕਾਰਜ (Functions Regarding Irrigation and Agriculture) – ਆਂਧਰਾ-ਦੇਸ਼, ਬਿਹਾਰ, ਗੁਜਰਾਤ, ਮੱਧ-ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਆਦਿ ਸਭ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸ਼ਕਤੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਉਹ ਚੰਗੇ ਬੀਜ ਅਤੇ ਖਾਦ ਵੰਡਦੀ ਹੈ । ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਯਤਨ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਭੂਮੀ ਬਚਾਉ (Soil Conservation) ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਉਪਜਾਊ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਹਰੀ ਖਾਦ ਅਤੇ ਖਾਦਾਂ ਵਿਚ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਫਲਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਗਾਉਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੇਂਦੀ ਹੈ । ਸਿੰਜਾਈ ਲਈ ਖੂਹਾਂ, ਤਾਲਾਬਾਂ ਅਤੇ ਸਿੰਜਾਈ ਦੇ ਹੋਰ ਛੋਟੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

3. ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ ਅਤੇ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ (Animal Husbandry and Fisheries) – ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ ਦੇ ਚੰਗੇ ਢੰਗਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਵਿਵਸਥਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਨਸਲ ਸੁਧਾਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਬਲਾਕ ਵਿਚ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਦੇ ਲਈ ਸਥਾਨ ਨਿਸਚਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

4. ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਿੱਖਿਆ (Primary Education) – ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਬਿਹਾਰ, ਗੁਜਰਾਤ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਆਦਿ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ ਗਈ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਸੂਚਨਾ ਕੇਂਦਰ (Information Centre), ਮਨੋਰੰਜਨ, ਯੁਵਕ ਸੰਗਠਨ, ਇਸਤਰੀ ਮੰਡਲ, ਕਿਸਾਨ ਸੰਘ, ਨੁਮਾਇਸ਼ਾਂ, ਮੇਲਿਆਂ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਸਮਾਰੋਹਾਂ ਆਦਿ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

5. ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਸਫਾਈ ਸੰਬੰਧੀ ਕਾਰਜ (Functions Regarding Health and Sanitation) – ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਭ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਸਿਹਤ ਸੰਬੰਧੀ ਕਾਰਜ ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸੌਂਪੇ ਗਏ ਹਨ । ਇਹ ਛੂਤ-ਛਾਤ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਦੇ ਉਪਾਅ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਚੇਚਕ, ਹੈਜ਼ੇ, ਮਲੇਰੀਆ ਆਦਿ ਤੇ ਟੀਕੇ ਲਗਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਬਲਾਕ ਵਿਚ ਹਸਪਤਾਲ, ਇਸਤਰੀਆਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਕੇਂਦਰਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਪੀਣ ਲਈ ਪਾਣੀ, ਗੰਦੇ ਨਾਲੇ ਤੇ ਗਲੀਆਂ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਆਦਿ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਟਿੱਡੀਆਂ, ਚੂਹਿਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕੀੜਿਆਂ ਆਦਿ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਲਈ ਉਪਾਅ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

6. ਮਿਉਂਸਪਲ ਕਾਰਜ (Municipal Functions) – ਪੰਚਾਇਤੀ ਸਮਿਤੀ ਬਲਾਕ ਵਿਚ ਸੜਕਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ, ਮੁਰੰਮਤ ਅਤੇ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਕਰਦੀ ਹੈ | ਪੀਣ ਦੇ ਪਾਣੀ, ਗੰਦਗੀ ਦੇ ਨਿਕਾਸ, ਸਫ਼ਾਈ ਆਦਿ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

7. ਸਹਿਕਾਰਤਾ (Co-operation) – ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਉਦਯੋਗਿਕ ਅਤੇ ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ ਵਿਚ ਸਹਿਕਾਰੀ ਸਮਿਤੀਆਂ (Co-operative Societies) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨ ਲਈ ਹੌਸਲਾ ਅਫਜ਼ਾਈ ਅਤੇ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

8. ਨਿਯੋਜਨ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗ (Planning and Industries) – ਕੁੱਝ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਨੂੰ ਬਲਾਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਨਿਯੋਜਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਉਹ ਛੋਟੇ ਪੈਮਾਨੇ ਦੇ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਦੀ ਆਮਦਨ ਦੇ ਸਰੋਤ (Sources of income of Panchayat Samiti)

• ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਦੁਆਰਾ ਲਗਾਏ ਗਏ ਟੈਕਸ – ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਅਤੇ ਜ਼ਿਲਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਐਕਟ ਦੀਆਂ ਧਾਰਾਵਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਟੈਕਸ ਲਗਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਕਿੱਤਾ ਟੈਕਸ, ਸੰਪੱਤੀ ਟੈਕਸ, ਮਾਰਗ ਟੈਕਸ (Toll Tax), ਟੋਕਨ ਟੈਕਸ ਆਦਿ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਆਮਦਨ ।
• ਸੰਪੱਤੀ ਤੋਂ ਆਮਦਨ – ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਵਿਚ ਰੱਖੀ ਗਈ ਸੰਪੱਤੀ ਤੋਂ ਆਮਦਨ ।
• ਫ਼ੀਸ (Fees) – ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਤੋਂ ਆਮਦਨ । ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਨਾਲ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਫ਼ੀਸਾਂ ਲਗਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ; ਜਿਵੇਂ-ਮੇਲਿਆਂ, ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ ਦੀਆਂ ਨੁਮਾਇਸ਼ਾਂ ਤੇ ਫ਼ੀਸ ਆਦਿ ।
• ਸਰਕਾਰੀ ਗਰਾਂਟਾਂ (Government Grants) – ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਨੂੰ ਸਮੂਹਿਕ ਵਿਕਾਸ ਯੋਜਨਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਾਰਜਾਂ ਲਈ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਗਰਾਂਟਾਂ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।
• ਭੂਮੀ ਮਾਲੀਏ (Land Revenue) ਤੋਂ ਆਮਦਨ-ਲਗਪਗ ਸਭ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਬਲਾਕ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਭੂਮੀ ਮਾਲੀਏ (Land Revenue) ਦਾ ਕੁੱਝ ਭਾਗ ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਭੂਮੀ ਮਾਲੀਏ ਦਾ 10% ਭਾਗ ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਕਰਜ਼ੇ (Loans) – ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਨਾਲ ਸਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਗੈਰਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਕਰਜ਼ੇ ਲੈ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਤੋਂ 5 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਰਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ
  ਜਾ ਸਕਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ? ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜ਼ਿਲਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ ਦੀ ਤੀਜੀ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉਚੇਰੀ ਇਕਾਈ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਸਾਰੇ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪੱਧਰ ਤੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਬਿਹਾਰ, ਪੰਜਾਬ, ਸਿੱਕਿਮ, ਉੜੀਸਾ, ਆਸਾਮ, ਰਾਜਸਥਾਨ, ਹਰਿਆਣਾ, ਮਣੀਪੁਰ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ, ਤਿਪੁਰਾ, ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ, ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਇਸ ਨੂੰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਕਰਨਾਟਕ, ਗੋਆ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪੰਚਾਇਤ ਜਦ ਕਿ ਗੁਜਰਾਤ, ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਅਤੇ ਕੇਰਲ ਵਿਚ ਇਸ ਨੂੰ ਡਿਸਟਰਿਕਟ ਪੰਚਾਇਤ (District Panchayat) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਰਚਨਾ (Composition) – ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਵਿਚ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਵੋਟਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਧੀ ਚੋਣ ਰਾਹੀਂ ਚੋਣ ਹਲਕੇ ਬਣਾ ਕੇ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ, ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਹੈ । ਤ੍ਰਿਪੁਰਾ, ਸਿੱਕਿਮ, ਉੜੀਸਾ, ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ ਐਕਟਾਂ ਵਿਚ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਬਿਹਾਰ, ਪੰਜਾਬ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ 50,000 ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਲਈ ਇਕ ਮੈਂਬਰ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਦ ਕਿ ਆਸਾਮ, ਹਰਿਆਣਾ, ਕਰਨਾਟਕ ਵਿਚ 40,000 ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਲਈ ਇਕ ਮੈਂਬਰ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ 20,000 ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਅਤੇ ਮਣੀਪੁਰ ਵਿਚ 15,000 ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਲਈ ਇਕ ਮੈਂਬਰ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਗੁਜਰਾਤ ਵਿਚ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ 17 ਅਤੇ ਗੋਆ ਵਿਚ 20 ਮੈਂਬਰ ਜ਼ਿਲਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਲਈ ਚੁਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜ਼ਿਲਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਵਿਚ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ 10 ਤੋਂ 35 ਤਕ, ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿਚ 40 ਤੋਂ 60 ਤੱਕ, ਕੇਰਲ ਵਿਚ 10 ਤੋਂ 20 ਤਕ, ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ 10 ਤੋਂ 35 ਤਕ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿਚ 10 ਤੋਂ 30 ਤਕ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿਚ ਜੇ ਕਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 4 ਲੱਖ ਹੋਵੇ ਤਾਂ 17 ਮੈਂਬਰ ਚੁਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਆਬਾਦੀ 4 ਲੱਖ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਹਰੇਕ ਵਾਧੂ ਇਕ ਲੱਖ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਪਿੱਛੇ 2 ਮੈਂਬਰਾਂ ਦਾ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਸਭ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚੋਂ ਚੁਣੇ ਗਏ ਸੰਸਦ ਦੇ ਮੈਂਬਰ (M.P) ਅਤੇ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰ (M.L.A.) ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਦੇ ਪਦਵੀ-ਵਜੋਂ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਗੁਜਰਾਤ ਵਿਚ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸਥਾਈ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਵਿਚ ਸੱਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੋਟ ਦੇਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਮੰਡਲ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ, ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਅਤੇ ਸੰਸਦ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਸਹਿਵਰਤ (Co-opt) ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਜ਼ਿਲਾ ਸਹਿਕਾਰੀ ਮਾਰਕੀਟਿੰਗ ਸੁਸਾਇਟੀ (District Co-operative Marketing Society) ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸਹਿਕਾਰੀ ਕੇਂਦਰੀ ਬੈਂਕ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ, ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਅਤੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਗਾਨਧਾਲਿਆ ਸੰਸਥਾ (Zila Grandhalaya Sanstha) ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਦੇ ਪਦਵੀ ਵਜੋਂ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸੰਸਦ ਅਤੇ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸਹਿਕਾਰੀ ਬੈਂਕ ਅਤੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸਹਿਕਾਰੀ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਬੈਂਕ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤਾਂ ਅਤੇ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦਾ ਉਪਰੋਕਤ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਮੈਂਬਰ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਇਹਨਾਂ ਜਾਤਾਂ ਤੋਂ ਇਕ ਮੈਂਬਰ ਸਹਿਵਰਤ (Co-opt) ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤਾਂ, ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਕਬੀਲਿਆਂ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਲਈ ਸੀਟਾਂ ਦਾ ਰਾਖਵਾਂਕਰਨ (Reservation of seats for Scheduled Castes, Scheduled Tribes and Women) – ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਵਿਚ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤਾਂ, ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਕਬੀਲਿਆਂ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਲਈ ਸੀਟਾਂ ਰਾਖਵੀਆਂ ਰੱਖਣ ਲਈ ਉਪਬੰਧ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ । ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤਾਂ ਅਤੇ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਕਬੀਲਿਆਂ ਲਈ ਰਾਖਵੀਆਂ ਸੀਟਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦਾ ਅਨੁਪਾਤ ਸਿੱਧੀ ਚੋਣ ਰਾਹੀਂ ਭਰੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕੁੱਲ ਸੀਟਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨਾਲ ਉਹ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ, ਜੋ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਇਹਨਾਂ ਜਾਤਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ ਨਾਲ ਹੈ । ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤਾਂ ਅਤੇ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਕਬੀਲਿਆਂ ਲਈ ਰਾਖਵੀਆਂ ਸੀਟਾਂ ਵਿਚੋਂ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਇਕ-ਤਿਹਾਈ ਸੀਟਾਂ ਇਹਨਾਂ ਜਾਤਾਂ ਅਤੇ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਲਈ ਰਾਖਵੀਆਂ ਰੱਖੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਹਰੇਕ ਜ਼ਿਲਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਵਿਚ ਇਕ-ਤਿਹਾਈ ਸੀਟਾਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਲਈ ਰਾਖਵੀਆਂ ਰੱਖਣ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤਾਂ ਅਤੇ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਲਈ ਰਾਖਵੀਆਂ ਰੱਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸੀਟਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪਛੜੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਲਈ ਸੀਟਾਂ ਦਾ ਰਾਖਵਾਂਕਰਨ (Reservation of Seats for Backward Classes) – ਲਗਪਗ ਸਾਰੇ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਪਛੜੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਵੀ ਕੁੱਝ ਸੀਟਾਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਵਿਚ ਰਾਖਵੀਆਂ ਰੱਖਣ ਲਈ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨਾ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ-ਬਿਹਾਰ, ਕਰਨਾਟਕ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ, ਆਂਧਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਗੁਜਰਾਤ, ਹਰਿਆਣਾ, ਰਾਜਸਥਾਨ, ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਪੰਜਾਬ, ਗੋਆ ਆਦਿ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਪਛੜੇ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਸੀਟਾਂ ਰਾਖਵੀਆਂ ਰੱਖਣ ਲਈ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ।

ਕਾਰਜਕਾਲ (Term) – ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਦਾ ਕਾਰਜਕਾਲ ਪੰਜ ਸਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ 6 ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਅੰਦਰ-ਅੰਦਰ ਇਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਨਵੀਂ ਚੋਣ ਕਰਵਾਉਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਚੇਅਰਮੈਨ (Chairman) – ਹਰੇਕ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਵਿਚ ਇਕ ਚੇਅਰਮੈਨ ਅਤੇ ਇਕ ਵਾਇਸ ਚੇਅਰਮੈਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਸਿੱਧੀ ਚੋਣ ਰਾਹੀਂ ਚੁਣੇ ਗਏ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪਰ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਵਿਚੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜ਼ਿਲਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਅਤੇ ਵਾਇਸ ਚੇਅਰਮੈਨ ਨੂੰ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੋਧਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤਾਂ ਅਤੇ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਕਬੀਲਿਆਂ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਲਈ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਨੂੰ ਰਾਖਵਾਂ ਰੱਖਣ ਲਈ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਕੁੱਲ ਸੀਟਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ-ਤਿਹਾਈ ਚੇਅਰਮੈਨ ਦਾ ਕਾਰਜਕਾਲ਼ ਪੰਜ ਸਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਅਤੇ ਉਪ-ਚੇਅਰਮੈਨ ਨੂੰ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਹਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਪਾਸ ਕਰਨ ਲਈ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਸਥਿਤੀ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਹੈ । ਕਰਨਾਟਕ, ਬਿਹਾਰ, ਤ੍ਰਿਪੁਰਾ, ਸਿੱਕਿਮ, ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ, ਗੋਆ, ਮਣੀਪੁਰ, ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਅਤੇ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦਾ ਬਹੁਮਤ ਜੇਕਰ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪ੍ਰਸਾਤਵ ਪਾਸ ਕਰ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਚੇਅਰਮੈਨ ਨੂੰ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਹਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਜਰਾਤ, ਉੜੀਸਾ, ਕੇਰਲ, ਆਸਾਮ, ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਪਾਸ ਕਰਨ ਲਈ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦਾ ਦੋ-ਤਿਹਾਈ ਇਸ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮੱਧ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਤਿੰਨ-ਚੌਥਾਈ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ 50% ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜੇ ਕਰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਪਾਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਚੇਅਰਮੈਨ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਹਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਦੇ ਕੰਮ (Functions of Zila Parishad)

ਭਾਵੇਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਭਿੰਨਤਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀਆਂ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਅਤੇ ਨਿਰੀਖਣ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਉਹ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ-

1. ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਮਿਤੀਆਂ ਦੇ ਬਜਟ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
2. ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਰੱਥਾਪੂਰਵਕ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਜਾਰੀ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
3. ਇਹ ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਜਾਂ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜਾਂ ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਤੇ ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਸ ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ ਸਲਾਹ ਵੀ ਦੇ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
4. ਇਹ ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਵਿਕਾਸ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
5. ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਿਤੀਆਂ ਜਾਂ ਬਲਾਕਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨੇਪਰੇ ਚੜ੍ਹਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
6. ਸਰਕਾਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਸੂਚਨਾ ਦੁਆਰਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਕਾਸ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਨੇਪਰੇ ਚਾੜ੍ਹਨ ਦਾ ਕੰਮ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
7. ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪੱਧਰ ਤੇ ਜਾਂ ਸਥਾਨਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।
8. ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀਆਂ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਅਤੇ ਤਾਲ-ਮੇਲ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।
9. ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਵਿਧਾਨਿਕ ਅਤੇ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਰਜ ਸੁਯੋਗ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।
10. ਉਹ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਨਾਲ ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀਆਂ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਧਨ ਵੀ ਵਸੂਲ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
11. ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦਾਂ ਨੂੰ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਦਾ ਨਿਰੀਖਣ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵੀ ਦੇ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਆਮਦਨ ਦੇ ਸਾਧਨ (Financial Resources)-ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਦੀ ਆਮਦਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ-

1. ਕੇਂਦਰੀ ਜਾਂ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਦੇ ਲਈ ਨਿਸਚਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਫੰਡ (Funds) ।
2. ਵੱਡੇ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਦੇ ਲਈ ਸਰਵ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਰਾਂਟਾਂ ।
3. ਭੂਮੀ ਕਰ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਰਾਜ ਕਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹਿੱਸਾ ।
4. ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸੰਪੱਤੀ ਤੋਂ ਆਮਦਨ ।
5. ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਆਮਦਨ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਸਾਧਨ ।
6. ਜਨਤਾ ਅਤੇ ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਗਰਾਂਟਾਂ ।
7. ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀਆਂ ਤੋਂ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਨਾਲ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਦੁਆਰਾ ਲਈ ਗਈ ਧਨ ਰਾਸ਼ੀ ।
8. ਵਿਕਾਸ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਗਰਾਂਟਾਂ ।
9. ਕੁਝ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਨੂੰ ਖ਼ਾਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਟੈਕਸ ਲਗਾਉਣ ਅਤੇ ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਦੁਆਰਾ ਲਗਾਏ ਗਏ ਟੈਕਸਾਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ।

ਉਪਰੋਕਤ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਸਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਏਜੰਸੀਆਂ ਤੋਂ ਕਰਜ਼ੇ ਵੀ ਲੈ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਉਸ ਨੂੰ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਅਗੇਤਰੀ ਪ੍ਰਵਾਂਗੀ ਜ਼ਰੂਰ ਲੈਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Sociology Important Questions Chapter 7 ਵਿਆਹ, ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਨਾਤੇਦਾਰੀ Important Questions and Answers.

PSEB 11th Class Sociology Important Questions Chapter 7 ਵਿਆਹ, ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਨਾਤੇਦਾਰੀ

ਵਸਤੁਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ Objective Type Questions
I. ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ Multiple Choice Questions :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜ ਦੀ ਅਧਾਰਭੂਤ ਇਕਾਈ ਕਿਹੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
(a) ਪਰਿਵਾਰ
(b) ਵਿਆਹ
(c) ਨਾਤੇਦਾਰੀ
(d) ਸਰਕਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
(a) ਪਰਿਵਾਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਯੌਨ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦੇ ਲਈ ਸਮਾਜ ਨੇ ਇੱਕ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ……………………… ਹਨ ।
(a) ਵਿਆਹ
(b) ਪਰਿਵਾਰ
(c) ਸਰਕਾਰ
(d) ਨਾਤੇਦਾਰੀ ।
ਉੱਤਰ-
(a) ਵਿਆਹ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਬੱਚੇ ਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਕੌਣ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
(a) ਸਰਕਾਰ
(b) ਪਰਿਵਾਰ
(c) ਗੁਆਂਢ
(d) ਖੇਡ ਸਮੂਹ ।
ਉੱਤਰ-
(b) ਪਰਿਵਾਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕੌਣ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਅਗਲੀ ਪੀੜੀ ਤੱਕ ਹਸਤਾਂਤਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
(a) ਗੁਆਂਢ
(b) ਸਰਕਾਰ
(c) ਪਰਿਵਾਰ
(d) ਸਮਾਜ ।
ਉੱਤਰ-
(c) ਪਰਿਵਾਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਯੌਨ ਇੱਛਾ ਨੇ ਕਿਸ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ?
(a) ਪਰਿਵਾਰ
(b) ਸਮਾਜ
(c) ਸਰਕਾਰ
(d) ਵਿਆਹ ।
ਉੱਤਰ-
(d) ਵਿਆਹ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਮਾਤੁਲੇਅ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਨੇੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
(a) ਮਾਮਾ-ਭਾਣਜਾ
(b) ਮਾਂ-ਧੀ
(c) ਪਿਤਾ-ਪੁੱਤਰ
(d) ਚਾਚਾ-ਭਤੀਜਾ ।
ਉੱਤਰ-
a) ਮਾਮਾ-ਭਾਣਜਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਰਕਤ ਸੰਬੰਧੀ …………………………. ਸੰਬੰਧੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
(a) ਪ੍ਰਥਮਿਕ
(b) ਦੂਤੀਆ
(c) ਤੀਜੇ
(d) ਚੌਥੇ ।
ਉੱਤਰ-
(a) ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਜਿਹੜੇ ਸੰਬੰਧ ਸਾਡੇ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਲਈ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਸਾਡੇ ਲਈ ਕੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
(a) ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸੰਬੰਧੀ
(b) ਦੂਤੀਆ ਸੰਬੰਧੀ
(c) ਤੀਜੇ ਸੰਬੰਧੀ
(d) ਚੌਥੇ ਸੰਬੰਧੀ ।
ਉੱਤਰ-
(b) ਦੂਤੀਆ ਸੰਬੰਧੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਜਿਹੜੇ ਸੰਬੰਧ ਦੂਤੀਆ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨਾਲ ਬਣਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਸਾਡੇ …………………….. ਸੰਬੰਧੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
(a) ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ
(b) ਦੂਤੀਆ
(c) ਤੀਜੇ
(d) ਚੌਥੇ ।
ਉੱਤਰ-
(c) ਤੀਜੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਉਸ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪਤੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਣ-ਵਿਆਹੇ ਬੱਚੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
(a) ਕੇਂਦਰੀ ਪਰਿਵਾਰ
(b) ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ
(c) ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਪਰਿਵਾਰ
(d) ਨਵਸਥਾਨੀ ਪਰਿਵਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
(a) ਕੇਂਦਰੀ ਪਰਿਵਾਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ ?
(a) ਬੱਚੇ ਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਨ
(b) ਬੱਚੇ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ
(c) ਬੱਚੇ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਨਾਤੇਦਾਰੀ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
(a) ਇੱਕ
(b) ਦੋ
(c) ਤਿੰਨ
(d) ਚਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
(b) ਦੋ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਨਾਤੇਦਾਰੀ ਦਾ ਕੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ?
(a) ਸਥਿਤੀ ਨਿਰਧਾਰਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ
(b) ਵੰਸ਼ ਅਤੇ ਉਤਰਾਧਿਕਾਰ ਦਾ ਨਿਰਧਾਰਣ
(c) ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।

II. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ Fill in the blanks :

1. …………………….. ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪਿਤਾ ਦੀ ਸੱਤਾ ਚਲਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਿੱਤਰ ਸੱਤਾਤਮਕ

2. …………………….. ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਮਾਤਾ ਦੀ ਸੱਤਾ ਚਲਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਾਤਰ ਸੱਤਾਤਮਕ

3. ………………………… ਵਿਆਹ ਆਪਣੇ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੰਤਰੀ

4. ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਦੋ ਜਾਂ ਵੱਧ ਪੀੜੀਆਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਇਕੱਠੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੰਯੁਕਤ

5. ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ……………………….. ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੋ

6. ਆਕਾਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ……………………… ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਤਿੰਨ

7. ਸੱਤਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ………………………. ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੋ ।

III. ਸਹੀ/ਗ਼ਲਤ True/False :

1. ਇਕਾਈ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਸਾਰਾ ਨਿਯੰਤਰਣ ਪਿਤਾ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ

2. ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਘੱਟ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

3. ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ

4. ਨਾਤੇਦਾਰੀ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

5. ਪਰਿਵਾਰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਵਾਹਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

6. ਮਾਤਰਵੰਸ਼ੀ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਸੰਪੱਤੀ ਪੁੱਤਰੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ

7. ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਖੂਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

IV. ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ/ਲਾਈਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਉੱਤਰ One Wordline Question Answers :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਇੱਕ ਹੀ ਔਰਤ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਦੋ-ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਦੀਆਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਪਤਨੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੋ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਪਤਨੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਔਰਤ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਪਤੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਔਰਤ ਦੇ ਕਈ ਪਤੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਅੰਤਰੀ ਵਿਆਹ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਕੇਵਲ ਆਪਣੀ ਹੀ ਜਾਤੀ ਅੰਦਰ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਅੰਤਰੀ ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਬਾਹਰੀ ਵਿਆਹ ਦਾ ਅਰਥ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗੋਤਰ ਦੇ ਬਾਹਰ, ਪਰੰਤੂ ਆਪਣੀ ਜਾਤ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣਾ ਪਵੇ, ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਬਾਹਰੀ ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਕਿਸਦੇ ਹਨ, “ਵਿਆਹ ਇੱਕ ਸਮਝੌਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬੱਚੇ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਅਤੇ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?”
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਮੈਲਿਨੋਵਸਕੀ ਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਦੀ ਕਿਹੜੀ ਕਿਸਮ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਕਿਸਮ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਦਾ ਅਰਥ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਕਈ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਏ, ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਦਾ ਅਰਥ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਕਈ ਆਦਮੀ ਮਿਲ ਕੇ ਇੱਕ ਔਰਤ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ, ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਕਾਮ-ਇੱਛਾ ਨੇ ਕਿਸ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਮ-ਇੱਛਾ ਨੇ ਵਿਆਹ ਨਾਮਕ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਵਿਆਹ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਯੌਨ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਨੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਥਾ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਵਿਆਹ, ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ !

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਕੁਲੀਨ ਵਿਆਹ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਹੀ ਜਾਤੀ ਵਿੱਚ ਉੱਚੇ ਕੁਲਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮੁੰਡੇ-ਕੁੜੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਲੀਨ ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸੰਬੰਧੀ ਕਿਹੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਖੂਨ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਂ ਸਿੱਧੇ ਸੰਬੰਧ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਿਤਾ, ਮਾਤਾ, ਭਾਈ, ਭੈਣ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਦੁੱਤੀਆਂ ਸੰਬੰਧੀ ਕਿਹੜੇ ਹੁੰਦੇ ਰਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੋ ਸਾਡੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸੰਬੰਧੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਸਾਡੇ ਲਈ ਦੁੱਤੀਆਂ ਸੰਬੰਧੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ; ਜਿਵੇਂ-ਮਾਮਾ, ਚਾਚਾ, ਤਾਇਆ, ਭੂਆ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਤੀਜੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੰਬੰਧੀ ਕਿਹੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੋ ਸੰਬੰਧ ਉੱਤੀਆਂ ਸੰਬੰਧਾਂ ਤੋਂ ਬਣਦੇ ਹਨ ਉਹ ਸਾਡੇ ਲਈ ਤੀਜੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਪਿਤਾ ਦੀ ਭੈਣ ਦਾ ਪਤੀ, ਮਾਂ ਦੇ ਭਰਾ ਦੀ ਪਤਨੀ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਦਾ ਅਰਥ ‘ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਇੱਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਏ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਰਣ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇੱਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਤਨੀਆਂ ਰੱਖਣਾ ਉੱਚੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਦਾ ਇੱਕ ਲਾਭ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਦਾ ਅਰਥ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਔਰਤ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਤੀ ਹੋਣ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਭਰਾਤਰੀ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਗੈਰ ਭਰਾਤਰੀ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਰਣ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੋਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਕਬਾਇਲੀ ਅੰਤਰ ਵਿਆਹ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਪਣੇ ਹੀ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਨੂੰ ਕਬਾਇਲੀ ਅੰਤਰ-ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਜਾਤੀ-ਅੰਤਰ ਵਿਆਹ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਪਣੀ ਹੀ ਜਾਤ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਨੂੰ ਜਾਤੀ-ਅੰਤਰ ਵਿਆਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਬਾਹਰੀ ਵਿਆਹ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਗੋਤਰ ਬਾਹਰੀ ਵਿਆਹ ਤੇ ਪ੍ਰਵਰ ਬਾਹਰੀ ਵਿਆਹ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਵਿਆਹ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਆਹ ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27.
ਵਿਆਹ ਨਾਮਕ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਕਿਉਂ ਹੋਈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੋ ਵਿਰੋਧੀ ਲਿੰਗਾਂ ਦੇ ਯੌਨ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯਮਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਵਿਆਹ ਨਾਮਕ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਹੋਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 28.
ਵੰਸ਼ ਸਮੂਹ ਦਾ ਅਰਥ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਾਤਾ ਤੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਖੂਨ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਵੰਸ਼ ਸਮੂਹ ਬਣਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 29.
ਗੋਤਰ ……………….. ਵਿਸਤਰਿਤ ਰੂਪ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗੋਤਰ ਵੰਸ਼ ਸਮੂਹ ਦਾ ਵਿਸਤਰਿਤ ਰੂਪ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 30.
ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਤੇ ਕਿਹੜੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ-ਕੇਂਦਰੀ ਪਰਿਵਾਰ, ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਵਿਸਤਰਿਤ ਪਰਿਵਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 31.
ਵਿਆਹ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਤੇ ਕਿਹੜੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਆਹ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਕ ਵਿਆਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਵਿਆਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 32.
ਵੰਸ਼ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 33.
ਕੇਂਦਰੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਅਰਥ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੁਆਰੇ ਬੱਚੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਸਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਪਰਿਵਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 34.
ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ, ਭਾਈ-ਭੈਣ, ਮਾਂ-ਬੇਟਾ (ਪੁੱਤਰ), ਪਿਤਾ-ਪੁੱਤਰੀ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹਨਾਂ ਸਭ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਖੂਨ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 35.
ਮਾਤਰਵੰਸ਼ੀ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਸੰਪੱਤੀ ਕਿਸ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਾਤਰਵੰਸ਼ੀ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਸੰਪੱਤੀ ਪੁੱਤਰੀ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 36.
ਪਤੀ-ਪਤਨੀ, ਜਵਾਈ-ਸਹੁਰਾ/ਜੀਜਾ-ਸਾਲਾ ਆਦਿ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਆਹ ਸੰਬੰਧੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 37.
ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੱਚੇ ਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਕਿੱਥੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੱਚੇ ਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 38.
ਮਾਤਰਵੰਸ਼ੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਅਰਥ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਜਿਹੇ ਪਰਿਵਾਰ ਜਿਸ ਵਿਚ ਵੰਸ਼ ਪਰੰਪਰਾ ਮਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਚੱਲਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਤਰਵੰਸ਼ੀ ਪਰਿਵਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 39.
ਕੇਂਦਰੀ ਪਰਿਵਾਰ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਜਿੱਥੇ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਵਿਆਹੇ ਬੱਚੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਉਸਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਪਰਿਵਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 40.
ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋ ਕੰਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਵਿਆਹ ਦੇ ਬਾਅਦ ਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਪਰਿਵਾਰ ਬੱਚੇ ਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਤੇ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 41.
ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚ ਖੂਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 42.
ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਸਥਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਸਥਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 43.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਨਾਮ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕਿਸਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਚਲਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਨਾਮ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਚਲਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 44.
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪਰਿਵਾਰ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪਰਿਵਾਰ ਪਿੱਤਰ ਸਤਾਤਮਕ ਪਰਿਵਾਰ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 45.
ਕਿਹੜੀ ਸੰਸਥਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਵਾਹਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਮਕ ਸੰਸਥਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਵਾਹਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 46.
ਪਰਿਵਾਰ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਵਾਰ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸੰਸਕਾਰਾਂ, ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ, ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦੇ ਢੰਗਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 47.
ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋ ਸਿਧਾਂਤ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਕ ਵਿਆਹੀ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਪਿੱਤਰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਿਧਾਂਤ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 48.
ਇਕ ਵਿਆਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਕ ਆਦਮੀ ਇਕ ਹੀ ਔਰਤ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਏ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 49.
ਬਹੁ-ਪਤੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਕ ਔਰਤ ਦੇ ਕਈ ਪਤੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 50.
ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਅਰਥ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਕ ਆਦਮੀ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪਤਨੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 51.
ਸੰਗਠਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਪਰਿਵਾਰ,
2. ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ,
3. ਕੇਂਦਰੀ ਪਰਿਵਾਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 52.
ਨਾਤੇਦਾਰੀ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਾਤੇਦਾਰੀ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ਜੋ ਅਨੁਮਾਨਿਤ ਜਾਂ ਅਮਲੀ ਵੰਸ਼ਾਵਲੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਉੱਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 53.
ਨਾਤੇਦਾਰੀ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਾਤੇਦਾਰੀ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ-ਰਕਤ ਸੰਬੰਧੀ ਨਾਤੇਦਾਰੀ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਸੰਬੰਧੀ ਨਾਤੇਦਾਰੀ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਅਨੁਲੋਮ ਵਿਆਹ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਉੱਚ ਜਾਤੀ ਦਾ ਲੜਕਾ ਕਿਸੇ ਨੀਵੀਂ ਜਾਤੀ ਦੀ ਲੜਕੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਅਨੁਲੋਮ ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਿਆਹ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਬੰਧ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਈ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਉੱਤੇ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਿਸ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ | ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਰਕਤ ਸੰਬੰਧੀ, ਇੱਕੋ ਗੋਤਰ ਵਾਲੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾ ਸਕਦੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਗੈਰ ਭਰਾਤਰੀ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਦਾ ਉਹ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਤਨੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਤੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਭਰਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਗੈਰ ਭਰਾਤਰੀ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਹੈਮਿਲਟਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਇੱਕ ਵਿਆਹ, ਵਿਆਹ ਦੀ ਉਹ ਕਿਸਮ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੀ ਆਦਮੀ ਇੱਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿਆਹ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ।”

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਦਾ ਅਰਥ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਵਿਆਹ ਦੀ ਉਹ ਕਿਸਮ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਤਨੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪ੍ਰਤਿਬੰਧਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਬੰਧਤ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਅਤੀਬੰਧਤ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਜਿੰਨੀਆਂ ਚਾਹੇ ਮਰਜ਼ੀ ਪਤਨੀਆਂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰਾਜੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਦੇ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਕਾਫ਼ੀ ਨੀਵੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਕਈ ਮਰਦਾਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਤੇ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦਾ ਔਰਤ ਦੀ ਸਿਹਤ ਉੱਤੇ ਬੁਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਮਨੂੰ ਨੇ ਤੀਲੋਮ ਵਿਆਹ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੇ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਨੂੰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨੀਵੀਂ ਜਾਤੀ ਦੇ ਆਦਮੀ ਦਾ ਉੱਚੀ ਜਾਤੀ ਦੀ ਔਰਤ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਨਾ ਪਾਪ ਹੈ । ਇਸਨੂੰ ਉਸਨੇ ਨਿਸ਼ੇਧ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਈ ਸੰਤਾਨ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਚੰਡਾਲ ਕਿਹਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਵਿਆਹ ਦੇ ਕੋਈ ਤਿੰਨ ਉਦੇਸ਼ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਯੌਨ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯਮਿਤ ਕਰਨਾ ।
2. ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨੀ ।
3. ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਕਰਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀ ਨਿਸਚਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਆਹ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਦ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ-ਪਤੀ, ਪਿਤਾ, ਜੀਜਾ, ਦਾਮਾਦ ਆਦਿ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਪਦਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀ ਨਿਸਚਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਇੱਕ ਵਿਆਹ ‘ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਹੀ ਔਰਤ ਨਾਲ ਇੱਕ ਹੀ ਆਦਮੀ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਦੋਵੇਂ ਜਿਉਂਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਤਲਾਕ ਨਹੀਂ ਲੈ ਲੈਂਦੇ, ਉਹ ਦੂਜਾ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾ ਸਕਦੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਦੇ ਦੋ ਔਗੁਣ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਦੀ ਸਿਹਤ ਮਾੜੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਕਈ ਪਤੀਆਂ ਦੀ ਲਿੰਗਕ ਇੱਛਾ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਇਸਤਰੀ ਲਈ ਪਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਝਗੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਦੇ ਦੋ ਗੁਣ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਪਤੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਜ਼ਿਆਦਾ ਡੂੰਘੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
2. ਇਸ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਾਰਿਕ ਝਗੜੇ ਘੱਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
4. ਇਸ ਵਿਚ ਪਤੀ ਪਤਨੀ ਵਿੱਚ ਤਾਲਮੇਲ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਬਹੁਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਯੌਨ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਰਕੇ ਬਹੁਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ।
2. ਲੜਕੀਆਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਲੜਕੇ ਹੋਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਰਕੇ ਇਹ ਵਿਆਹ ਵੱਧ ਗਏ ।
3. ਰਾਜੇ-ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਵੱਧ ਪਤਨੀਆਂ ਰੱਖਣ ਦੇ ਸ਼ੌਕ ਕਰਕੇ ਵੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਪਰਿਵਾਰ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਵਾਰ ਉਸ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਾਮ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੰਨਾ ਛੋਟਾ ਤੇ ਸਥਾਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਿ ਜਿਸ ਵਿਚ ਬੱਚੇ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਤੇ ਉਸਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਹੋ ਸਕੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਜਿਸ ਵਿਚ ਦੋ ਜਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕ ਇਕ ਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਕ ਹੀ ਜਗਾ ਖਾਣਾ ਖਾਂਦੇ ਹੋਣ ਉਸਨੂੰ ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਪਿੱਤਰ-ਸਤਾਤਮਕ ਪਰਿਵਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਅਧਿਕਾਰ ਪਿਤਾ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਹੋਣ, ਪਰਿਵਾਰ ਪਿਤਾ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਚਲਦਾ ਹੋਵੇ । ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਉੱਪਰ ਪਿਤਾ ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਿਯੰਤਰਨ ਹੋਵੇ, ਉਸਨੂੰ ਪਿੱਤਰ-ਸਤਾਤਮਕ ਪਰਿਵਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਮਾਤਰ-ਸਤਾਤਮਕ ਪਰਿਵਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਜਿੱਥੇ ਸਾਰੇ ਅਧਿਕਾਰ ਮਾਤਾ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਹੋਣ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਮਾਤਾ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਪਰ ਚਲਦਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਉੱਪਰ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਿਯੰਤਰਨ ਹੋਵੇ, ਉਸਨੂੰ ਮਾਤਰ-ਸਤਾਤਮਕ ਪਰਿਵਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਵਿਆਹ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਆਹ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-

1. ਇਕ ਵਿਆਹੀ ਪਰਿਵਾਰ
2. ਬਹੁ-ਵਿਆਹੀ ਪਰਿਵਾਰ
3. ਸਮੂਹ ਵਿਆਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਕੇਂਦਰੀ ਸਥਿਤੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰੀ ਸਥਿਤੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਮਾਜ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਹਰ ਕੋਈ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹਿਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ।
ਉੱਤਰ-
ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੰਮ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਨਾਗਰਿਕ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਹਰੇਕ ਚੀਜ਼ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਘਰ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਵਾਰ ਆਪਣੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਲਈ ਘਰ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕਰਦਾ ਹੈ | ਘਰ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾ ਤਾਂ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਘਰ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕਰਕੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਸਹਿਯੋਗ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਤੀ ਅਤੇ ਪਤਨੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਭਲਾ ਹੋ ਸਕੇ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਜੀਵਨ ਦੇਣ ਲਈ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਦੋ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਇੱਕ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਕਿਸੇ ਤੀਜੇ ਵਿਅਕਤੀ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ ।
2. ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਕੰਮ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਹੀ ਵਿਕਾਸ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦੋ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਪਰਿਵਾਰ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ ।
2. ਔਰਤਾਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਘਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਬਦਲ ਰਹੇ ਹਨ ।
3. ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੁਖੀ ਦਾ ਨਿਯੰਤਰਣ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਨਵ ਸਥਾਨੀ ਪਰਿਵਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦੇ ਘਰ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੇ ਬਲਕਿ ਆਪਣਾ ਨਵਾਂ ਘਰ ਵਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਰੋਕ-ਟੋਕ ਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਆਮ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ?
ਜਾਂ
ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੰਸਥਾ ਨਾ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸੰਗਠਨ ਹੈ । ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਜਾਂ ਉਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪਰਿਮਾਪਾਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ । ਸੰਸਥਾ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮਨੁੱਖੀ ਕਿਰਿਆ ਦੁਆਲੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਰੂੜੀਆਂ ਅਤੇ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਗੁੱਛਾ ਹੈ । ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਤਾਂ ਸੰਰਚਿਤ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਦੋ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੱਤ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਨਿਸਚਿਤ ਉਦੇਸ਼ – ਸੰਸਥਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਨੁੱਖੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਲਈ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਬਿਨਾਂ ਉਦੇਸ਼ ਦੇ ਸੰਸਥਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਸਥਾ ਕਿਸੇ ਨਿਸਚਿਤ ਉਦੇਸ਼ ਲਈ ਬਣਦੀ ਹੈ ।
2. ਇੱਕ ਵਿਚਾਰ – ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੱਤ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਸਮੁਹ ਆਪਣੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਇਸ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸੰਸਥਾ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਸੰਸਥਾ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇਕਾਈ ਹੈ ।
2. ਸੰਸਥਾ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਥਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
3. ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ਅਤੇ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਉਦੇਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
4. ਸੰਸਥਾ ਅਮੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
5. ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਇੱਕ ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਕੋਈ ਚਾਰ ਕੰਮ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਸੰਸਥਾ ਸਮਾਜ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ।
2. ਸੰਸਥਾ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪਦ ਅਤੇ ਭੂਮਿਕਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
3. ਸੰਸਥਾ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
4. ਸੰਸਥਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਇਕਰੂਪਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
5. ਸੰਸਥਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਵਾਹਕ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸੰਸਥਾ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਂਝ ਤਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਪਰ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ-

1. ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ (Social Institutions)
2. ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ (Political Institutions)
3. ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ (Economic Institutions)
4. ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ (Religious Institutions) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਵਿਆਹ ਦਾ ਅਰਥ ਸਮਝਾਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੇ ਲਈ ਔਰਤ ਅਤੇ ਮਰਦ ਦੇ ਲਿੰਗੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਵਿਆਹ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸੰਚਾਲਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਸਥਾਈ ਰੂਪ ਦੇਣ ਲਈ ਬਣਾਏ ਗਏ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਪਰਿਵਾਰ ਵਸਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਆਦਮੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਥਿਰ ਰੱਖਣ ਦੇ ਲਈ ਸੰਸਥਾਤਮਕ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਘਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ, ਯੌਨ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਇੱਕ ਵਿਆਹ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਦਾ ਪ੍ਰਚਲਨ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਹੀ ਔਰਤ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਪਤੀ ਜਾਂ ਪਤਨੀ ਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਦੂਜਾ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣਾ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਥਾਈ, ਡੂੰਘੇ, ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਹਮਦਰਦੀ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਤਾਪਿਤਾ ਦਾ ਪੂਰਾ ਪਿਆਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਤਾਲਮੇਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਇਸਤਰੀ ਅਤੇ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰਤਾ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਦੇ ਗੁਣ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਜ਼ਿਆਦਾ ਡੂੰਘੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
2. ਇਸ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਵਿੱਚ ਤਾਲਮੇਲ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
4. ਪਰਿਵਾਰਿਕ ਝਗੜੇ ਘੱਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
5. ਵਿਅਕਤੀ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕੀ ਤਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
6. ਲੜਕਾ ਅਤੇ ਲੜਕੀ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਦਰਜਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਦੇ ਔਗੁਣ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਬਿਮਾਰੀ ਜਾਂ ਗਰਭਾਵਸਥਾ ਸਮੇਂ ਪਤਨੀ-ਪਤੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਦੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਪਤੀ ਘਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਬਾਹਰੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅਨੈਤਿਕਤਾ ਵੱਧਦੀ ਹੈ ।
3. ਕਈ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
4. ਪਤੀ ਜਾਂ ਪਤਨੀ ਦੇ ਬਿਮਾਰ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਕੰਮ ਰੁਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਸਹੀ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਬਾਹਰ ਵਿਆਹ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਾਹਰ ਵਿਆਹ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੀ-ਆਪਣੀ ਗੋਤ, ਪਿੰਡ ਅਤੇ ਟੋਟਮ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵਿਆਹ ਸੰਬੰਧ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਹੀ ਗੋਤ, ਪਿੰਡ ਅਤੇ ਟੋਟਮ ਦੇ ਆਦਮੀ, ਔਰਤ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਭੈਣ ਭਰਾ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਵੈਸਟਮਾਰਕ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਵਿਆਹ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਨੇੜੇ ਦੇ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਯੌਨ ਸੰਬੰਧ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇਣਾ ਹੈ । ਇਹ ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਤੀਵਾਦ ਦਾ ਸੂਚਕ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਪਰਕ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਜੈਵਿਕ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਇਹ ਵਿਆਹ ਠੀਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਔਗੁਣ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵਰ ਤੇ ਕੰਨਿਆ ਨੂੰ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਅੰਤਰ ਵਿਆਹ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੰਤਰ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹੀ ਜਾਤ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਦਾ ਇੱਕ ਬੰਧਨ ਖੇਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਆਦਮੀ ਜਾਂ ਔਰਤ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮਾਜਿਕ ਸਹੂ ਅਧੀਨ ਹੀ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨਾਲ ਸਮੂਹ ਦੀ ਏਕਤਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮੂਹ ਦੀ ਸੰਪੱਤੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਗਤੀ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਜਾਤੀਵਾਦ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਦੋ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੁਰਸ਼ ਦਾ ਵਿਆਹ ਦੋ ਇਸਤਰੀਆਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਉਸ ਪੁਰਸ਼ ਦੀਆਂ ਪਤਨੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਦੋ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪੁਰਸ਼ ਨੂੰ ਦੋ-ਪਤਨੀਆਂ ਰੱਖਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਰੂਪ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਇੱਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।ਰਿਉਟਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ, ਵਿਆਹ ਦਾ ਉਹ ਰੂਪ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਇੱਕ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਤਨੀਆਂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ ।” ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪੁਰਸ਼ ਦੀ ਲਿੰਗਕ ਇੱਛਾ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਾਰਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਦੇ ਕਾਰਨ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਯੌਨ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਰਕੇ ।
2. ਵੱਡੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਰਕੇ ।
3. ਲੜਕੀਆਂ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਲੜਕੇ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਰਕੇ ।
4. ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੱਧਣ ਕਰਕੇ ।
5. ਰਾਜੇ-ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਤਨੀਆਂ ਰੱਖਣ ਦੇ ਸ਼ੌਕ ਕਰਕੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਦੇ ਗੁਣ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਵਧੀਆ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਮਰਦਾਂ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਯੌਨ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ।
3. ਸੰਪੱਤੀ ਦਾ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ।
4. ਸੰਤਾਨ ਦਾ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਸਿਹਤਮੰਦ ਪੈਦਾ ਹੋਣਾ ।
5. ਇੱਕ ਪਤਨੀ ਦੇ ਬਿਮਾਰ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਘਰ ਦੇ ਕੰਮ-ਕਾਜ ਦਾ ਚਲਦੇ ਰਹਿਣਾ ।
6. ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਕੇ ਅਨੈਤਿਕਤਾ ਨਹੀਂ ਫੈਲਦੀ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਦੇ ਔਗੁਣ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਇਸ ਨਾਲ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਦਰਜਾ ਨੀਵਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਇਸਤਰੀ ਦੀ ਲਿੰਗਕ ਇੱਛਾ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਜਿਸ ਲਈ ਉਹ ਬਾਹਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਨੈਤਿਕਤਾ ਫੈਲਦੀ ਹੈ ।
3. ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਤਨੀਆਂ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਝਗੜਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
4. ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।
5. ਪਰਿਵਾਰ ਉੱਤੇ ਆਰਥਿਕ ਬੋਝ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਕੁਲੀਨ ਵਿਆਹ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਹੇਠਲੀ ਜਾਤੀ ਦੀ ਲੜਕੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਉੱਚੀ ਜਾਤੀ ਦੇ ਲੜਕੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਕੁਲੀਨ ਵਿਆਹ ਹੈ । ਸਭ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਵੱਡੀ ਜਾਤ ਦੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਪਰ ਕੁਲੀਨ ਵਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਇੱਕ-ਇੱਕ ਕੁਲੀਨ ਬਾਹਮਣ 100-100 ਕੁੜੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਸੀ । ਯੋਗ ਵਰ ਸੰਬੰਧੀ ਕਈ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਦਹੇਜ ਪ੍ਰਥਾ ਵੱਧ ਗਈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅਨੈਤਿਕਤਾ ਵੀ ਵੱਧ ਗਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਸਾਲੀ ਵਿਆਹ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਪੁਰਸ਼ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਭੈਣ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਾਲੀ ਵਿਆਹ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸੀਮਿਤ ਸਾਲੀ ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸਾਲੀ ਵਿਆਹ । ਸੀਮਿਤ ਸਾਲੀ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਪੁਰਸ਼ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦੀ ਭੈਣ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਕਾਲੀ ਸਾਲੀ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਪੁਰਸ਼ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਪਤਨੀਆਂ ਸਮਝ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਪਹਿਲੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਲਨ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਾਰ ਨਹੀਂ ਟੁੱਟਦਾ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਚੰਗਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਦਿਉਰ ਵਿਆਹ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਆਹ ਦੀ ਇਸ ਪ੍ਰਥਾ ਵਿੱਚ ਪਤੀ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਤਨੀ ਪਤੀ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਪਰਿਵਾਰ ਟੁੱਟਣ ਤੋਂ ਬਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਕਾਰਨ ਲੜਕੇ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਲੜਕੀ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਲੜਕੀ ਦਾ ਮੁੱਲ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਔਰਤ ਅਨੇਕਾਂ ਆਦਮੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ । ਭਰਾਤਰੀ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਤੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਭਰਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਭਰਾਤਰੀ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਤੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਭਰਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਗ਼ਰੀਬੀ, ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ, ਅਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਕਰਕੇ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਵਧੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਭਰਾਤਰੀ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਵਿਆਹ ਦੀ ਕਿਸਮ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸਤਰੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਤੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਭਰਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਇੱਕ ਹੀ ਗੋਤ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਇੱਕ ਇਸਤਰੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਭ ਭਰਾਵਾਂ ਦਾ ਉਸ ਉੱਪਰ ਪਤਨੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਧਿਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਉਸ ਨਾਲ ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਵਿਆਹ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸਾਰੇ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਿੰਨੇ ਬੱਚੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਸਾਰੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਦੇ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੰਪੱਤੀ ਉੱਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਵੀ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਗੈਰ-ਭਰਾਤਰੀ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਦੀ ਇਸ ਕਿਸਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਔਰਤ ਦੇ ਪਤੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਭਰਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ
ਸਾਰੇ ਪਤੀ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਥਾਂਵਾਂ ਉੱਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮੇਂ ਲਈ ਇੱਕ ਪਤੀ ਕੋਲ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਦੂਸਰੇ, ਤੀਸਰੇ, ਚੌਥੇ ਕੋਲ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਉਹ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਪਤੀਆਂ ਕੋਲ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇਸਤਰੀ ਇੱਕ ਪਤੀ ਕੋਲ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਹੋਰ ਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਉਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਬੱਚਾ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਪਤੀ ਉਸ ਦਾ ਪਿਤਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਗਰਭ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਨੂੰ ਤੀਰ ਕਮਾਨ ਭੇਂਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬੱਚੇ ਦਾ ਬਾਪ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋਏ ਹਨ-

1. ਹਿੰਦੂ ਮੈਰਿਜ ਐਕਟ 1955 ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਥਾ ‘ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ।
2. ਪਤੀ ਅਤੇ ਪਤਨੀ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਤਲਾਕ ਲੈਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।
3. ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਚੰਗੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ।
4. ਪ੍ਰੇਮ-ਵਿਆਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਲਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ।
5. ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋਏ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਅਰਥ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਵਾਰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਅਤੇ ਆਦਮੀ ਦਾ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਉਹ ਸਮੂਹ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨਾਮ ਨਾਲ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਤੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਸਥਾਈ ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਦੀ ਪੂਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਖੂਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਨਿਵਾਸ ਅਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਪਰਿਵਾਰ ਸਰਵ-ਵਿਆਪਕ ਹੈ ।
2. ਪਰਿਵਾਰ ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸਮੂਹ ਹੈ ।
3. ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਬਣਤਰ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰੀ ਸਥਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
4. ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਰਕਤ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਬੰਧਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
5. ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੋਰ ਮੈਂਬਰ ਚੁੱਕਦੇ ਹਨ ।
6. ਪਰਿਵਾਰ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯੰਤਰਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯੰਤਰਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਬੱਚੇ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਨ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਉਸ ਉੱਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਯੰਤਰਨ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਵਿੱਚ ਗਲਤ ਆਦਤਾਂ ਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਣ । ਪਰਿਵਾਰ ਆਪਣੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਤੇ ਨਿਯੰਤਰਨ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਬੱਚਾ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਸਿੱਖ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਬੱਚਾ ਚੰਗੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬੁਰੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਬੱਚੇ ਉੱਪਰ ਨਿਗਰਾਨੀ ਰੱਖ ਕੇ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯੰਤਰਨ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27.
ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਵਾਰ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸਥਾਈ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਕੰਮ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਬੱਚਾ ਹਮਦਰਦੀ, ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨੀ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਹ ਛੋਟੇ, ਬਰਾਬਰ ਦੇ ਅਤੇ ਵੱਡਿਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀਆਂ ਆਦਤਾਂ, ਅਨੁਭਵਾਂ, ਕੰਮਾਂ, ਵਿਧੀਆਂ ਨਾਲ ਹੀ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਕੰਮ ਅਤੇ ਆਚਰਨ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਹ ਸਮਾਜਿਕ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ, ਰਸਮਾਂ, ਆਚਰਨ ਨਿਯਮਾਂ, ਸਮਾਜਿਕ ਬੰਧਨਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਆਦਿ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ! ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਧਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 28.
ਇਕਾਈ ਪਰਿਵਾਰ
ਉੱਤਰ-
ਇਕਾਈ ਪਰਿਵਾਰ ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਣ-ਵਿਆਹੇ ਬੱਚੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੱਚੇ ਆਪਣਾ ਵੱਖਰਾ ਘਰ ਕਾਇਮ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਪਰਿਵਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪਰਿਵਾਰ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫੈਸਲੇ ਤਰਕ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਦਰਜਾ ਹਾਸਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਇਕਾਈ ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਚਲਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 29.
ਇਕਾਈ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਦੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਕੇਂਦਰੀ ਪਰਿਵਾਰ ਜਾਂ ਇਕਾਈ ਪਰਿਵਾਰ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਛੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਇਕਾਈ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧ ਸੀਮਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
3. ਇੱਥੇ ਸੱਤਾ ਸਾਂਝੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
4. ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਹਰ ਮੈਂਬਰ ਨੂੰ ਮਹੱਤਤਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 30.
ਇਕਾਈ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਤਿੰਨ ਗੁਣ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਇਕਾਈ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਉੱਚੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
2. ਇਸ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦਾ ਦਰਜਾ ਉੱਚਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਮਾਨਸਿਕ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।
4. ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
5. ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 31.
ਇਕਾਈ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਔਗੁਣ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਜੇਕਰ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਬਿਮਾਰ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਘਰ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
2. ਇਸ ਵਿੱਚ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਪਤੀ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੇਕਰ ਔਰਤ ਪੜ੍ਹੀ-ਲਿਖੀ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
4. ਕਈ ਵਾਰ ਆਰਥਿਕ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਕਰਕੇ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ-ਝਗੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 32.
ਸਾਂਝਾ (ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਇੱਕ ਮੁਖੀ ਵਲੋਂ ਸ਼ਾਸਿਤ ਅਨੇਕਾਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੇ ਖੂਨ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸਮੂਹ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿਵਾਸ, ਚੁੱਲ੍ਹਾ ਅਤੇ ਸੰਪੱਤੀ ਸਾਂਝੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਹੜੇ ਕਰਤੱਵ ਨਿਭਾਉਣ ਦੇ ਬੰਧਨ ਵਿੱਚ ਬੰਨੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸਾਂਝੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹਨ-

1. ਸਾਂਝਾ ਚੁੱਲ੍ਹਾ
2. ਸਾਂਝਾ ਨਿਵਾਸ
3. ਸਾਂਝੀ ਸੰਪੱਤੀ
4. ਮੁਖੀ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ
5. ਵੱਡਾ ਆਕਾਰ ।
   ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਥਾਂ ਕੇਂਦਰੀ ਪਰਿਵਾਰ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆ ਰਹੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 33.
ਸਾਂਝੀ ਜਾਇਦਾਦ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਜਾਇਦਾਦ ਉੱਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਮੈਂਬਰ ਆਪਣੀ ਸਮਰੱਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਸੰਪੱਤੀ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜਿੰਨੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਹ ਉੱਨੀ ਸੰਪੱਤੀ ਖ਼ਰਚ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਕਰਤਾ ਸਾਂਝੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 34.
ਸਾਂਝੀ ਰਸੋਈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰ ਸਾਂਝੀ ਰਸੋਈ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਭਾਵ ਇਹ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਖਾਣਾ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੇ ਬਣਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਇਕੱਠੇ ਮਿਲ ਕੇ ਬੈਠ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਖਾਂਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝੇ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਸ ਨਾਲ ਆਪਸੀ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਹਮਦਰਦੀ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 35.
ਸਾਂਝੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਕਰਤਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਂਝੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਘਰ ਦੇ ਮੁਖੀ ਦੀ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਰਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਮੈਂਬਰ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਮੁਖੀ ਜਾਂ ਕਰਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਾਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਫੈਸਲੇ ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਸੰਪੱਤੀ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰ ਉਸ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕਰਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਉਸ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਉੱਤੇ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਕਰਤਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 36.
ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਗੁਣ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
2. ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
3. ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯੰਤਰਨ ਅਤੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
4. ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਸੰਪੱਤੀ ਦੀ ਵੰਡ ਨੂੰ ਰੋਕਦਾ ਹੈ, ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਅਤੇ ਖਰਚ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
5. ਬਜ਼ੁਰਗ, ਬਿਮਾਰ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 37.
ਸਾਂਝੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਔਗੁਣ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਸਾਂਝੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਦਾ ਸਹੀ ਵਿਕਾਸ ਨਹੀਂ ਹੋ ਪਾਉਂਦਾ।
2. ਸਾਂਝੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਦਰਜਾ ਨੀਵਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਇੱਥੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਹਲੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਆਦਤ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
4. ਚਿੰਤਾ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਵਧੇਰੇ ਸੰਤਾਨ ਉਤਪੱਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
5. ਲੜਾਈ-ਝਗੜੇ ਬਹੁਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ |
6. ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਇਕਾਂਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 38.
ਸਾਂਝੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਂਝੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਦੇ ਕਈ ਕਾਰਨ ਹਨ ; ਜਿਵੇਂ-

1. ਪੈਸੇ ਦੀ ਵੱਧਦੀ ਮਹੱਤਤਾ
2. ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ
3. ਪੱਛਮੀ ਪ੍ਰਭਾਵ
4. ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ
5. ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ
6. ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਤੇ ਸਮਾਨਤਾ ਦੇ ਆਦਰਸ਼
7. ਸਮਾਜਿਕ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ
8. ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਆਧੁਨਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ।
9. ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 39.
ਪਿੱਤਰ ਮੁਖੀ ਪਰਿਵਾਰ ਕੀ ਹੈ ?
ਜਾਂ
ਪਿੱਤਰ ਸੱਤਾਤਮਕ ਪਰਿਵਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨਾਮ ਤੋਂ ਹੀ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸੱਤਾ ਜਾਂ ਸ਼ਕਤੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਿਤਾ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਪਿਤਾ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਕਰਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਛੋਟੇ ਵੱਡੇ ਫੈਸਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਿਤਾ ਦਾ ਕਿਹਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਉੱਤੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਹੀ ਨਿਯੰਤਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਪਿਤਾ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਚਲਦਾ ਹੈ । ਪਿਤਾ ਦੇ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਨਾਮ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 40.
ਮਾਤਰਵੰਸ਼ੀ ਪਰਿਵਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨਾਮ ਤੋਂ ਹੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਸੱਤਾ ਜਾਂ ਸ਼ਕਤੀ ਮਾਤਾ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਬੱਚਿਆਂ ਉੱਤੇ ਮਾਤਾ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਪਿਤਾ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦਾ । ਇਸਤਰੀ ਹੀ ਮੁਲ ਪੂਰਵਜ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸੰਪੱਤੀ ਦਾ ਵਾਰਸ ਪੁੱਤਰ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਮਾਂ ਦਾ ਭਰਾ ਜਾਂ ਭਾਣਜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਮਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਚਲਦਾ ਹੈ । ਜਿਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਬੱਚੇ ਦੇ ਨਾਮ ਦੇ ਨਾਲ ਮਾਤਾ ਦੇ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਨਾਮ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੁੱਝ ਕਬੀਲਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਗਾਰੋ, ਖਾਸੀ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 41.
ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
2. ਸੰਤਾਨ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ।
3. ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
4. ਸੰਪੱਤੀ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਅਤੇ ਆਮਦਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
5. ਧਰਮ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
6. ਬੱਚੇ ਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
7. ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
8. ਪਰਿਵਾਰ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯੰਤਰਨ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 42.
ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਪਰਿਵਾਰ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ ।
2. ਧਾਰਮਿਕ ਫ਼ਰਜ਼ਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਘੱਟ ਰਹੀ ਹੈ ।
3. ਪਰਿਵਾਰਿਕ ਕਿੱਤੇ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਕਾਫੀ ਘੱਟ ਗਿਆ ਹੈ ।
4. ਔਰਤਾਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਬਾਹਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਬਦਲ ਰਹੇ ਹਨ ।
5. ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਘੱਟ ਰਹੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 43.
ਮਾਤਰ ਸਥਾਨੀ ਪਰਿਵਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਪਿੱਤਰ ਸਥਾਨੀ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਤੋਂ ਉਲਟ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਲੜਕੀ ਪਿਤਾ ਦਾ ਘਰ ਛੱਡ ਕੇ ਪਤੀ ਦੇ ਘਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਲੜਕੀ ਵਿਆਹ ਪਿੱਛੋਂ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਘਰ ਛੱਡ ਕੇ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ ਬਲਕਿ ਉੱਥੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਤੀ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਘਰ ਛੱਡ ਕੇ ਪਤਨੀ ਦੇ ਘਰ ਆ ਕੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਮਾਤਰ ਸਥਾਨੀ ਪਰਿਵਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਗਾਰੋ, ਖਾਸੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 44.
ਪਤੀ ਸਥਾਨਕ ਪਰਿਵਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਲੜਕੀ ਵਿਆਹ ਪਿੱਛੋਂ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਘਰ ਛੱਡ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੇ ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਤੀ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਅਤੇ ਪਤੀ ਨਾਲ ਉੱਥੇ ਹੀ ਘਰ ਵਸਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਹਰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 45.
ਨਵ-ਸਥਾਨੀ ਪਰਿਵਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਪਤੀ ਸਥਾਨਕ ਅਤੇ ਪਤਨੀ ਸਥਾਨਕ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਕੋਈ ਵੀ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ ਬਲਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਜਾ ਕੇ ਨਵਾਂ ਘਰ ਵਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਨਵ-ਸਥਾਨੀ ਪਰਿਵਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਆਮ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 46.
ਪ੍ਰਤੀਬੰਧਤ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਪਤਨੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸੀਮਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਉਹ ਇੱਕ ਬੰਨੀ ਹੋਈ ਸੀਮਾ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਤਨੀਆਂ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ । ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਬੰਧਤ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਅੱਜ ਵੀ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਪਤਨੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ‘ਚਾਰ’ ਤਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 47.
ਅਪ੍ਰਤੀਬੰਧਤ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਪਤਨੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੀ ਕੋਈ ਸੀਮਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਜਿੰਨੀਆਂ ਮਰਜ਼ੀ ਚਾਹੇ ਪਤਨੀਆਂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਸੀ ਜਦੋਂ ਰਾਜੇ ਬਗੈਰ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਪਤਨੀਆਂ ਅਤੇ ਰਾਣੀਆਂ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 48.
ਸਾਕੇਦਾਰੀ (Kinship) ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਜਾਂ
ਨਾਤੇਦਾਰੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਚਾਰਲਸ ਵਿਨਿਕ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸੰਬੰਧ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਲਪਿਤ ਜਾਂ ਵਾਸਤਵਿਕ ਵੰਸ਼ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਬੰਧਨਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 49.
ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਨੂੰ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ।

1. ਵਿਵਾਹਿਕ ਸਾਕਾਦਾਰੀ
2. ਸਗੋਤਰ ਸਾਕਾਦਾਰੀ
3. ਕਲਪਿਤ ਜਾਂ ਰਸਮੀ ਸਾਕਾਦਾਰੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 50.
ਸਗੋਤਰ ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਸਭ ਵਿਅਕਤੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਰਕਤ ਦਾ ਬੰਧਨ ਹੈ ਸਗੋਤਰ ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਰਕਤ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਚਾਹੇ ਵਾਸਤਵਿਕ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਕਲਪਿਤ ਤਾਂ ਹੀ ਇਸ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ, ਜੇਕਰ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 51.
ਵੰਸ਼ ਸਮੂਹ (Lineage) ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਜਾਂ
ਵੰਸ਼ਾਵਲੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਵੰਸ਼ ਸਮੂਹ ਮਾਤਾ ਜਾਂ ਪਿਤਾ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਦੇ ਰਕਤ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਤੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਔਰਤ ਜਾਂ ਆਦਮੀ ਨਾਲ ਅਸਲੀ ਵੰਸ਼ ਪਰੰਪਰਾਗਤ (Ties) ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰ ਵਾਸਤਵਿਕ ਸਾਂਝੇ ਪੂਰਵਜ ਦੀ ਸੰਤਾਨ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਆਪਣੇ ਵੰਸ਼ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਉਂਦੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੰਸ਼ ਸਮੂਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਖ਼ਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਸਾਂਝੇ ਪੁਰਵਜ਼ ਦੀ ਇੱਕ ਰੇਖਕੀ ਸੰਤਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਨੂੰ ਅਨੁਰੇਖਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 52.
ਗੋਤ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੋਤ ਵੰਸ਼ ਸਮੂਹ ਦਾ ਹੀ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਰੂਪ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਮਾਤਾ ਜਾਂ ਪਿਤਾ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਤੋਂ ਅਨੁਰੇਖਿਤ ਰਕਤ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਤੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੋਤ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਕਿਸੇ ਸਾਂਝੇ ਪੂਰਵਜ ਦੀ ਇੱਕ ਰੇਖਕੀ ਸੰਤਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪੂਰਵਜ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕਲਪਿਤ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਹ ਬਾਹਰ ਵਿਆਹੀ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 53.
ਵਿਆਹਕ ਸਾਕੇਦਾਰੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਆਹਕ ਸਾਕੇਦਾਰੀ ਪਤੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਯੌਨ ਸੰਬੰਧਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਚਾਹੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਰਕਤ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਪਤੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਜਵਾਈ, ਫੁੱਫੜ, ਜੀਜਾ, ਸਾਂਢੂ ਆਦਿ ਦੇ ਰੁਤਬੇ ਹਾਸਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਔਰਤ ਨੂੰ ਪਤੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਨੂੰਹ, ਦਰਾਣੀ, ਜੇਠਾਣੀ, ਭਾਬੀ, ਚਾਚੀ, ਤਾਈ ਆਦਿ ਦਾ ਰੁਤਬਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਹਕ ਸਾਕੇਦਾਰੀ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਿਆਹ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ਸ਼ੇਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
1. ਵਿਆਹ ਇਕ ਸਰਵਵਿਆਪਕ ਸੰਸਥਾ ਹੈ (Marriage is a Universal Institution) – ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਇਕ ਸਰਵਵਿਆਪਕ ਸੰਸਥਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਚਾਹੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੀ ਤੇ ਚਾਹੇ ਆਧੁਨਿਕ ਹੈ, ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਸੀ, ਹੈ ਅਤੇ ਰਹੇਗੀ | ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਜੇਕਰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਹ ਸੰਸਥਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਅਨੈਤਿਕਤਾ ਫੈਲ ਜਾਵੇਗੀ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ।

2. ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਨਤਾ (Social Sanctions) – ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਨਾਲ ਆਦਮੀ ਅਤੇ ਔਰਤ ਦੇ ਵਿਚ ਲੈਂਗਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਲੈਂਗਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਜਾਂ ਨਜਾਇਜ਼ ਸੰਬੰਧ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਬੰਧਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਜਾਇਜ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਆਹ ਨਾਲ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

3. ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸੀਮਿਤ ਅਤੇ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਨਾ (To limit and control the relations) – ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸੀਮਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪਤਾ ਚਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਕਿਸਦੇ ਨਾਲ ਲੈਂਗਿਕ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਣੇ ਹਨ ਤੇ ਕਿਸਦੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਰੱਖਣੇ ਹਨ । ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਨਿਯੰਤਰਣ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਸਿਰਫ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਣਾ ਹੈ ।

4. ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣਾ (Achievement of Social Status) – ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਨਾਲ ਮਰਦ ਅਤੇ ਔਰਤ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਵਿਆਹ ਦੇ ਬਾਅਦ ਹੀ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਪਤੀ, ਜਵਾਈ, ਜੀਜਾ ਆਦਿ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਔਰਤ ਨੂੰ ਪਤਨੀ, ਨੂੰਹ, ਭਾਭੀ ਆਦਿ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਕੇ ਪੂਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

5. ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ (Different types in different Societies) – ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਦੀ ਆਪਣੀ ਹੀ ਵੱਖ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਕਈ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੂਪ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕੀਤੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ ਪਰ ਮੁਸਲਮਾਨਵਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੀ ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹਨ ।

6. ਧਾਰਮਿਕ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ (Security of religious customs) – ਚਾਹੇ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਕੋਰਟ ਮੈਰਿਜ (Court marriage) ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਧਾਰਮਿਕ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਵੀ ਧਰਮ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਪਾਲਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਵਿਆਹ ਪੁਰਾ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ ਅੱਗ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਸੱਤ ਫੇਰੇ ਲੈਣਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਸਥਾ ਨਾਲ ਗੰਭੀਰ ਧਾਰਮਿਕ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

7. ਸਮਾਜਿਕ ਸਮਝੌਤਾ (Social Contract) – ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਕਾਰ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਰੀਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਪਰ ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਇਸ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਕਾਰ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਇਕ ਸਮਝੌਤਾ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਤੋੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ ਮਿਲ ਜਾਣ ਤਾਂ ਠੀਕ ਹੈ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਤੋੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਇਕ ਵਿਆਹ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ? ਇਸਦੇ ਕਾਰਨਾਂ, ਲਾਭਾਂ ਅਤੇ ਹਾਨੀਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਵਿਆਹ ਦੀ ਕਿਸਮ ਹੈ ਇੱਕ ਵਿਆਹ । ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਔਰਤ ਨਾਲ ਇੱਕ ਹੀ ਆਦਮੀ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਤਕ ਆਦਮੀ ਜਾਂ ਔਰਤ ਜਿਉਂਦੇ ਹਨ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਕ ਉਹ ਦੂਜਾ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾ ਸਕਦੇ । ਤਲਾਕ ਜਾਂ ਮੌਤ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਹ ਦੂਜਾ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਹੈਮਿਲਟਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਇੱਕ ਵਿਆਹ, ਵਿਆਹ ਦੀ ਉਹ ਕਿਸਮ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਆਦਮੀ ਇੱਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿਆਹ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ।” ਇਸ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਅਨੁਸਾਰ ਵੀ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਇੱਕ ਔਰਤ ਨਾਲ ਅਤੇ ਇੱਕ ਔਰਤ ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਅਤੇ ਜਟਿਲ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਦੀ ਕਿਸਮ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਚਾਹੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਕੁੱਝ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਚਲਦੀ ਰਹੀ ਹੈ ਪਰ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਹਰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵੀ ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । 1955 ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਮੈਰਿਜ ਐਕਟ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ । ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਦੇ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ, ਜੇਕਰ ਤਲਾਕ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਕੋਈ ਵੀ ਦੂਜਾ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾ ਸਕਦਾ । ਜੇਕਰ ਉਹ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪਿਡੀਗੰਟਨ (Piddington) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਇਕ ਵਿਆਹ, ਵਿਆਹ ਦਾ ਉਹ ਸਰੂਪ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਦੁਆਰਾ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਇਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਇਕ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਵਿਆਹਕ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।’’

ਮੈਲਿਨੈਵਸਕੀ (Malinowski) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਇਕ ਵਿਆਹ ਹੀ ਵਿਆਹ ਦਾ ਅਸਲੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ, ਜੋ ਪਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਰਹੇਗਾ ।”

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜਦੋਂ ਵਿਅਕਤੀ ਇਕ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਇਕ ਹੀ ਔਰਤ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਇਕ ਵਿਆਹ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਾਨੂੰਨਨ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਇਕ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਇਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਤਨੀਆਂ ਰੱਖਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਉਹ ਇਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਆਹ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਗੈਰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਰਾਜ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ । ਚਾਹੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਆਹ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਵੱਧ ਮਹੱਤਵ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਕ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਅਸਥਾਈ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਬਾਲ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ । ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਚਾਰ ਵਿਆਹ ਤਕ ਕਰਵਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਸਿਰਫ ਇਕ ਹੀ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਇਕ ਵਿਆਹ ਦੇ ਕਾਰਨ (Causes of Monogamy)

1. ਆਦਮੀਆਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਮਾਨ ਗਿਣਤੀ (Same Population of males and females) – ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵੇਖੀਏ ਤਾਂ ਮਰਦਾਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਬਰਾਬਰ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਦੀ ਥਾਂ ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਹੋ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਲੋਕ ਕੁਆਰੇ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਣਗੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਨੁਪਾਤ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ।

2. ਏਕਾਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਈਰਖਾ (Monopoly and Jealousy) – ਮੁੱਢਲੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਆਦਮੀ ਔਰਤ ਉੱਤੇ ਸੰਪੱਤੀ ਵਾਂਗ ਪੂਰਨ ਅਧਿਕਾਰ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਆਦਮੀ ਔਰਤ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਾਕਤਵਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਔਰਤ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਰੋਆਬ ਜਮਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਈਰਖਾ ਕਰਕੇ ਵੀ ਉਹ ਆਪਣੀ ਔਰਤ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਆਦਮੀ ਕੋਲ ਜਾਣ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ । ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਵਿਅਕਤੀ ਔਰਤ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਅਧਿਕਾਰ ਜਮਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬੀਤਣ ਨਾਲ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਗਈ ।

3. ਆਰਥਿਕ ਸਹਿਯੋਗ (Economic Cooperation) – ਪੁਰਾਣੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਕਬੀਲੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਰਿਵਾਜ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸੀ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਲੜਕੀ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਕੰਨਿਆ ਮੁੱਲ ਦੇਣਾ ਪਵੇਗਾ ਜੋ ਕਿ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਮੁੱਲ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇਗਾ । ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਆਦਮੀ ਅਤੇ ਔਰਤ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਹੀ ਜੀਵਨ ਚਲਦਾ ਹੈ ਚਾਹੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ | ਸਹਿਯੋਗ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਆਰਥਿਕ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਦੋ ਵਿਆਹ ਹੋਣਗੇ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਕਮਾਈ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਣੀ ਪਵੇਗੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਵਿੱਚ ਫਸ ਜਾਵੇਗਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਰਥਿਕਤਾ ਵੀ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣੀ ।

4. ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਗਤੀ (Social Progress) – ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਆਹ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਸਮਾਜ ਪ੍ਰਤੀ ਦੇ ਵੱਲ ਵੱਧਿਆ ਹੈ । ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਉੱਥੇ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਤੀ ਵੱਧ ਹੋਈ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਇਕ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਇਕ ਵਿਆਹ ਦੇ ਲਾਭ (Merits of Monogamy)

1. ਸਥਿਰਤਾ (Stability) – ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਥਿਰਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਹਰ ਗੱਲ ਸਾਂਝੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਦੋਵੇਂ ਮਿਲ ਕੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਚਲਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਨਾਲ ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਝਗੜਾ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਰਿਸ਼ਤਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਬਹੁਵਿਆਹ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲੜਾਈ ਝਗੜਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇਪਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਘੱਟ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇਪਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਲੜਾਈ ਝਗੜੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੰਬੰਧ ਗੁੜੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਅਤੇ ਰਸਮੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

2. ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸਹੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ (Good uppringing of children) – ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਸਹੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਦੀ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਪਤੀ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਆਪਣੇਪਨ ਦੀ ਗੁੜੀ ਭਾਵਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਸਹੀ ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਲੋੜਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਬੱਚੇ ਦੇ ਹਰ ਪੱਖ ਪੜਾਈ, ਸਿਹਤ ਆਦਿ ਦਾ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧਿਆਨ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਬਹੁ-ਵਿਆਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂਕਿ ਬੱਚੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਸਾਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ।

3. ਸੰਪੱਤੀ ਦੀ ਸਹੀ ਵੰਡ (Correct distribution of wealth) – ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਸੰਪੱਤੀ ਦੀ ਸਹੀ ਵੰਡ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਦੋ ਬੱਚੇ ਹਨ ਤਾਂ ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰ ਜਾਇਦਾਦ ਵੰਡੀ ਜਾਵੇਗੀ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਬਹੁਵਿਆਹ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਹਰ ਕੋਈ ਪਤੀ ਜਾਂ ਪਤਨੀ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੰਪੱਤੀ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸੰਪੱਤੀ ਦਾ ਸਹੀ ਵਿਤਰਣ ਨਹੀਂ ਹੋ ਪਾਂਦਾ । ਇਕ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਮੁਖੀ ਚਾਹੇ ਮਾਤਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਪਿਤਾ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਵਿਵਾਦ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਸੰਪੱਤੀ ਦੀ ਵੰਡ ਸਹੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

4. ਚੰਗਾ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ (Good status of living) – ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਮਹਿੰਗਾਈ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਮਹਿੰਗਾਈ ਦੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਹੀ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਅੱਜ-ਕਲ ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰ ਪਾਲਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਵਿਅਕਤੀ ਦੋ ਪਰਿਵਾਰ ਕਿਵੇਂ ਪਾਲੇਗਾ ? ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਇੰਨੀਆਂ ਵੱਧ ਗਈਆਂ ਹਨ ਕਿ ਬਹੁ-ਵਿਆਹੀ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਲਗਪਗ ਨਾਮੁਮਕਿਨ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਇਹ ਹੋਣ ਤਾਂ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਵੱਧ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਉੱਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾਏਗਾ ।

5. ਸਮਾਨ ਸਥਿਤੀ (Same Status) – ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਇਸਤਰੀ ਅਤੇ ਪੁਰਸ਼ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਹਮਦਰਦੀ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿੱਤਰਤਾ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਭਾਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਸਹੁਲਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਆਦਮੀ ਅਤੇ ਔਰਤ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪੁਰਸ਼ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਚੰਗੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਦੀਆਂ ਹਾਨੀਆਂ (Demerits of Monogamy)

1. ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਘੱਟ ਸੁਰੱਖਿਆ (Less Protection of Members) – ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਦੁਆਰਾ ਬਣੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਿਮਾਰੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਮੁਸੀਬਤ ਸਮੇਂ ਕਾਫ਼ੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਔਰਤ ਬਿਮਾਰ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਕੋਈ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਬਿਮਾਰ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਆਦਮੀ ਨੇ ਤਾਂ ਬਾਹਰ ਨੌਕਰੀ ਜਾਂ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਜਾਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਵੀ ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਆਦਮੀ ਦੇ ਮਰ ਜਾਣ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਬੋਝ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਆਰਥਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

2. ਲਿੰਗ ਅਨੁਕੂਲਨ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ (Problem of sexual Satisfaction) – ਅੱਜ-ਕਲ਼ ਲਿੰਗ ਵਾਸਨਾ ਦੀ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਉੱਤੇ ਕਾਫੀ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੁਝ ਲੋਕ ਤਾਂ ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਵਿਧਤਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਹਰ (Extra Marital) ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧ ਵੱਧਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅਨੈਤਿਕਤਾ ਵੱਧਦੀ ਹੈ । ਵੇਯਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕਾਲ ਗਰਲਜ਼ ਦਾ ਚਲਨ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਧ ਗਿਆ ਹੈ ।

3. ਲਿੰਗਕ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟੀ (Sexual dissatisfaction) – ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਨਾਲ ਜਦੋਂ ਔਰਤ ਬਿਮਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਬਿਮਾਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਸਹਿਯੋਗ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦੀ । ਆਦਮੀ ਆਪਣੀ ਲਿੰਗਕ ਇੱਛਾ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ । ਇਸ ਨਾਲ ਵੇਸ਼ਯਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿੱਚ ਜਗ੍ਹਾ ਮਿਲ ਗਈ ਅਤੇ ਅਨੈਤਿਕਤਾ ਦਾ ਫੈਲਾਅ ਵੱਧ ਗਿਆ ।

4. ਘਰ ਦਾ ਬਿਖਰਨਾ (Scattered houses) – ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਵਿੱਚ ਜੇਕਰ ਪਤੀ ਜਾਂ ਪਤਨੀ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਇੱਕ ਬਿਮਾਰ ਹੋ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਮਰ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਘਰ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਰੁਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਬਹੁ-ਵਿਆਹ (Polygamy)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਇਸਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰਾਂ, ਕਾਰਨਾਂ, ਲਾਭਾਂ ਅਤੇ ਹਾਨੀਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਹੁ-ਵਿਆਹ (Polygamy) – ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਦਾ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਪੁਰਸ਼ ਜਾਂ ਇਸਤਰੀ ਇੱਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰੇ ਜਾਂ ਇੱਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਆਹਕ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੇਕਰ ਇੱਕ ਪੁਰਸ਼ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਇਸਤਰੀਆਂ ਨਾਲ ਅਤੇ ਇੱਕ ਇਸਤਰੀ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹਕ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਤ ਕਰੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਵੈਸਟਮਾਰਕ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਇਹ ਵਿਆਹ ਦੀ ਉਹ ਕਿਸਮ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਤੀਆਂ ਜਾਂ ਪਤਨੀਆਂ ਦੀ ਬਹੁਤਾਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।’’ ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ-ਦੋ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ।

1. ਦੋ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ (Bigamy) – ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੁਰਸ਼ ਦਾ ਵਿਆਹ ਦੋ ਇਸਤਰੀਆਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਦੋਨੋਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਪਤਨੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਇਸ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਦੋ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

2. ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ (Polygyny) – ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਰੂਪ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਹੈ । ਇਹ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਇੱਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਹੀ ਇੱਕ ਪਤੀ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪਤਨੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਰਿਉਟਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ”ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ, ਵਿਆਹ ਦਾ ਉਹ ਰੂਪ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਇੱਕ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਤਨੀਆਂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਸਾਫ਼ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਤੀ ਦੀਆਂ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਹੀ ਕਈ ਪਤਨੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ । ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਕਈ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜੱਟਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਸੀ । ਇਹ ਹਰ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਤਾਕਤਵਰ ਅਤੇ ਅਮੀਰ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਾਧਿਕਾਰ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਰਾਜੇ-ਮਹਾਰਾਜੇ, ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰ ਕਈ ਪਤਨੀਆਂ ਰੱਖਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਚੀਨ, ਯੁਗਾਂਡਾ ਆਦਿ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਵੀ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਬਲਸੇਰਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਵਿਆਹ ਦੀ ਉਹ ਕਿਮ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਤਨੀਆਂ ਦੀ ਬਹੁਲਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।” ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਪਤਨੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ।

ਮਿਸ਼ੇਲ (Mitchell) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਇਕ ਆਦਮੀ ਜੇਕਰ ਇਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਬਹੁਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।”

ਕਪਾੜੀਆ (Kapadia) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਬਹੁ ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ, ਵਿਆਹ ਦਾ ਉਹ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਆਦਮੀ ਇਕ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਇਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਔਰਤਾਂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ ।”

ਚਾਹੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਹੁਣ ਕਾਨੂੰਨੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਨਾਹੀ ਹੈ ਪਰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਹਾਲੇ ਤਕ ਵੀ ਲਾਗੂ ਹੈ । ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ-

1. ਪ੍ਰਤੀਬੰਧਤ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ (Restricted Polygyny Marriage)
2. ਅਪ੍ਰਤੀਬੰਧਤ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ (Unrestricted Polygyny Marriage) ।

1. ਪ੍ਰਤੀਬੰਧਤ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ (Restricted Polygyny Marriage) – ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਪਤਨੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸੀਮਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਉਹ ਇੱਕ ਬੰਨ੍ਹੀ ਹੋਈ ਸੀਮਾ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਤਨੀਆਂ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ । ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਬੰਧਤ ਬਹੁ ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਅੱਜ ਵੀ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਪਤਨੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ‘ਚਾਰ’ ਤਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ ।

2. ਅਪ੍ਰਤੀਬੰਧਤ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ (Unrestricted Polygyny Marriage) – ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਪਤਨੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੀ ਕੋਈ ਸੀਮਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਜਿੰਨੀਆਂ ਮਰਜ਼ੀ ਚਾਹੇ ਪਤਨੀਆਂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਸੀ ।

ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਦੇ ਕਾਰਨ (Causes of Polygyny)-
(1) ਆਦਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਯੌਨ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਕੀਤਾ । ਕਈ ਵਾਰੀ ਆਦਮੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਚਾਹ ਕਾਰਨ ਵੀ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ।

(2) ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਦਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਦੀ ਇੱਛਾ ਵੀ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਸੀ ।

(3) ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਆਦਮੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲੋਂ ਛੇਤੀ ਬੁੱਢੀਆਂ ਹੋ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰਿਹਾ । ਬੱਚਾ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਔਰਤ ਦੀ ਸਿਹਤ ਵੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰਿਹਾ ।

(4) ਪੁਰਾਣੇ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸਨਮਾਨ ਅਤੇ ਇੱਜ਼ਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਇੱਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਲੋਕ ਉਸ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਅਮੀਰ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ।

(5) ਪੁਰਾਣੇ ਅਤੇ ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲੜਕੇ ਦੇ ਜਨਮ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੇਕਰ ਲੜਕਾ ਅੱਗ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਤਾਂ ਸਵਰਗ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਜਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਾਇਦਾਦ ਦਾ ਵਾਰਿਸ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁੰਡੇ ਤੋਂ ਹੀ ਖਾਨਦਾਨ ਅੱਗੇ ਵੱਧਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਇੱਕ ਪਤਨੀ ਤੋਂ ਮੁੰਡਾ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਲੋਕ ਦੂਜਾ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਵੀ ਬਹੁਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸੀ ।

ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਦੇ ਲਾਭ (Merits of Polygyny)-

• ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਕਈ ਪਤਨੀਆਂ ਦੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ । ਜੇਕਰ ਇੱਕ ਔਰਤ ਬਿਮਾਰ ਹੋ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਤਕਲੀਫ਼ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।
• ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਲਿੰਗਕ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਹੋਂਦ ਕਰਕੇ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਵਿਆਹ ਦਾ ਲਾਭ ਇਹ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਵੇਸ਼ਯਾਵਾਂ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਪੈਸੇ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਖ਼ਰਾਬ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ । ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਾਮ-ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਨਵੀਨਤਾ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।
• ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਲਾਭ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਸੰਪੱਤੀ ਘਰ ਦੀ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ । ਉਸ ਦੀ ਵੰਡ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਬਾਹਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।
• ਇਸ ਨਾਲ ਬੱਚੇ ਵੀ ਸਿਹਤਮੰਦ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਕੋ ਹੀ ਔਰਤ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਵੀ ਚੰਗੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ ।
• ਇਸ ਵਿਆਹ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਲਾਭ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਜਦੋਂ ਕੁਲੀਨ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤਾਂ ਨੀਵੀਂ ਜਾਤ ਦੀ ਲੜਕੀ ਉੱਚੀ ਜਾਤ ਦੇ ਲੜਕੇ ਨਾਲ ਵਿਆਹੀ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਈ ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿੱਚ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਵਧੇਰੇ ਜਾਗਿਤ ਹੋਈ ।

ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ (Demerits of Polygyny)-

• ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿੰਗਕ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਘਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾ ਕੇ ਯੌਨ ਸੰਬੰਧ ਕਾਇਮ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਬਹੁ-ਪਤਨੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਤਾਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ।
• ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਕਰਕੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਆਕਾਰ ਵੱਡਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਕਈਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ ।
• ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਕਰਕੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੁਖੀ ਉੱਪਰ ਆਰਥਿਕ ਬੋਝ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਕਮਾਉਣ ਵਾਲਾ ਤਾਂ ਇੱਕ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰ ਉਸ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਰਹਿਣ ਦਾ ਪੱਧਰ ਕਾਫ਼ੀ ਨੀਵਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।
• ਇਸ ਪ੍ਰਥਾ ਕਾਰਨ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਕਾਫ਼ੀ ਅਣਸੁਖਾਵਾਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਬਹੁ-ਪਤਨੀਆਂ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਲੜਾਈ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਕਲੇਸ਼ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਹਰ ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਲਈ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਿੱਸਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਕਲੇਸ਼ ਤਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ।
• ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਕਮੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਕਈ ਪਤਨੀਆਂ ਦੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਲੜਾਈ ਝਗੜਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਇੱਕ ਪਤਨੀ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਤਾਂ ਰੱਖਦੀ ਸੀ ਪਰ ਹੋਰਨਾਂ ਪਤਨੀਆਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ

ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਦੀ ਸੀ । ਲੜਾਈ ਝਗੜੇ ਦਾ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਉੱਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਭੈੜਾ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਰੋਗਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਵੱਡਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮਾਤਾਪਿਤਾ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਮਾਤਾ ਦਾ ਪਿਆਰ ਤਾਂ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਪਰ ਪਿਤਾ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਕੋਈ ਗਾਰੰਟੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਬਹੁ-ਪਤੀ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਇਸਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰਾਂ, ਕਾਰਨਾਂ, ਲਾਭਾਂ ਅਤੇ ਹਾਨੀਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਪਰ ਕਈ ਖ਼ਾਸ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਵੀ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਚਾਹੇ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਘੱਟ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਤਿੱਬਤ, ਵੈਨਜ਼ੁਏਲਾ, ਮਲਾਇਆ ਆਦਿ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਕਈ ਕਬੀਲਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕੇਰਲ ਦੇ ਕੋਟ, ਟਿਆਨ ਕਬੀਲੇ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਖਸ ਕਬੀਲੇ ਵਿੱਚ, ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਨਾਯਰ ਕਬੀਲਾ, ਮੱਧ ਭਾਰਤ ਦੇ ਟੋਡਾ ਕਬੀਲੇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਵੀ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹੈ । ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਹਿਮਾਚਲ ਦੇ ਕਈ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਖੁਸ਼ ਅਤੇ ਟੋਡਾ ਨਾਮਕ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਰੂਪ ਹੈ । ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਇੱਕ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਔਰਤ ਦੇ ਇੱਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਤੀ ਹੋਣਾ । ਇਸ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ-

1. ਕਪਾੜੀਆ (Kapadia) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ”ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਉਹ ਸੰਬੰਧ’ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਸਤਰੀ ਦੇ ਇੱਕ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਤੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਸਭ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਪਤਨੀ ਜਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਤਨੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
2. ਮਿਸ਼ੇਲ (Mitchell) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਇੱਕ ਇਸਤਰੀ ਦਾ ਇੱਕ ਪਤੀ ਦੇ ਜਿਉਂਦੇ ਹੋਏ ਹੋਰ ਆਦਮੀਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਵਿਆਹ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਇੱਕ ਹੀ ਸਮੇਂ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਅਧਿਕ ਆਦਮੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਨਾ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਕਹਿਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ।’’

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹਨਾਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ, ਵਿਆਹ ਦਾ ਉਹ ਰੂਪ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਤਨੀ ਦੇ ਕਈ ਪਤੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਉਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹਕ ਅਤੇ ਲਿੰਗਕ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਦੋਪਦੀ ਦੇ ਪੰਜ ਪਤੀ ਸਨ । ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ-
(a) ਭਰਾਤਰੀ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ (Fraternal Polyandry)
(b) ਅ-ਭਰਾਤਰੀ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ (Non-Fraternal Polyandry) ।

(a) ਭਰਾਤਰੀ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ (Fraternal Polyandry) – ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਤੀ ਭਰਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਕਦੀ-ਕਦੀ ਇਹ ਭਰਾ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਇੱਕ ਹੀ ਗੋਤ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਥਾ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਭਰਾ ਉਸ ਪਤਨੀ ਉੱਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਵਿਆਹ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਵੀ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਬੱਚੇ ਸਾਰੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਦੇ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੰਪੱਤੀ ਉੱਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਵੀ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਘਰ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰੀ ਵੱਡੇ ਭਾਈ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਘਰ ਵਿਚ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੀ ਚਲਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਭਾਈ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਉੱਤੇ ਸਿਰਫ ਆਪਣਾ ਹੀ ਅਧਿਕਾਰ ਜਮਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਘਰ ਤੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਜਾਇਦਾਦ ਤੋਂ ਬੇਦਖਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਦੀ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਖਸ ਕਬੀਲੇ ਅਤੇ ਅਸਾਮ, ਨੀਲਗਿਰੀ, ਲੱਦਾਖ ਆਦਿ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

(b) ਅ-ਭਰਾਤਰੀ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ (Non-Fraternal Polyandry) – ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇਸਤਰੀ ਦੇ ਪਤੀ ਤਾਂ ਕਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਹ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਭਰਾ ਜਾਂ ਇੱਕ ਹੀ ਗੋਤ ਦੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਇਹ ਸਾਰੇ ਪਤੀ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਥਾਂਵਾਂ ਉੱਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਹਾਲਾਤ ਵਿੱਚ ਪਤਨੀ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮੇਂ ਲਈ ਇੱਕ ਪਤੀ ਕੋਲ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਫਿਰ ਵਾਰੀ-ਵਾਰੀ ਹੋਰਾਂ ਪਤੀਆਂ ਕੋਲ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇੱਕ ਪਤੀ ਕੋਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਹੋਰ ਪਤੀ ਉਸ ਨਾਲ ਲਿੰਗਕ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਦੇ । ਗਰਭਵਤੀ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਜਿਹੜਾ ਪਤੀ ਔਰਤ ਨੂੰ ਤੀਰ ਕਮਾਨ ਭੇਂਟ ਕਰੇਗਾ ਉਸ ਨੂੰ ਬੱਚੇ ਦਾ ਪਿਤਾ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਰੀ-ਵਾਰੀ ਸਾਰੇ ਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਅਧਿਕਾਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਨਿਸ਼ਚਤ ਸਮਾਂ ਖਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਤਨੀ ਆਪਣੇ ਅਗਲੇ ਪਤੀ ਦੇ ਕੋਲ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਪਤਨੀ ਦੀ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਪਤਨੀ ਦੇ ਹੀ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪਿਤਾ ਹੋਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵਾਰਵਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਦੇ ਕਾਰਨ (Causes of Polyandry) –

(1) ਆਦਮੀਆਂ ਦੀ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ-ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਦੇ ਹੋਣ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਆਦਮੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਹੋਣਾ ਹਰੇਕ ਆਦਮੀ ਵਿੱਚ ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਘੱਟ ਹੋਵੇਗੀ ਤਾਂ ਇਹ ਇੱਛਾ ਕਿਵੇਂ ਪੁਰੀ ਹੋਵੇਗੀ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋਈ । ਕਈ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜੰਮਦੇ ਸਾਰ ਹੀ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣਾ ਪਿਆ ।

(2) ਵੱਧ ਕੰਨਿਆ ਮੁੱਲ-ਕੁੱਝ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਢਿਆਹ ਕਰਨ ਲਈ ਕੰਨਿਆ ਮੁੱਲ (Bride Price) ਦੇਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕੰਨਿਆ ਮੁੱਲ ਇੰਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਕੋਈ ਕੰਨਿਆ ਮੁੱਲ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਸਾਰੇ ਭਰਾ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਕੰਨਿਆ ਦਾ ਮੁੱਲ ਦੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਲੜਕੀ ਉਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

(3) ਗਰੀਬੀ-ਗ਼ਰੀਬੀ ਵੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ । ਕਈ ਥਾਂਵਾਂ ‘ਤੇ ਅਤੇ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾਵਾਰ ਘੱਟ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਕਈ ਵਿਅਕਤੀ ਮਿਲ ਕੇ ਇੱਕ ਪਤਨੀ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਘਰ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਲਈ ਜੀਵਿਕਾ ਕਮਾਉਣੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਇੱਕੱਠੇ ਮਿਲ ਕੇ ਇੱਕ ਪਤਨੀ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।

(4) ਵੱਧ ਜਨਸੰਖਿਆ-ਕਈ ਵਾਰ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਗਿਰਾਵਟ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਕਰਕੇ ਵੀ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਵਿੱਚ ਜਨਸੰਖਿਆ ਘੱਟ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਬੱਚੇ ਘੱਟ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਥਾਂਵਾਂ ਉੱਤੇ ਸੰਪੱਤੀ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਨਾ ਮਿਲਦੀ ਹੋਵੇ ਉੱਥੇ ਗ਼ਰੀਬੀ ਕਾਫ਼ੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਚਲਦੀ ਹੈ ।

(5) ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ-ਕਈ ਵਾਰੀ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵੀ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹੋਈ । ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ੀ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਘਰ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਵੀ ਘਰ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਚਾਹੀਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਪਤੀ ਘਰ ਰਹਿ ਕੇ ਪਤਨੀ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ।

(6) ਸੰਪੱਤੀ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣਾ – ਪੈਤ੍ਰਿਕ ਸੰਪੱਤੀ ਨੂੰ ਵੰਡਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹੋਈ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹੈ ਉੱਥੇ ਪੈਤਿਕ ਸੰਪੱਤੀ ਦੀ ਵੰਡ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਕਈ ਆਦਮੀ ਮਿਲ ਕੇ ਔਰਤ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਕਿ ਵੱਧ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿਚ ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਵੰਡ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚ ਜਾਵੇ ।

ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਦੇ ਲਾਭ (Merits of Polyandry)-

1. ਉੱਚਾ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ – ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਥਾ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਲਾਭ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਆਕਾਰ ਸੀਮਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪਰਿਵਾਰ ਉੱਤੇ ਆਰਥਿਕ ਪੱਖੋਂ ਕੋਈ ਬੋਝ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ । ਇੱਕ ਪਤਨੀ ਦੇ ਕਈ ਪਤੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਕਮਾਉਣ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਖ਼ਰਚ ਇੰਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਸੀਮਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਧਨ ਦੀ ਬੱਚਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਧਨ ਨਾਲ ਉਚੇਰਾ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

2. ਸੀਮਿਤ ਜਨਸੰਖਿਆ – ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਥਾ ਵਿੱਚ ਜਨਸੰਖਿਆ ਸੀਮਿਤ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇੱਕ ਪਤਨੀ ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਤੀ ਕੋਲ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੀ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਸੀਮਿਤ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਨਸੰਖਿਆ ਸੀਮਿਤ ਜਾਂ ਘੱਟ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

3. ਪਰਿਵਾਰਿਕ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਘੱਟ ਹੋਣਾ – ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪਤਨੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ (ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਪਤਨੀਆਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਲੜਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਕਲੇਸ਼ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਥਾ ਵਿੱਚ ਪਤਨੀ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਰੱਖਣ ਦੀ ਸਹਿਮਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਪਰਿਵਾਰਿਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਜੇਕਰ ਹੁੰਦਾ ਵੀ ਹੈ ਤਾਂ ਨਾਂ-ਮਾਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

4. ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸਹੀ ਪਰਵਰਿਸ਼ – ਜੇਕਰ ਬੱਚੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣਗੇ ਜਾਂ ਪਤਨੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣਗੀਆਂ ਤਾਂ ਹਰੇਕ ਪਤਨੀ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਤਾਂ ਫਿਕਰ ਕਰੇਗੀ ਪਰ ਦੂਜੇ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵੱਲ ਕੋਈ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦੇਵੇਗੀ ਜਿਸ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਰਵਰਿਸ਼ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੇਗੀ । ਪਰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਮਾਂ ਵੀ ਇੱਕ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਵੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਸਾਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸਹੀ ਪਰਵਰਿਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਦੀਆਂ ਹਾਨੀਆਂ (Demerits of Polyandry)-

1. ਅਨੈਤਿਕਤਾ – ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਕਾਰਨ ਅਨੈਤਿਕਤਾ ਵੱਧਦੀ ਹੈ । ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਤਨੀ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਹੀ ਪਤੀ ਕੋਲ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਹੋਰ ਪਤੀਆਂ ਦਾ ਉਸ ਉੱਪਰ ਨਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਅਧਿਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਲਿੰਗਕ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਹਰ ਆਦਮੀ ਦੀ ਲਿੰਗਕ ਇੱਛਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਇਸ ਵਿਆਹ ਕਰਕੇ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।ਉਹ ਅਧੂਰੀ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਇਸ ਇੱਛਾ ਦੀ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਲਈ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਣ ਦੇ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵੇਸ਼ਯਾਵਾਂ ਅਤੇ ਅਨੈਤਿਕਤਾ ਵੱਧ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

2. ਬਿਮਾਰੀਆਂ – ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੀ ਔਰਤ ਨੂੰ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਮਰਦਾਂ ਨਾਲ ਲਿੰਗਕ ਸੰਬੰਧ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਗੁਪਤ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਹੋਣ ਦਾ ਖਤਰਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਏਡਜ਼ ਵੀ ਇਸ ਬਿਮਾਰੀ ਦਾ ਇੱਕ ਰੂਪ ਹੈ । ਔਰਤ ਦੀ ਸਿਹਤ ਉੱਤੇ ਇਸ ਦਾ ਕਾਫੀ ਮਾੜਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

3. ਘੱਟ ਜਨਸੰਖਿਆ – ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਬੱਚੇ ਘੱਟ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਜ਼ਾ ਕਰਕੇ ਜਨਮ ਦਰ ਵੀ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਉਸ ਖੇਤਰ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਕਾਫ਼ੀ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

4. ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ – ਇਹ ਵੀ ਵੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉੱਥੇ ਲੜਕਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਲੜਕੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਔਰਤ ਆਦਮੀ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਅੰਤਰ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਵਿਚ ਆ ਰਹੇ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
1. ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮਝੌਤਾ ਸਮਝਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ਹੈ (Marriage is now considered as Social Contract) – ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਇਕ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਕਾਰ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜੋ ਪੁਰੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿਸਨੂੰ ਕਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਤੋੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਪਰ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਹੁਣ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮਝੌਤਾ ਸਮਝਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਿਆ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਵਿਚ ਬਣ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਠੀਕ ਹੈ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਸ ਸਮਝੌਤੇ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੇਂ ਤੋੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਜੇਕਰ ਵਿਅਕਤੀ ਇਸ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਨਾ ਵਧਾਉਣਾ ਚਾਹੇ ਤੇ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚ ਬਣ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਠੀਕ ਹੈ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਝੌਤੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਦੇ ਵੀ ਤੋੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

2. ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਵਲੋਂ ਲਿਆਂਦੇ ਗਏ ਪਰਿਵਰਤਨ (Changes brought about by laws) – ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਗਈ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਸਦਾ ਇਕ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰੂਪ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ | ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਸ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਗਏ । ਵਿਆਹ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰਾਂ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆਉਣ ਦੇ ਲਈ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਏ ਗਏ । 1955 ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਵਿਆਹ ਕਾਨੂੰਨ (Hindu Marriage Act, 1955) ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ।

ਬਹੁਵਿਆਹ ਉੱਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਇਕ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਹੀ ਆਦਰਸ਼ ਵਿਆਹ ਦਾ ਹੀ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਕਾਨੂੰਨ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚੱਲੀ ਆ ਰਹੀ ਬਾਲ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਗੈਰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਦੇ ਲਈ ਉਮਰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਇਸ ਨਿਯਮ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਵਾਲੇ ਦੇ ਲਈ ਸਜਾ ਦਾ ਪ੍ਰਾਵਧਾਨ ਵੀ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਬਾਲ ਵਿਆਹ ਜਿਹੀਆਂ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਦੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਪ੍ਰਕਾਰਾਂ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਗਏ ।

3. ਤਲਾਕ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ (Right to Divorce) – ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਾਨੂੰਨ ਪਾਸ ਕੀਤੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਤਲਾਕ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਕਾਨੂੰਨ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ | ਅਜਿਹਾ ਇਸ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂਕਿ ਆਦਮੀ ਅਤੇ ਔਰਤ ਦੁੱਖੀ ਅਤੇ ਤਨਾਵ ਵਾਲਾ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਨਾ ਕਰ ਸਕਣ । ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਹੁਤ ਨੀਵੀਂ ਸੀ । ਮਰਦ ਔਰਤ ਨਾਲ ਗਲਤ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਔਰਤ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਇਸ ਗ਼ਲਤ ਵਿਵਹਾਰੀ ਅਤੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰੀ ਪਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਬਤੀਤ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ । ਅਜਿਹਾ ਇਸ ਲਈ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਔਰਤ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਉੱਤੇ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਸੀ । ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਔਰਤ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਵੈ ਨਿਰਭਰ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਤਲਾਕ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਤਾਕਿ ਉਹ ਤਨਾਵ ਵਾਲੇ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋਕੇ ਅਤੇ ਤਲਾਕ ਲੈਕੇ ਸੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰ ਸਕਣ ।

4. ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਣ ਨਾਲ ਆਏ ਪਰਿਵਰਤਨ (Changes due to development of education) – ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਵੱਲ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਸਿਰਫ ਉੱਪਰ ਵਾਲੇ ਤਿੰਨ ਵਰਣ ਹੀ ਸਿੱਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ । ਨੀਵੇਂ ਵਰਣ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਲੈਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪੱਛਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਅਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਸਾਰੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਅਤੇ ਦੋਹਾਂ ਗਾਂ ਦੇ ਲਈ ਖੋਲ ਦਿੱਤੇ । ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਉਹ ਨੌਕਰੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਗਈ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਵੈ ਨਿਰਭਰ ਹੋਣ ਲੱਗ ਗਈ । ਇਸ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਦੀ ਉਮਰ ਵੱਧ ਗਈ ।ਉਹ ਵਿਆਹ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ । ਆਪ ਹੀ ਲੈਣ ਲੱਗ ਗਈ । ਹੁਣ ਤਾਂ ਪੜੇ ਲਿਖੇ ਬੱਚੇ ਆਪ ਹੀ ਵਿਆਹ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।

5. ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਆਏ ਪਰਿਵਰਤਨ (Changes due to the change in the status of women) – ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਹੁਤ ਨੀਵੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਰੇਕ ਪੱਖ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਦੇ ਸਰੂਪ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਇਆ । ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਔਰਤ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਆਦਮੀਆਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਸਨੂੰ ਆਦਮੀਆਂ ਦਾ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਜੁਲਮ ਸਹਿਣ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ । ਪਰ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਉਹ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਵੈ ਨਿਰਭਰ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਰੇਕ ਪੱਖ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ ।

ਹੁਣ ਉਹ ਆਪਣੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਆਪ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਉਸਨੂੰ ਤਲਾਕ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਹੁਣ ਉਹ ਪਤੀ ਦੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਸਹਿਣ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਵੈ ਨਿਰਭਰ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਵਿਆਹ ਦੀ ਉਮਰ ਕਾਫੀ ਵੱਧ ਗਈ ਹੈ । ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਕਾਫੀ ਚੰਗੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ । ਤਲਾਕ ਦੀ ਦਰ ਵੱਧ ਗਈ ਹੈ । ਬਾਲ ਵਿਆਹ ਲਗਭਗ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ।

6. ਪ੍ਰਬੰਧਿਤ ਵਿਆਹ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਬਦਲਿਆ ਹੋਇਆ ਨਜਰੀਆ (Changed point of view of people toward arranged marriage) – ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਪਤੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਵਿਚ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਦੋ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਸੰਬੰਧ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਵੱਡੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਹੀ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਪੱਕਾ ਕਰਦੇ ਹਨ | ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਵਿਆਹ ਦੇ ਲਈ ਮੁੰਡਾ ਜਾਂ ਕੁੜੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਜੋ ਬਜੁਰਗਾਂ ਨੇ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਉਸੇ ਨੂੰ ਹੀ ਮੰਨਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਪਸੰਦ ਨਾ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਉਸ ਪਤੀ ਜਾਂ ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਬਤੀਤ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ । ਪਰ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਹ ਨਜ਼ਰੀਆ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ । ਲੋਕ ਹੁਣ arranged marriage ਦੀ ਥਾਂ ਪ੍ਰੇਮ ਵਿਆਹ ਜਾਂ ਆਪਣੀ ਪਸੰਦ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਮੁੰਡਾ ਅਤੇ ਕੁੜੀ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਤੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨੂੰ ਵੱਧ ਮਹੱਤਵ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਵੀਂ ਪੀੜੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਨਜ਼ਰੀਆ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ । ਕਈ ਵਾਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਚਾਹੇ ਸਹੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਆਦਰਸ਼ਾਂ, ਸੋਚ, ਨਜ਼ਰੀਏ ਆਦਿ ਨੂੰ ਵੱਧ ਮਹੱਤਵ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਮ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ਜੋ ਸਮਾਨ ਰੂਪ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਕ ਨਵੇਂ ਜੰਮੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਅਕਤੀ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹੱਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੰਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਸਮਾਜਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ-

1. ਜੈਵਿਕ ਕੰਮ (Biological Functions) – ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜੈਵਿਕ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ

(i) ਲੈਂਗਿਕ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ (Satisfaction of sexual desire) – ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਕੰਮ ਹੀ ਲੈਂਗਿਕ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਹੈ । ਇਹ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕੰਮ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕੰਮ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚਲਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਸਮਾਜ ਚਲਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਇਸ ਉਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਆਦਮੀ ਅਤੇ ਔਰਤ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਨਾਲ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤਕ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਮਾਨਸਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਈ ਵਾਰੀ ਸੰਬੰਧ ਵੀ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਕਈ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਉਦੇਸ਼ ਹੀ ਲੈਂਗਿਕ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਹੈ ।

(ii) ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ (To produce children) – ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਅੱਗੇ ਵੱਧਣ ਦੇ ਲਈ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਸਮਾਜ ਦੀ ਨਸਲ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਇਹ ਹੀ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਨਾਲ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਰਿਵਾਰ ਤਾਂ ਹੀ ਪੂਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਜੀਵਨ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੂਰਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਸਦੇ ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ । ਵਿਅਕਤੀ ਧਾਰਮਿਕ ਕੰਮ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪੂਰਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਕ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਜਦੋਂ ਤਕ ਬੱਚੇ ਨਾ ਹੋਣ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਜੈਵਿਕ ਕੰਮ ਹੈ ।

(iii) ਰਹਿਣ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕਰਨਾ (To arrange shelter to live) – ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਉਹ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਘਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੰਮ ਕਰਕੇ ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਅਰਾਮ ਕਰੇ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਰਹਿ ਸਕੇ । ਚਾਹੇ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾਵਾਂ, ਹੋਟਲਾਂ ਆਦਿ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਜੋ ‘ ਪਿਆਰ, ਹਮਦਰਦੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਘਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਹ ਹੋਟਲਾਂ, ਧਰਮਸ਼ਾਲਾਵਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ । ਘਰ ਤਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਲਈ ਇਕ ਸਵਰਗ ਵਰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜੋ ਆਰਾਮ ਘਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਉਹ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

(iv) ਭੋਜਨ, ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਕੱਪੜੇ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ (Solution of meal, home and cloth) – ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਰਹਿਣ ਦੇ ਲਈ ਘਰ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਕੰਮ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਉਹ ਘਰ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਾਰ ਸਹਿਤ ਰਹਿ ਸਕੇ । ਚਾਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਹੋਟਲ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਲਈ ਘਰੇ ਸਵਰਗ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਜੋ ਆਰਾਮ ਘਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਉਹ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕਦਾ । ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਤਿੰਨ ਚੀਜ਼ਾਂ ਜਿਊਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ, ਉਹ ਹਨ ਭੋਜਨ, ਮਕਾਨ ਅਤੇ ਕੱਪੜੇ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਪਰਿਵਾਰ ਵਲੋਂ ਕਮਾਉਣ ਵਾਲੇ ਮੈਂਬਰ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਜੀਉਣ ਲਈ ਮੌਲਿਕ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਹੋ ਸਕਣ ।

2. ਆਰਥਿਕ ਕਾਰਜ (Economical functions) – ਆਰਥਿਕ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੰਮ ਹੈ ! ਪਰਿਵਾਰ ਹੇਠ ਆਰਥਿਕ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ-

(i) ਸੰਪੱਤੀ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ (Taking care of property) – ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਇੱਕ ਪੀੜੀ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਵੰਡ ਸਿਰਫ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਪਰ ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਵੰਡ ਮੁੰਡੇ ਅਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਵੰਡ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਵੰਡ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੁਖੀ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਦੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸੰਪੱਤੀ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੰਡਣੀ ਹੈ, ਕਿਸ-ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਿੰਨੀ ਸੰਪੱਤੀ ਮਿਲੇਗੀ ਇਸ ਸਭ ਦਾ ਸਾਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

(ii) ਆਮਦਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ (Provision of Income) – ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਪੈਸੇ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਲਈ ਪੈਸੇ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਮੁਖੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਚਾਹੇ ਪਤੀ ਅਤੇ ਪਤਨੀ ਦੋਵੇਂ ਮਿਲ ਕੇ ਪੈਸੇ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦੇ ਹੋਣ ਪਰ ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਪੈਸੇ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ, ਖਾਣ, ਪੀਣ, ਰਹਿਣ, ਪਾਉਣ ਆਦਿ ਲਈ ਪੈਸੇ ਦੀ ਲੋੜ ਪਰਿਵਾਰ ਪੂਰੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਆਰਥਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਹੈ ।

(iii) ਕਿਰਤ ਵੰਡ (Division of Labour-ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕੰਮ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਔਰਤਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਸਾਂਭਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਚਾਹੇ ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਔਰਤਾਂ ਵੀ ਬਾਹਰ ਪੈਸੇ ਕਮਾਉਣ ਜਾਂ ਨੌਕਰੀ ਕਰਨ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਆਦਮੀ ਪੈਸੇ ਕਮਾਉਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਬੰਦੇ ਉੱਪਰ ਹੀ ਸਾਰੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਬੋਝ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ । ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਕੰਮ ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

3. ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਕਾਰਜ (Psychological functions) – ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਾਰਜ ਹੈ। ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਕਾਰਜ । ਇਹ ਇੱਕ ਮੌਲਿਕ ਅਤੇ ਸਰਬਵਿਆਪਕ ਕਾਰਜ ਹੈ । ਕਈ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਪਿਆਰ, ਹਮਦਰਦੀ, ਸਨੇਹ, ਸਹਿਯੋਗ ਸੰਬੰਧੀ ਕਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕਾਰਜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮੰਨਿਆ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਗੁੜੇ ਅਤੇ ਨਿੱਘੇ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਕਈ ਭਾਵਨਾਵਾਂ; ਜਿਵੇਂ ਪਿਆਰ, ਸਨੇਹ ਆਦਿ ਨੂੰ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪਿਆਰ, ਹਮਦਰਦੀ ਆਦਿ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਸਿਰਫ਼ ਲਿੰਗਕ ਸੰਬੰਧ ਹੀ ਸਥਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਬਲਕਿ ਉਹ ਇਕੱਠੇ ਰਹਿ ਕੇ ਆਪਣਾ ਸੁੱਖਦੁੱਖ ਵਟਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਪਿਆਰ, ਹਮਦਰਦੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ | ਜੇਕਰ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪਿਆਰ ਦੀ ਘਾਟ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਦਾ ਸਹੀ ਵਿਕਾਸ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਮੂਲ ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਭੁੱਖ, ਪਿਆਸ ਆਦਿ ਦੀ ਹੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਬਲਕਿ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪਿਆਰ, ਹਮਦਰਦੀ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਜਿਹੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਵੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਭ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਬੁੱਢੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸੁੱਖ ਸ਼ਾਂਤੀ ਰੱਖਣਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ।

4. ਸਮਾਜਿਕ ਕੰਮ (Social Functions) – ਜੈਵਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪਰਿਵਾਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ-

(i) ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਣ (Socialization of children) – ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਣ ਕਰਨ ਵਿਚ ਪਰਿਵਾਰ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਧਨ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਬੱਚਾ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਚੰਗੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨਾਲ ਉਹ ਸਮਾਜ ਦਾ ਇਕ ਚੰਗਾ ਨਾਗਰਿਕ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਬੱਚੇ ਦਾ ਸਮਾਜ ਦੇ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਵੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਸਥਾਪਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ | ਬੱਚਾ ਜਦੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦੀ ਭੁੱਖ-ਪਿਆਸ ਜਿਹੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਹੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਭੁਮਿਕਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਪਦ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਦਿੱਤਾ। ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

(ii) ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਹਸਤਾਂਤਰਣ (Protection and transmission of culture) – ਜੋ ਕੁੱਝ ਵੀ ਅੱਜ ਤਕ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ਉਹ ਉਸਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਹਸਤਾਂਤਰਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਹਰੇਕ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਪੀੜੀ ਨੂੰ ਚੰਗੀਆਂ-ਚੰਗੀਆਂ ਆਦਤਾਂ, ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ, ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਮੁੱਲ, ਆਦਰਸ਼ ਆਦਿ ਸਿਖਾਵੇ । ਬੱਚੇ ਚੇਨਤ ਜਾਂ ਅਚੇਤਨ ਮਨ ਨਾਲ ਇਹ ਸਭ ਕੁੱਝ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਉਹੀ ਸਭ ਕੁੱਝ ਸਿੱਖਦੇ ਅਤੇ ਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਦੇਖਦੇ ਹਨ । ਹਰੇਕ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕੁੱਝ ਆਦਰਸ਼, ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੱਚਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇਕ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵੱਲ ਹਸਤਾਂਤਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

(iii) ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਦਾ ਵਿਕਾਸ (Development of personality) – ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਬੱਚਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਵੇਂ ਆਦਰਸ਼, ਮੁੱਲ ਆਦਿ ਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਣ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਗਲਤ ਆਦਤਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਵਿਚ ਚੰਗੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿਚ ਸਵੈ: ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਬੱਚੇ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਿਆਰ, ਸਹਿਯੋਗ, ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ, ਹਮਦਰਦੀ ਆਦਿ ਅਤੇ ਇਹ ਸਭ ਕੁੱਝ ਉਸਦੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਹੋਰ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਤੌਰ-ਤਰੀਕੇ ਸਿੱਖਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(iv) ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ (To provide status to Individual) – ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਚਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਸਥਿਤੀ ਕੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਕਿਹੜੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਰਥਾਤ ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਉਹ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਸੀ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਹੀ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਰਾਜੇ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਰਾਜੇ ਵਰਗੀ ਇੱਜਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਗ਼ਰੀਬ ਦੇ ਘਰ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਨਾਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਇੱਜਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਗਰੀਬ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਨੀਵੀਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਚਾਹੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਅਰਜਿਤ ਕਰਨ ਲੱਗ ਗਏ ਹਨ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਅੱਜ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਤ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । | ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

5. ਧਾਰਮਿਕ ਕੰਮ (Religious Functions) – ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਧਰਮ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣ ਦਾ ਕੰਮ ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਕਰਦਾ ਆਇਆ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਇਹ ਕੰਮ ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਹੋਰ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਸਿੱਖਿਆ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਹੋ ਗਈ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਹੀ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਤਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਤਾਂ ਵਿਆਹ ਵੀ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਕਾਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਵਿਅਕਤੀ ਕੋਈ ਯੱਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਪਤਨੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪੁਰਾ ਕੀਤਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਮੌਤ ਤਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸੈਂਕੜੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਕਾਰ ਪੂਰੇ ਕਰਨੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ । ਧਰਮ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਣ ਵਿਚ ਵੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਿਆਰ, ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ, ਨੈਤਿਕਤਾ, ਤਿਆਗ, ਸਹਿਯੋਗ, ਹਮਦਰਦੀ ਆਦਿ । ਧਰਮ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ, ਨਿਯਮਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਦੱਸਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਮੇਂ ਉੱਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਦੱਸਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਉਹ ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਲਈ ਧਾਰਮਿਕ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

6. ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕੰਮ (Political Functions) – ਪਰਿਵਾਰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣ ਵਿਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਅਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਸਮਾਜ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਉਮਰ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਮੂਹ ਦਾ ਮੁਖੀਆ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੇਂਡੂ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਉਮਰ ਦਾ ਵਿਅਕਤੀ ਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਭੂਮਿਕਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਭੂਮਿਕਾ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਸੀ ਕਿ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਪਰਿਵਾਰ ਸਥਿਰ ਸਨ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਅਸੰਗਠਿਤ ਹੋਣ ਵਿਚ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਘੱਟ ਹੋਣ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹੱਥਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਚੰਗਾ ਇਨਸਾਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਚੰਗਾ ਨਾਗਰਿਕ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਉੱਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

7. ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਕੰਮ (Recreational functions) – ਪਰਿਵਾਰ ਆਪਣੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਕੰਮ ਕਰਕੇ ਘਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਬੱਚੇ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਖੇਡਦੇ ਹਨ, ਪਤਨੀ ਉਸ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਥਕਾਵਟ ਵੀ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ | ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਜੋ ਵੀ ਕਰਦੇ ਸਨ ਸਾਰਾ ਕੁੱਝ ਘਰ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਦੱਸਦੇ ਸਨ । ਬੱਚੇ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਦਾਦਾਦਾਦੀ ਤੋਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣ ਕੇ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਆਪਣਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਇਹ ਹੀ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਚਾਹੇ ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਗਏ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰੇਡੀਓ, ਟੀ.ਵੀ. ਸਿਨੇਮਾ ਆਦਿ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਪਰਿਵਾਰ ਅੱਜ ਵੀ ਆਪਣੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਕਰਦਾ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਗੋਤਰ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ? ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-ਗੋਤ ਨੂੰ ਵੰਸ਼ ਸਮੂਹ ਦਾ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਰੂਪ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵੰਸ਼ ਸਮੂਹ ਵਿਕਾਸ ਕਰਕੇ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਗੋਤ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਮਾਤਾ ਜਾਂ ਪਿਤਾ ਦੇ ਅਨੁਰੇਖਿਤ ਖੂਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਗੋਤ ਖੂਨ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਸਾਰੇ ਕਿਸੇ ਸਾਂਝੇ ਪਰਵਜ ਦੇ ਇਕ ਰੇਖਕੀ ਸੰਤਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇੱਥੇ ਇਕ ਗੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਾਂਝੇ ਪੁਰਵਜ ਕਾਲਪਨਿਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਗੋਤ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਂ ਪੂਰਵਜ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਜਾਂ ਉਸ ਗੋਤ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਸੰਸਥਾਪਕ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਗੋਤ ਦਾ ਨਾਂ ਵੀ ਉਸ ਪੂਰਵਜ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਰੱਖ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਗੋਤ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਚਲਦੀ ਹੈ ਮਤਲਬ ਕਿਸੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦੇ ਗੋਤ ਇੱਕ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੋਣਗੇ । ਇਹ ਇੱਕ ਪੱਖੀ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਇਹ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਮਾਤਾ ਦੀ ਗੋਤ ਅੱਡ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦਾ ਇਕੱਠ ਹੈ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਗੋਤ ਵੱਖ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦਾ ਇਕੱਠ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਗੋਤ ਬਾਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਕੋ ਹੀ ਗੋਤ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ।

ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ (Definitions)

ਰਿਵਰਜ਼ (Rivers) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਗੋਤ ਵਿੱਚ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਇੱਕ ਬਾਹਰ ਵਿਆਹੀ ਵਿਭਾਜਨ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਆਪਣੇ ਹੀ ਕੁੱਝ ਸਾਂਝੇ ਬੰਧਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਬੰਧਨ ਦਾ ਆਕਾਰ ਇੱਕ ਸਾਂਝੇ ਪੂਰਵਜ ਦੀ ਸੰਤਾਨ ਜਾਂ ਵੰਸ਼ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼, ਇੱਕ ਸਾਂਝਾ ਟੋਟਮ ਜਾਂ ਇੱਕ ਸਾਂਝੇ ਭੂ-ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਨਿਵਾਸ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।”

ਮਜੂਮਦਾਰ (Majumdar) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਇਕ ਕਲੈਨ ਜਾਂ ਸਿਬ ਅਕਸਰ ਕੁੱਝ ਵੰਸ਼ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਜੁੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਆਪਸੀ ਉਤਪੱਤੀ ਇੱਕ ਕਲਪਿਤ ਪੂਰਵਜ ਤੋਂ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖ ਵਾਂਗ, ਪਸ਼ੂ, ਦਰੱਖ਼ਤ, ਪੌਦਾ ਜਾਂ ਨਿਰਜੀਵ ਵਸਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।”

ਇਹਨਾਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਗੋਤ ਇੱਕ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਡਾ ਖ਼ਨ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਉੱਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਗੋਤ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੂਰਾ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਗੋਤਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਰੂਪ ਅਤੇ ਕੰਮ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਗੋਤ ਜਾਂ ਤਾਂ ਮਾਤਰ ਵੰਸ਼ੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਪਿਤਰ ਵੰਸ਼ੀ, ਮਤਲਬ ਕਿ ਬੱਚੇ ਜਾਂ ਤਾਂ ਪਿਤਾ ਦੀ ਗੋਤ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਫਿਰ ਮਾਤਾ ਦੀ ਗੋਤ ਦੇ ਮੈਂਬਰ । ਇੱਕ ਗੋਤ ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਮਤਲਬ ਵਿਆਹ ਗੋਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦੇ ਗੋਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।

ਗੋਤ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ (Characteristics of Clan)

1. ਇਕ ਪੱਖੀ (Unilateral) – ਗੋਤ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕ ਪੱਖੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਕਦੇ ਵੀ ਦੋ ਪੱਖੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ । ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਗੋਤ ਜਾਂ ਪਿਤਰ ਵੰਸ਼ੀ ਸਮੂਹ ਹੋਵੇਗਾ ਜਾਂ ਮਾਤਰ ਵੰਸ਼ੀ ਸਮੂਹ । ਪਿਤਰ ਵੰਸ਼ੀ ਸਮੁਹ ਤੋਂ ਮਤਲਬ ਕਿ ਉਹ ਬੱਚਾ ਪਿਤਾ ਦੇ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਮਾਤਰ ਵੰਸ਼ੀ ਤੋਂ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਮਾਤਾ ਦੇ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੋਵੇਗਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਪੱਖੀ ਹੋਵੇਗਾ ਦੋਹਾਂ ਪਾਸਿਉਂ ਨਹੀਂ ।

2. ਸਾਂਝਾ ਪੂਰਵਜ (Common Ancestor) – ਗੋਤ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਂਝਾ ਪੂਰਵਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਚਾਹੇ ਉਸ ਪੂਰਵਜ ਬਾਰੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਹ ਸਾਂਝਾ ਪੂਰਵਜ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਲਪਨਾ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਚਾਹੇ ਉਹ ਪੁਰਵਜ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਕਲਪਿਤ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

3. ਗੋਤ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਵੰਸ਼ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ (Membership of Clan depends upon Lineage) – ਗੋਤ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਵੰਸ਼ ਪਰੰਪਰਾ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਚਾਹੇ ਪਿਤਰ ਵੰਸ਼ੀ ਜਾਂ ਮਾਤਰ ਵੰਸ਼ੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਉਸ ਸਮਾਜ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਗੋਤ ਉਸਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਇਹ ਉਸਦੀ ਇੱਛਾ ਉੱਤੇ ਵੀ ਆਧਾਰਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਇਹ ਤਾਂ ਜਨਮ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਜਿਸ ਗੋਤ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਉਸਦਾ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਜਿਸ ਗੋਤ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਉਸੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ | ਉਸੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

4. ਬਾਹਰ ਵਿਆਹੀ ਸਮੂਹ (Exogamous Group) – ਗੋਤ ਇੱਕ ਬਾਹਰ ਵਿਆਹੀ ਸਮੂਹ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਇੱਕ ਹੀ ਗੋਤ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾ ਸਕਦਾ । ਇਹ ਵਰਜਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਇਸ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਗੋਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰ ਇੱਕ ਸਾਂਝੇ ਅਸਲੀ ਜਾਂ ਕਲਪਿਤ ਪੁਰਵਜ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰਕਤ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਜ਼ਾ ਕਰਕੇ ਉਸ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਭੈਣ ਭਾਈ ਹੋਏ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਵਰਜਿਤ ਹੈ । ਵਿਆਹ ਆਪਣੀ ਗੋਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੀ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

5. ਹਰ ਗੋਤ ਦਾ ਨਾਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (Each Clan has a name) – ਹਰ ਗੋਤ ਦਾ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਨਾਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਚਾਹੇ ਇਹ ਨਾਮ, ਪਸ਼ੂ, ਦਰੱਖ਼ਤ, ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਵਸਤੂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਵੀ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨਭੂ-ਭਾਗੀ ਨਾਮ, ਟੋਟਮ ਵਾਲੇ ਨਾਮ, ਉਪਨਾਮ, ਰਿਸ਼ੀ ਨਾਮ ।

6. ਗੋਤ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਇੱਕ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੇ (Member of a clan do not live at one place) – ਗੋਤ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਕਤ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕੋ ਹੀ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਣ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਸਾਂਝਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Sociology Important Questions Chapter 6 ਸਮਾਜੀਕਰਨ Important Questions and Answers.

PSEB 11th Class Sociology Important Questions Chapter 6 ਸਮਾਜੀਕਰਨ

ਵਸਤੁਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ Objective Type Questions
I. ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ Multiple Choice Questions :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਿਸ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
(a) ਵਿਅਕਤੀ
(b) ਸਮਾਜ
(c) ਪਰਿਵਾਰ
(d) ਸਮੂਹ ।
ਉੱਤਰ-
(c) ਪਰਿਵਾਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੱਤ ਕੀ ਹੈ ?
(a) ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨਾ
(b) ਭਾਸ਼ਾ
(c) ਰਹਿਣ ਦਾ ਢੰਗ
(d) ਸਮਾਜ ।
ਉੱਤਰ-
(a) ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਿਸਦੇ ਬਿਨਾਂ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
(a) ਰਹਿਣ ਦਾ ਢੰਗ
(b) ਭਾਸ਼ਾ
(c) ਸਰੀਰ
(d) ਯੋਗਤਾ ।
ਉੱਤਰ-
(b) ਭਾਸ਼ਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਕਦੋਂ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
(a) ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ
(b) 50 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ
(c) ਮੌਤ ਦੇ ਨਾਲ
(d) ਰਿਟਾਇਰਮੈਂਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ।
ਉੱਤਰ-
(c) ਮੌਤ ਦੇ ਨਾਲੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ ?
(a) ਉਮਰ ਭਰ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ
(b) ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ
(c) ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਚਲਣ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਬੱਚੇ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਸੰਬੰਧ ਕਿਸ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
(a) ਪਰਿਵਾਰ
(b) ਦੇਸ਼
(c) ਸਮਾਜ
(d) ਦੁਨੀਆ ।
ਉੱਤਰ-
(a) ਪਰਿਵਾਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਸਾਧਨ ਕੀ ਹੈ ?
(a) ਪਰਿਵਾਰ
(b) ਪੜੋਸੀ
(c) ਸਮਾਜ
(d) ਖੇਡ ਸਮੂਹ ।
ਉੱਤਰ-
(a) ਪਰਿਵਾਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕਿਸ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦੇ ਨਾਲ ਬੱਚਾ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਸਾਰੇ ਨਿਯਮ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ?
(a) ਸਮਾਜੀਕਰਨ
(b) ਪਰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਹਿਣ
(c) ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਕਰਨ
(d) ਸਾਤਮੀਕਰਨ ।
ਉੱਤਰ-
(a) ਸਮਾਜੀਕਰਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
Social Self ਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਣ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਕਿਸਨੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ?
(a) ਕੂਲੇ
(b) ਫਰਾਈਡ
(c) ਮਰਨ
(d) ਵੈਬਰ ।
ਉੱਤਰ-
(a) ਕੂਲੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
Id, Ego ਅਤੇ Super Ego ਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਿਸਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ ?
(a) ਕੂਲੋਂ ।
ਨੂੰ
(b) ਵੈਬਰ
(c) ਮਰਟਨ
d) ਫਰਾਈਡ ।
ਉੱਤਰ-
(d) ਫਰਾਈਡ ।

II. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ Fill in the blanks :

1. …………………… ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਨਾਲ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜੀਕਰਨ

2. ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ………………… ਹੋਣ ਉੱਤੇ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੌਤ

3. ……………………… ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਹਿਚਾਣ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਵੈ

4. ਸਕੂਲ, ਕਾਨੂੰਨ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੇ ………………………. ਸਾਧਨ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਸਮੀ

5. ……………………….. ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮੁੱਢਲੀ ਏਜੰਸੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਵਾਰ

6. …………………………. ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਵਾਨੀ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸ਼ੋਰ

III. ਸਹੀ/ਗਲਤ True/False :

1. ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਜਨਮ ਨਾਲ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

2. ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦੇ ਪੰਜ ਪੱਧਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

3. ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਅਸਮਾਜਿਕ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਲਤ

4. ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਲਤ

5. ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਬੱਚਾ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

6. ਖੇਡ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਬੱਚੇ ਵਿੱਚ ਨੇਤਾ ਬਣਨ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਜਾਗਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

IV. ਇੱਕ ਸ਼ਬਦਲਾਈਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਉੱਤਰ One Word/line Question Answers :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਉਹ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਬੱਚਾ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਸਾਰੇ ਨਿਯਮ, ਪਰਿਮਾਪ, ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਅਕਤੀ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਉਹ ਸਮਾਜ ਦਾ ਇਕ ਚੰਗਾ ਨਾਗਰਿਕ ਬਣ ਸਕੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਕਦੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਜਨਮ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਕਦੋਂ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਮੌਤ ਨਾਲ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਬੱਚੇ ਦੇ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਧਨ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬੱਚੇ ਦੇ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਧਨ ਪਰਿਵਾਰ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਪੱਧਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦੇ ਪੰਜ ਪੱਧਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਬਾਲ ਅਵਸਥਾ ਕਦੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਅਤੇ ਕਦੋਂ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੌਖਿਕ ਅਵਸਥਾ ਬੱਚੇ ਦੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ 12 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੱਕ ਚਲਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਬਚਪਨ ਅਵਸਥਾ ਕਦੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਅਤੇ ਕਦੋਂ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਚਪਨ ਅਵਸਥਾ 14 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ 4 ਸਾਲ ਤਕ ਚਲਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਕਦੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਅਤੇ ਕਦੋਂ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ 14-15 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ 20-21 ਸਾਲ ਤੱਕ ਚਲਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਹੜੀ ਅਵਸਥਾ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਵਾਨੀ ਦਾ ਪੱਧਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦਾ ਅਰਥ । ਉੱਤਰ-ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਦੇ ਕੁਝ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਉਦੇਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਕੁਝ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਢੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਢੰਗਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਰਟਨ ਅਤੇ ਹੰਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਉਹ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਵਿਅਕਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਮਾਪਾਂ ਨੂੰ ਆਤਮਸਾਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਰਕੇ ਉਸ ਦੇ ਵਿਲੱਖਣ ਸਵੈ ਦਾ ਉਦੈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਤੱਤ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਵਿਅਕਤੀ, ਸਮਾਜ ਤੇ ਸਮੂਹ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਪ੍ਰਤਿਮਾਨਾਂ, ਮੁੱਲਾਂ, ਗਿਆਨ, ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਸਿੱਖਦਾ ਤੇ ਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਚਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਆਧਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਬੱਚਾ ਦੂਜੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਲਈ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਆਪਣੀ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਲਈ ਹੋਰ ਮਨੁੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹੀ ਨਿਰਭਰਤਾ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਲਈ ਦੂਜਿਆਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਰ ਇਕ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚ ਕੁਝ ਨਿਸਚਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ (Cultural goals) ਉਦੇਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਕੁਝ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਢੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਵਿਅਕਤੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖੇ ਬਗੈਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸਦੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਤੋਂ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਸਿੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਕਿੰਗਸਲੇ ਡੇਵਿਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ-‘ਇਹ ਉਹ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨੁੱਖੀ ਬੱਚਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ (Socio-cultural) ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਹੀ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ-

1. ਪਰਿਵਾਰ (Family)
2. ਖੇਡ ਸਮੂਹ (Play Group)
3. ਗੁਆਂਢ (Neighbourhood).
4. ਸਕੂਲ (School)
5. ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ (Social Institutions) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸ਼ੈ ਦਾ ਅਰਥ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਅਕਤੀ ਜਨਮ ਤੋਂ ਇਕਦਮ ਬਾਅਦ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ । ਉਸ ਵਿਚ ਸ਼ੈ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਆਉਣ ਨਾਲ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਥੈ ਤੋਂ ਭਾਵ ਜਦੋਂ ਵਿਅਕਤੀ ਕੰਮਾਂ ਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਚੇਤਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਅਸੀਂ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸੈ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ । ਨਵਾਂ ਜੰਮਿਆ ਬੱਚਾ ਦੁਸਰੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਭੇਦ-ਭਾਵ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਬਲਕਿ ਦੂਸਰੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਅੰਤਰ-ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਉਹ ਉਪਰੋਕਤ ਭੇਦ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਇਸ ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਹੀ ਸ਼ੈ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਮੁੱਖ ਜੀਵ-ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਆਧਾਰ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੇ ਚਾਰ ਮੁੱਖ ਜੀਵ-ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਆਧਾਰ ਹਨ-

1. ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਵਹਾਰ ਵਿਚ ਮੂਲ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦੀ ਕਮੀ (Absense of Instinct)
2. ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਬਾਲ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਨਿਰਭਰਤਾ (Chidhood Dependency of Individual)
3. ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸਰੀਰਕ ਬਣਤਰ (Physical Structure of Man)
4. ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ (More Learning Capacity) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦਾ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਨਾਲ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਯੋਗ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਬੱਚਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ । ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਲਈ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਜੀਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ, ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਿਖਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੀ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਨਾਗਰਿਕ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਲਿਖੋ ।
ਜਾਂ
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਇਸ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦਾ ਅਰਥ (Meaning of Socialization) – ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਬੱਚਾ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਇਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਲਈ ਆਪਣੀਆਂ ਭੌਤਿਕ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਉਹ ਆਪ ਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹੋਰ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਭੌਤਿਕ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਉਹ ਵੱਡਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਦਮੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ, ਭਾਵਨਾਵਾਂ, ਵਿਚਾਰ, ਪਸੰਦ, ਪਸੰਦ, ਆਦਤਾਂ ਆਦਿ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਵੀ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜਨਮ ਤੋਂ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਬਲਕਿ ਇਹ ਸਭ ਕੁੱਝ ਉਹ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੀ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕ ਬੱਚਾ ਜਨਮ ਵੇਲੇ ਪਸ਼ੂ ਪ੍ਰਤੀ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਨਾਲ ਉਹ ਸਮਾਜ ਦੇ ਤੌਰ-ਤਰੀਕੇ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਦਾ . ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਉਹ ਇਕ ਪੂਰਨ ਮਨੁੱਖ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਸਮਾਜਿਕ ਕੀਮਤਾਂ, ਪਰਿਮਾਪਾਂ, ਨਿਯਮਾਂ, ਗੁਣਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਪੜਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ | ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਬੱਚਾ ਪਸ਼ੂ ਤੋਂ ਇਨਸਾਨ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਇਸ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਿੱਖਦਾ ਬਲਕਿ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ, ਪਰਿਮਾਪਾਂ, ਭਾਸ਼ਾ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨਾ ਵੀ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕੀ ਸਿੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸਨੇ ਕੀ ਸਿੱਖਣਾ ਹੈ । ਹਰ ਇਕ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਤਾਂ ਹੀ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਹਰੇਕ ਪੱਖ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਜਾਵੇ । ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁੱਝ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕਿਆ ਕਰਨ ਅਤੇ ਰਹਿਣ ਦੇ ਤੌਰ-ਤਰੀਕੇ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ।

ਇਸ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਨੂੰ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਬਲਕਿ ਉਹ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਵੀ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਈ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਬੋਲਣਾ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ, ਸਮਾਜ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਹੁਨਰ ਆਦਿ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਉਹ ਕ੍ਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕਿਵੇਂ ਰਹਿਣਾ ਹੈ, ਕੀ ਕਰਨਾ ਹੈ ਤੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਨਵੇਂ ਜੰਮੇ ਬੱਚੇ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਹੌਲੀਹੌਲੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਤੌਰ-ਤਰੀਕੇ ਸਿੱਖ ਲਵੇ ਅਤੇ ਇਹ ਸਿਰਫ ਉਹ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਿੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਇਕ ਕ੍ਰਿਆਸ਼ੀਲ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ, ਲੋਕਗੀਤਾਂ ਤੇ ਵਿਵਹਾਰਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ (Definitions of Socialization)

• ਕਿੰਗਸਲੇ ਡੇਵਿਸ (Kingslay Davis) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਉਹ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਦੁਆਰਾ ਇਕ ਮਨੁੱਖੀ ਬੱਚਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ।”
• ਫਿਰਟਰ (Fichter) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਹਾਰ ਦੇ ਢੰਗ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਅਨੁਕੂਲਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।”
• ਹਰਟਨ ਅਤੇ ਹੰਟ (Hurton and Hunt) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਉਹ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਵਿਅਕਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਮਾਪਾਂ ਨੂੰ ਆਤਮਸਾਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਰਕੇ ਉਸ ਦੇ ਵਿਲੱਖਣ ਸਵੈ ਦਾ ਉਦੈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।”

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹਨਾਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਉਹ ਕ੍ਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਬੱਚਾ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਸਾਰੇ ਨਿਯਮ, ਪਰਿਮਾਪ, ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਨਾਲ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਇਕ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਪੀੜੀ ਨੂੰ ਹਸ਼ਤਾਂਤਰਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੰਗਠਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵਾਣਿਤ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅਨੁਕੂਲਣ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਜੀਣ ਲਈ ਜਿਹੜੇ ਤਰੀਕੇ, ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ, ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ, ਇੱਛਾਵਾਂ, ਕੀਮਤਾਂ, ਰਹਿਣ ਦੇ ਢੰਗਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਹ ਸਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਸਿੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਜੰਮਦੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਬਲਕਿ ਇਹ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੀ ਚਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਹੀ ਬੱਚਾ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨਾਲ ਅਨੁਕੂਲਣ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਘੁਲਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Sociology Important Questions Chapter 5 ਸਭਿਆਚਾਰ Important Questions and Answers.

PSEB 11th Class Sociology Important Questions Chapter 5 ਸਭਿਆਚਾਰ

ਵਸਤੁਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ Objective Type Questions
I. ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ Multiple Choice Questions :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਅੱਡ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਕਿਹੜੀ ਚੀਜ਼ ਹੈ ?
(a) ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ
(b) ਸਮੂਹ
(c) a + b
(d) ਕੋਈ ਸਮੂਹ ।
ਉੱਤਰ-
(a) ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਿਹੜੀ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੀੜੀ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਪੀੜੀ ਤੱਕ ਹਸਤਾਂਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
(a) ਸਮਾਜ
(b) ਸਕੂਟਰ
(c) ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ
(d) ਕਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
(c) ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਲਈ ਕਿਹੜੀ ਚੀਜ਼ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ?
(a) ਦੇਸ਼ ਦਾ ਟੁੱਟਣਾ
(b ਲੜਾਈ
(c) ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਰੁਕਾਵਟ
(d) ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(c) ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਰੁਕਾਵਟ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਕਰਣ ਦੇ ਲਈ ਕੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ?
(a) ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੁੱਲ
(b) ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਤਿਆਰੀ
(c) ਸਮੂਹਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ
(d) ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(b) ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਤਿਆਰੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕਿਸ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਭੌਤਿਕ ਅਤੇ ਅਭੌਤਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਸੀ ?
(a) ਆਗਬਰਨ
(b) ਗਿਡਿੰਗਜ਼
(c) ਮੈਕਾਈਵਰ
(d) ਪਾਰਸੰਜ਼ ।
ਉੱਤਰ-
(a) ਆਗਬਰਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਅਭੌਤਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ……………………. ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(a) ਮੂਰਤ
(b) ਮੂਰਤ ਅਤੇ ਅਮੂਰਤ
(c) ਅਮੂਰਤ
(d) ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(c) ਅਮੂਰਤ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਭੌਤਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ………………………. ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(a) ਮੂਰਤ
(b) ਮੂਰਤ ਅਤੇ ਅਮੂਰਤ
(c) ਅਮੂਰਤ
(d) ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(a) ਮੂਰਤ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਆਗਬਰਨ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਪਿਛੜਾਪਨ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਦੋਂ ਕੀਤਾ ਸੀ ?
(a) 1911
(b) 1921
(c) 1931
(d) 1941.
ਉੱਤਰ-
(b) 1921.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਵਿਕਸਿਤ ਰੂਪ ਕੀ ਹੈ ?
(a) ਸੱਭਿਅਤਾ
(b) ਭੌਤਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ
(c) ਦੇਸ਼ ਤੇ ਸਮਾਜ
(d) ਅਭੌਤਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ।
ਉੱਤਰ-
(a) ਸੱਭਿਅਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸਮੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕੀ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
(a) ਸਮਾਜ
(b) ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ
(c) ਦੇਸ਼
(d) ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(b) ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ।

II. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ Fill in the blanks :

1. …………………… ਨੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਜਿਊਣ ਦਾ ਸੰਪੂਰਨ ਢੰਗ ਕਿਹਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਲਾਈਡ ਕਲਕੋਹਨ

2. ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ …………………….. ਭਾਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੋ

3. ਵਿਚਾਰ, ਆਦਰਸ਼ ਕੀਮਤਾਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ……………………. ਭਾਗ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਭੌਤਿਕ

4. …………………………. ਉਹ ਨਿਯਮ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਦੀ ਸਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ

5. ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪਛੜੇਵੇਂ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ……………………… ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਲਿਅਮ ਐਫ਼ ਆਗਬਰਨ

6. ……………………….. ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੀੜੀ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਪੀੜੀ ਨੂੰ ਹਸਤਾਂਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੱਭਿਆਚਾਰ

7. ਕੁਰਸੀ, ਟੇਬਲ, ਕਾਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ………………………. ਭਾਗ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਭੌਤਿਕ

III. ਸਹੀ/ਗਲਤ True/False :

1. ਅਰਸਤੂ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨੁੱਖ ਇੱਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਣੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ

2. ਆਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਅੱਜ ਤਕ ਜੋ ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਉਹ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

3. ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਉਹ ਭੌਤਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

4. ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਦੇਖ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਉਹ ਅਭੌਤਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

5. ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਦੋ ਭਾਗ-ਭੌਤਿਕ ਅਤੇ ਅਭੌਤਿਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

6. ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਅਵਿਕਸਿਤ ਰੂਪ ਨੂੰ ਸੱਭਿਅਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ

7. ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਅੰਤਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

IV. ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ/ਲਾਈਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਉੱਤਰ One Word/line Question Answers :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
‘ਮਨੁੱਖ ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹੈ ।’ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਕਿਸਨੇ ਕਹੇ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਅਰਸਤੂ (Aristotle) ਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮਨੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਚੀਜ਼ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸਭ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਚੀਜ਼ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮਨੁੱਖ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਨ-ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਅਤੇ ਅਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਜੋ ਕੁਝ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ਉਹ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਕਿਸ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਅੰਤਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ-ਭੌਤਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਅਭੌਤਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਭੌਤਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਦੇਖ ਜਾਂ ਛੂਹ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਉਹ ਭੌਤਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਅਸੀਂ ਭੌਤਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਕੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਸੀਂ ਭੌਤਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਕਿਤਾਬਾਂ, ਕੁਰਸੀ, ਮੇਜ਼, ਪੱਖਾ, ਜਹਾਜ਼, ਟੀ.ਵੀ., ਕਾਰ ਆਦਿ ਵਰਗੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਅਭੌਤਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਦੇਖ ਜਾਂ ਛੂਹ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਉਹ ਸਭ ਅਭੌਤਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਅਸੀਂ ਅਭੌਤਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਕੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਵਿਚਾਰ, ਆਦਰਸ਼, ਤਿਮਾਨ, ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਸੱਭਿਅਤਾ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ? ਉੱਤਰ-ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਵਿਕਸਿਤ ਰੂਪ ਨੂੰ ਸੱਭਿਅਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਡੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ, ਫਿਲਾਸਫ਼ੀ, ਭਾਵਨਾਵਾਂ, ਵਿਚਾਰ, ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਆਦਿ ਸਾਰੇ ਭੌਤਿਕ ਅਤੇ ਅਭੌਤਿਕ ਵਸਤਾਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਸਮੁਹ ਵਲੋਂ ਹੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਜਿਹੀ ਵਸਤੂ ਹੈ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਅਸੀਂ ਵਿਚਾਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀਆਂ ਦੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵੱਲ ਹਸਤਾਂਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਬੱਚਾ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਤੋਂ ਹੀ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ।
2. ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਖੋਜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਖੋਜ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸੱਭਿਅਤਾ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਵਿਕਸਿਤ ਰੂਪ ਨੂੰ ਹੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਹੜੇ ਭੌਤਿਕ ਜਾਂ ਉਪਯੋਗੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਸੰਗਠਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਅਤੇ ਅਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੇ ਉੱਪਰ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਸੱਭਿਅਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਹਿਣ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋ ਸੱਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦੇ ਨਾਲ ਦੋਹਾਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਕਾਫ਼ੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਅਚੇਤਨ ਮਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਚੇਤਨ ਮਨ ਵਿਚ ਉਹ ਇੱਛਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੂਰੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦਮਨ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਅਰਧਚੇਤਨ ਮਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਰਧਚੇਤਨ ਮਨ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁੱਤੀ ਹੋਈ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਕਦੇ ਵੀ ਅਰਧਚੇਤਨ ਮਨ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਚੇਤਨ ਮਨ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪੈਟਰਨ (Cultural Pattern) ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਤੱਤ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਪਰਿਵਾਰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪੈਟਰਨਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹਰ ਸਭਿਆਚਾਰ ਪੈਟਰਨ ਦੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਭੂਮਿਕਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ , ਜਿਵੇਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਉਪ ਸਭਿਆਚਾਰ (Sub Culture) ।
ਉੱਤਰ-
ਹਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮੂਹ ਦੇ ਕੁਝ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਤੱਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਹਿੰਦੁਆਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਸਭਿਆਚਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹਿੰਦੂ ਸਭਿਆਚਾਰ ਭਾਰਤੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਇਕ ਹਿੱਸਾ, ਜੋ ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਪ ਸਭਿਆਚਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰਸਾਰ (Cultural Diffusion) ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਇਕ ਸਮੂਹ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਪੈਟਰਨ ਦੂਜੇ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਨੂੰ ਸਭਿਆਚਾਰ ਪ੍ਰਸਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ | ਪਹਿਲਾਂ ਅਚਾਨਕ ਅਤੇ ਸੰਯੋਗ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਦੂਜਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸੱਭਿਆਚਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਪਸ਼ੂ ਸਮਾਜ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਅਕਤੀ ਵੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਦੂਸਰੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲੋਂ, ਇਕ ਸਮੂਹ ਜਾਂ ਇਕ ਸਮੁਦਾਇ ਨੂੰ ਦੂਸਰੇ ਸਮੂਹ ਜਾਂ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਉਹ ਸਭ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਸਮਾਜ ਵਿਚੋਂ ਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ-ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ, ਕਾਨੂੰਨ, ਪਹਿਰਾਵਾ, ਸੰਗੀਤ, ਭਾਸ਼ਾ, ਸਾਹਿਤ, ਗਿਆਨ, ਆਦਰਸ਼, ਲੋਕਾਚਾਰ, ਲੋਕਰੀਤਾਂ ਆਦਿ । ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਈ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਮੂਰਤ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਮੂਰਤ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਅਮੂਰਤ ਵੀ । ਇਸ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਭੌਤਿਕ ਤੱਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕੁਰਸੀ, ਮਕਾਨ, ਸਕੂਟਰ ਆਦਿ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਇਹ ਸਭ ਵਸਤਾਂ ਮੂਰਤ ਹਨ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਹ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਮੂਰਤ ਦੱਸਦੇ ਹਨ । ਪਰੰਤੂ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਹ ਸਭ ਵਸਤਾਂ ਅਮੂਰਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਭਾਵ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਵੇਖ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ । ਕਹਿਣ ਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨਾ ਕੇਵਲ ਮੂਰਤ ਹੈ ਬਲਕਿ ਅਮੂਰਤ ਵੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਉਪਰੋਕਤ ਦੋਨੋਂ ਤੱਤ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀਆਂ ਦੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੋਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ-ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀਆਂ ਪਿਛਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਕੋਈ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਨਵੇਂ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਆਰੰਭ ਜਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਇਹ ਸੰਚਾਰ ਦੀ ਇਕ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
2. ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਸਮਾਜਿਕ ਹੈ-ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਮਾਜ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਇਸ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਸਰਬਵਿਆਪਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਅਪਣਾਏ ਜਾਣਾ ਹੀ ਇਸ ਦਾ ਇਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੱਤ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਸਮਾਜਿਕ ਹੈ । ਕਿਵੇਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਸਮਾਜਿਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚ ਬਹੁ-ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਸਵੀਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਭੌਤਿਕ ਜਾਂ ਅਭੌਤਿਕ ਤੱਤ ਨੂੰ ਸਮੂਹ ਦੇ ਦੋ ਜਾਂ ਚਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਹੀ ਅਪਣਾਉਣ ਤਾਂ ਇਹ ਤੱਤ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨਹੀਂ ਕਹੇ ਜਾ ਸਕਦੇ । ਪਰੰਤੂ ਜੇਕਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮੂਹ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹੀ ਮੈਂਬਰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਹ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਆਗਬਰਨ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਚਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਗਬਰਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਰਾਸਤ ਹੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਹੈ ਇਸ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ ।

1. ਭੌਤਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ (Material Culture) – ਭੌਤਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚ ਉਹ ਸਭ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਵੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਜਾਂ ਸਪਰਸ਼ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਜਿਵੇਂ-ਬਰਤਨ, ਕੱਪੜੇ, ਮਸ਼ੀਨਾਂ, ਬੱਸਾਂ, ਫਰਨੀਚਰ ਆਦਿ ।
2. ਅਭੌਤਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ (Non-Material Culture) – ਅਭੌਤਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚ ਅਮੂਰਤ ਵਸਤਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਆਦਰਸ਼ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਆਦਿ ।

ਆਗਬਰਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੇ ਲਈ ਭੌਤਿਕ ਅਤੇ ਅਭੌਤਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਇਕਾਈ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਪਰਸਪਰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਭਾਗ ਹਨ ।’’

ਸ਼ਨ 6.
ਕਿਸ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀ ਨੇ ਅਤੇ ਕਦੋਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪਛੜੇਵਾਂ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਬਰਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ (Social Change) ਦੇ ਵਿਚ 1921 ਵਿਚ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਇਕ ਭਾਗ ਤੇਜ਼ ਰਫਤਾਰ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਲੰਘ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅੱਗੇ ਅਤੇ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿਣ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪਛੜੇਵਾਂ (Cultural lag) ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ । ਇਹ ਇੱਕੋ ਹੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀਆਂ ਅਸਮਾਨ ਦਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪਿੱਛੜਾਪਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ‘lag’ ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ ‘to fall behind’ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਜਾਣਾ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਜਾਣਾ ਜਾਂ ਪੱਛੜ ਜਾਣ ਤੋਂ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚ ਹਰ ਇਕ ਵਸਤੂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪਾਏ ਗਏ ਸਾਰੇ ਭਾਗ ਆਪਸ ਵਿਚ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਅੰਤਰ-ਸੰਬੰਧਿਤ ‘Inter-related’ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਇਕ ਭਾਗ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਮਾਜ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਭਾਗਾਂ ਉੱਪਰ ਵੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਡਬਲਿਉ. ਜੀ. ਆਗਬਰਨ (W. G. Ogburn) ਨੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ-ਭੌਤਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਅਭੌਤਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ । ਇਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਕ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੂਸਰੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਭਾਵ ਕਿ ਇਕ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਵਿਚ ਹੌਲੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ । ਹੌਲੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਿੱਸਾ ਕੁਝ ਦੇਰ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਕੁੱਝ ਸਮਾਂ ਬੀਤਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਆਪ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪਿੱਛੜਾਪਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਸਿੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਵਿਵਹਾਰ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਵਿਅਕਤੀ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਜੈਵਿਕ ਮਨੁੱਖ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਪਰੰਤੂ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਉਹ ਸਮਾਜ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸੰਪਰਕ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਬਾਕੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨਾਲ ਅੰਤਰ-ਕਿਰਿਆ (Inter Action) ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵ ਤੋਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਜੀਵ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਸਿੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਵਿਵਹਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸੱਭਿਅਤਾ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ? ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਸੱਭਿਅਤਾ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਦੋ ਭਾਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਭੌਤਿਕ ਅਤੇ ਅਭੌਤਿਕ । ਭੌਤਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਵੇਖ ਜਾਂ ਛੂਹ ਸਕਦੇ ਹਾਂ; ਜਿਵੇਂ ਕੁਰਸੀ, ਮੇਜ਼, ਮਸ਼ੀਨ, ਕਿਤਾਬ, ਇਮਾਰਤ, ਕਾਰ-ਜਹਾਜ਼ ਆਦਿ । ਅਭੌਤਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਵੇਖ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਸਿਰਫ਼ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ; ਜਿਵੇਂ ਵਿਚਾਰ, ਭਾਵਨਾਵਾਂ, ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ, ਧਰਮ, ਸੰਸਕਾਰ, ਆਦਰਸ਼ ਆਦਿ । ਭੌਤਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਮੂਰਤ (Concrete) ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਭੌਤਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਮੂਰਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਹੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਅਰਥ ਵੀ ਕੱਢਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਜਿਹੜੀਆਂ ਭੌਤਿਕ ਅਤੇ ਉਪਯੋਗੀ ਵਸਤੂਆਂ ਜਾਂ ਸੰਦਾਂ ਅਤੇ ਸੰਗਠਨਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਜਾਂ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਵਾਤਾਵਰਨ ਉੱਪਰ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਨ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਸੱਭਿਅਤਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸਾਡੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ । ਸੱਭਿਅਤਾ ਨੂੰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਵਿਕਸਿਤ ਰੂਪ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਭ ਕੁੱਝ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਪਰ ਸੱਭਿਅਤਾ ਉਹ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਆਧੁਨਿਕ ਬਣਿਆ ।

ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੇ ਸਹੀ ਅਰਥ ਜਾਣਨ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਉੱਘੇ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੀਆਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵੇਖ ਲਈਆਂ ਜਾਣ । ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸੱਭਿਅਤਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਜਟਿਲ ਅਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਰੂਪ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਇੱਕ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ।

• ਵੈਬਰ (Weber) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸੱਭਿਅਤਾ ਵਿੱਚ ਉਪਯੋਗੀ ਭੌਤਿਕ ਪਦਾਰਥ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।”
• ਵਿਚਟਰ (Fichter) ਨੇ ਸੱਭਿਅਤਾ ਨੂੰ Civilized ਜਾਂ ਸੱਭਿਅ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸੱਭਿਅ ਵਿਅਕਤੀ ਉਹ ਲੋਕ ਹਨ ਜੋ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਥਿਰ, ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਅਤੇ ਜਟਿਲ ਹਨ ।”
• ਆਗਬਰਨ ਅਤੇ ਨਿਮਕੌਫ (Ogburn and Nimkoff) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਪਰਾਜੈਵ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।”
  ਇਸ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਗਬਰਨ ਅਤੇ ਨਿਮਕੌਫ਼ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸੱਭਿਅਤਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਸੁਧਾਰਿਆ ਰੁਪ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਹੈ ।
• ਗਰੀਨ (Green) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇੱਕ ਸਭਿਆਚਾਰ ਜਾਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਕੇਵਲ ਤਦ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਬਣਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਸ ਕੋਲ ਇੱਕ ਲਿਖਤ ਭਾਸ਼ਾ, ਵਿਗਿਆਨ ਦਰਸ਼ਨ, ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ੀਕਰਨ ਵਾਲੀ ਕਿਰਤ ਵੰਡ, ਇੱਕ ਜਟਿਲ ਤਕਨੀਕੀ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪੱਧਤੀ ਹੋਵੇ ।”
• ਮੈਕਾਈਵਰ (MacIver) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਭਿਅਤਾ ਲੋੜਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੈ ।” ਮੈਕਾਈਵਰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਕਿ ਸਭਿਅਤਾ ਭੌਤਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਆ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਉਪਯੋਗੀ ਹੋਣ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫਿਰ ਮੈਕਾਈਵਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਅਰਥ ਉਪਯੋਗੀ ਵਸਤਾਂ, ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਮਾਨਵ ਦੁਆਰਾ ਯੋਜਿਤ ਸਾਰੇ ਸੰਗਠਨ ਅਤੇ ਯੰਤਰਕਰਤਾ ਹਨ ।”

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਸੁਧਰਿਆ ਰੂਪ ਹੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਨੇ ਸੱਭਿਅਤਾ ਨੂੰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਉਚੇਰਾ ਪੱਧਰ ਮੰਨਿਆ ਹੈ । ਪਰ ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਇੱਕ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਖੜੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀ ਮੈਕਾਈਵਰ ਅਤੇ ਪੇਜ (Maclver and Page) ਇਸ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਹਨ ਕਿ ਸਿਰਫ਼ ਭੌਤਿਕ ਚੀਜ਼ਾਂ ਹੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਬੌਧਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਭਾਵਨਾਵਾਂ, ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਜਾਂ ਤਰੱਕੀ ਵੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਮੈਕਾਈਵਰ ਅਤੇ ਪੇਜ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮਾਨਵ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਮੋਟਰ, ਕਾਰ, ਬੈਂਕ, ਪੈਸਾ, ਨੋਟ, ਇਮਾਰਤਾਂ ਆਦਿ ਸਭ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਸਭ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ, ਸਮਾਜਿਕ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਈਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਭੌਤਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਮਾਜਿਕ ਪੱਖ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਧਰਮ, ਕਲਾ, ਦਰਸ਼ਨ, ਸਾਹਿਤ, ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਆਦਿ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮਾਨਵ ਨਿਰਮਿਤ ਭੌਤਿਕ ਵਸਤਾਂ ਸੱਭਿਅਤਾ ਹਨ ਅਤੇ ਮਾਨਵ ਨਿਰਮਿਤ ਅਭੌਤਿਕ ਵਸਤਾਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਹਨ ।

ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਸੱਭਿਅਤਾ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਅੰਤਰਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖਿਆ ਹੈ-

1.ਸੱਭਿਅਤਾ ਉੱਨਤੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨਹੀਂ (Civilization always develops but not the culture) – ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਪੁਰਾਣੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਅਤੇ ਅੱਜ ਦੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ ਕਿ ਸੱਭਿਅਤਾ ਤਾਂ ਉੱਨਤੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਮਸ਼ੀਨਾਂ, ਕਾਰਾਂ, ਮੋਟਰਾਂ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਭੌਤਿਕ ਵਸਤੁਆਂ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਤੇ ਉੱਨਤੀ ਆਈ ਹੈ ਪਰ ਧਰਮ, ਕਲਾ, ਵਿਚਾਰਾਂ ਆਦਿ ਬਾਰੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਜੋ ਅਭੌਤਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ । ਕੀ ਅੱਜ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ, ਧਰਮ, ਆਦਰਸ਼, ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਆਦਿ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉੱਚੇ ਅਤੇ ਉੱਨਤ ਹਨ ? ਸ਼ਾਇਦ ਨਹੀਂ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸੱਭਿਅਤਾ ਉੱਨਤੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨਹੀਂ ।

2. ਸੱਭਿਅਤਾ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਬਦਲਾਓ ਦੇ ਹਿਣ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ (Civilization can be taken without change but not the culture) – ਇਹ ਗੱਲ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਸੱਭਿਅਤਾ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਬਦਲਾਓ ਦੇ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ । ਕਿਸੇ ਵੀ ਮਸ਼ੀਨ, ਟਰੈਕਟਰ, ਮੋਟਰ ਕਾਰ ਆਦਿ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਬਦਲਾਓ ਤੋਂ ਇਕ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਦੂਜੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੋਂ ਸਥਾਨਾਂਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕੀ ਇਹੀ ਚੀਜ਼ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਸ਼ਾਇਦ ਨਹੀਂ । ਵਿਚਾਰਾਂ, ਧਰਮ, ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਬਦਲਾਓ ਦੇ ਗਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਚਾਰ, ਧਰਮ, ਆਦਰਸ਼ ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਅਗਲੀ ਪੀੜੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਓ ਆਉਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਅਰਬ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਫ਼ਰਕ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਇਸਾਈਆਂ ਅਤੇ ਯੂਰਪੀ ਇਸਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਫ਼ਰਕ ਹੈ ।

3. ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਆਂਤਰਿਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸੱਭਿਅਤਾ ਬਾਹਰੀ ਹੈ, (Culture is internal and civilization is external) – ਸੱਭਿਅਤਾ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਮੂਰਤ (Concrete) ਹੈ । ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ; ਜਿਵੇਂ-ਵਿਚਾਰ, ਭਾਵਨਾਵਾਂ, ਧਰਮ, ਆਦਰਸ਼, ਵਿਵਹਾਰ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਬਾਹਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਮੂਰਤ (Abstract) ਹੈ । ਸੱਭਿਅਤਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

4. ਸੱਭਿਅਤਾ ਨੂੰ ਮਾਪਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ (Civilization can be measured but not culture) – ਸੱਭਿਅਤਾ ਨੂੰ ਮਾਪਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ । ਸੱਭਿਅਤਾ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਉਪਯੋਗ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸਚਿਤ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਮਾਪਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ; ਜਿਵੇਂ-ਆਦਰਸ਼ਾਂ, ਧਰਮ, ਵਿਵਹਾਰ ਦੇ ਤਰੀਕੇ, ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਕਿਹੜੇ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ਉੱਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਮਾਪਾਂਗੇ, ਇਹ ਤਾਂ ਬਣਾਏ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸੱਭਿਅਤਾ ਨੂੰ ਮਾਪਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ।

5. ਸੱਭਿਅਤਾ ਬਗੈਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸੰਚਾਰਿਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਪਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨਹੀਂ (Civilization can be passed without efforts but not the culture) – ਸੱਭਿਅਤਾ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਅਕਤੀ ਵਲੋਂ ਉਪਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਅਗਲੀ ਪੀੜੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਦੇਣ ਲਈ ਕਿਸੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ ਪਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਹੈ । ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਹੈ ਜੋ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵੇਖ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਵਿਅਕਤੀ ਤਕ ਨਾ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਤਕ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ । ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਵਿਅਕਤੀ ਤਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਖ਼ਾਸ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸੱਭਿਅਤਾ ਬਗੈਰ ਕਿਸੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦੇ ਅਪਣਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਪਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਪਣਾਇਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ।

6. ਸੱਭਿਅਤਾ ਬਗੈਰ ਹਾਨੀ ਦੇ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਪਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨਹੀਂ (Civilization borrowed without change but not culture) – ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਸੰਚਾਰ ਸਾਧਨ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਏ ਹਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੇ ਸੰਦ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਫਿਲਮ, ਟੀ.ਵੀ., ਰੇਡੀਓ ਕਿਸੇ ਇਕ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹਨ । ਹਰ ਇਕ ਦੇਸ਼ ਤਕਨੀਕੀ ਖੋਜਾਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਖੋਜਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ । ਸੱਭਿਅਤਾ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਥੋੜਾ ਬਹੁਤ ਬਦਲਿਆ ਜਾਂ ਸੁਧਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿਆਗ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ, ਛੇਤੀ ਅਤੇ ਚੰਗੇ ਬੁਰੇ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਦੇ ਬਗ਼ੈਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸੰਕੋਚ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Sociology Important Questions Chapter 4 ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹ Important Questions and Answers.

PSEB 11th Class Sociology Important Questions Chapter 4 ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹ

ਵਸਤੁਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ Objective Type Questions
I. ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ Multiple Choice Questions :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ?
(a) ਸਥਿਰਤਾ
(b) ਰਸਮੀ ਸੰਬੰਧ
(c) ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸੰਬੰਧ
(d) ਛੋਟਾ ਆਕਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
(b) ਰਸਮੀ ਸੰਬੰਧ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਮਹੱਤਵ ਕੀ ਹੈ ?
(a) ਇਹ ਸਮਾਜੀਕਰਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ
(b) ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(c) ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯੰਤਰਣ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਧਾਰ ਹੈ
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਕੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ?
(a) ਪ੍ਰਥਮਿਕ ਨਿਯੰਤਰਣ
(b) ਪ੍ਰਤਿਯੋਗਿਤਾ
(c) ਰਸਮੀ ਨਿਯੰਤਰਣ
(d) ਵਿਅਕਤੀਵਾਦਿਤਾ ।
ਉੱਤਰ-
(a) ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਨਿਯੰਤਰਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਕਿਹੋ ਜਿਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
(a) ਵੱਡੇ
(b) ਅਨਿਸ਼ਚਿਤ
(c) ਛੋਟੇ
(d) ਅਸੀਮਿਤ ।
ਉੱਤਰ-
(c) ਛੋਟੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ ?
(a) ਸਮੂਹ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸੰਰਚਨਾ
(b) ਸਮੂਹ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਸੰਗਠਨ
(c) ਸਮਾਜ ਦੀ ਕਾਰਜਾਤਮਕ ਵੰਡ
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਪਰਿਵਾਰ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੈ ?
(a) ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹ
(b) ਦੁਤੀਆ ਸਮੂਹ
(c) ਪ੍ਰਥਮਿਕ ਸਮੂਹ
(d) ਚੇਤਨ ਸਮੂਹ ।
ਉੱਤਰ-
(c) ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕਿਹੜੇ ਸਮੂਹ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
(a) ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ
(b) ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹ
(c) ਚੇਤਨ ਸਮੂਹ
(d) ਅਚੇਤਨ ਸਮੂਹ ।
ਉੱਤਰ-
(b) ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਹੈ ?
(a) ਮਿੱਤਰਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ
(b) ਖੇਡ ਸਮੂਹ
(c) ਪਰਿਵਾਰ
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(0) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹ ਹੈ ?
(a) ਟਰੇਡ ਯੂਨੀਅਨ
(b) ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ
(c) ਵਿਗਿਆਨਿਕਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
(a) ਸਰੀਰਕ ਨਜ਼ਦੀਕੀ
(b) ਰਸਮੀ ਸੰਬੰਧ
(c) ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ
(d) ਲੜਾਈ ।
ਉੱਤਰ-
(a) ਸਰੀਰਕ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਕਿਹੜਾ ਸਮੂਹ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੈ ?
(a) ਸੰਦਰਭ ਸਮੂਹ
(b) ਕਸ਼ੈਤਿਜ ਸਮੂਹ
(c) ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹ
(d) ਲੰਬੇ ਸਮੂਹ ।
ਉੱਤਰ-
(c) ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹ ।

II. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ Fill in the blanks :

1. . ……………………… ਨੇ ਅੰਤਰ ਸਮੂਹ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਨਰ

2. …………………. ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਵਾਰ

3.ਸੰਦਰਭ ਸਮੂਹ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ……………………… ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਾਬਰਟ ਮਰਟਨ

4. ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ …………………….. ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਸੀਂ

5. ਜਿਹੜੇ ਸਮੂਹ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ …………………….. ਸਮੂਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ

6. …………………… ਸਮੂਹ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੂਰੀਆ

7. ………………………. ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਰਸਮੀ ਸੰਗਠਨੂੰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੂਤੀਆ

III. ਸਹੀ/ਗਲਤ True/False :

1. ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਇਕੱਠ ਨੂੰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਸਮੂਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

2. ਸਮੂਹ ਦੇ ਲਈ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ

3. ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਅਤੇ ਦੁਤੀਆ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਕੁਲੇ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

4. ਪ੍ਰਥਮਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰੀਰਿਕ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ

5. ਦੁਤੀਆ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

6. ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਗੈਰ-ਰਸਮੀ ਸੰਬੰਧ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ

7. ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘੇ ਸੰਬੰਧ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

IV. ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ/ਲਾਈਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਉੱਤਰ One Word/line Question Answers :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜੇਕਰ 10 ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣਗੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਉਸਨੂੰ ਕੀ ਕਹਾਂਗੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੇਕਰ 10 ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਖੜੇ ਹੋਣਗੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਉਸਨੂੰ ਭੀੜ ਹੀ ਕਹਾਂਗੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਮੂਹ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਇਕੱਠ ਨੂੰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਸਮੁਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਮੂਹ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮੂਹ ਦੇ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਮੂਹ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਮਹੱਤਵ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮੂਹ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ, 5.
ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹ ਦੀ ਇਕ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੈਕਾਈਵਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ,”ਸਮੂਹ ਤੋਂ ਸਾਡਾ ਅਰਥ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸ਼ਬਦ ਸੰਦਰਭ ਸਮੂਹ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਿਸਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਬਦ ਸੰਦਰਭ ਸਮੂਹ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ‘ਹਾਈਮੈਨ’ ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਅਤੇ ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਣ ਕਿਸਨੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਅਤੇ ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਣ ਚਾਰਲਸ ਹਰਟਨ ਕੂਲੇ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਥਮਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਦੀਕ ਅਤੇ ਡੂੰਘੇ ਸੰਬੰਧ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਦੀ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਸਰੀਰਕ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਆਕਾਰ ਛੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਥਿਰਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਦੇਵੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਵਾਰ, ਗੁਆਂਢ, ਖੇਡ ਸਮੂਹ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਦੁਤੀਆ ਸਮੂਹ ਕੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਸਮੂਹ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਦੁਤੀਆ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਦੁਤੀਆ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੁਤੀਆ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਬਲਕਿ ਸੰਬੰਧ ਤਾਂ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਕਿਸਨੇ ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਣ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਰ ਨੇ ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਣ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਦੇਵੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਦਫ਼ਤਰ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ ਆਦਿ ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਹਨ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਲਈ ਸਮੂਹ ਉਹਨਾਂ, ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਇਕੱਠ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਹੋਣ ਅਤੇ ਜਿਸਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਆਪਸੀ ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆ, ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ, ਸੰਬੰਧ, ਸਾਂਝੇ ਹਿੱਤ, ਚੇਤਨਾ, ਉਤੇਜਨਾਵਾਂ, ਸਵਾਰਥ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਸਾਰੇ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਅਸੀਂ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਅਰਥ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਅਸੀਂ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਾਰੇ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇਪਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਮੂਹ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਬਰਨ ਅਤੇ ਨਿਮਕਾਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਜਦੋਂ ਕਦੀ ਵੀ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਦਮੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ।”

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਵਿਵਹਾਰਾਂ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਇਸਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨਤਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਆਦਰਸ਼, ਕੀਮਤਾਂ, ਆਦਤਾਂ ਆਦਿ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਵਹਾਰਾਂ ਦਾ ਮਿਲਾਪ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕੂਲੇ ਦਾ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਚਾਰਲਸ ਹਰਟਨ ਕੂਲੇ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਤਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ :-

1. ਪਰਿਵਾਰ ਸਮੂਹ (Family)
2. ਖੇਡ ਸਮੂਹ (Play Group)
3. ਗਆਂਢ (Neighourhood) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਪਾਥਮਿਕ ਸਮੁਹ ਕੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਸਮੂਹ ਜਿਹੜੇ ਸਾਡੇ ਸਭ ਤੋਂ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਡਾ ਰੋਜ਼ ਦਾ ਉੱਠਣਾ ਬੈਠਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਸਰੀਰਕ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਛੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਲੋਕ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਪਰਕ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧ ਗੂੜੇ ਅਤੇ ਨਿੱਘੇ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ‘ਤੇ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਦੁਤੀਆ ਸਮੂਹ ਕੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਸਮੂਹ ਜਿਹੜੇ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸਰੀਰਕ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਜਿਹੜੇ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਰਸਮੀ ਸੰਬੰਧ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਦੁਤੀਆ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਦੁਤੀਆ ਸਮੂਹ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰਸਮੀ ਅਤੇ ਅਵਿਕਤਕ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਅਪਣਾਪਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹ ਦਾ ਅਰਥ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਦੂਸਰੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਅਤੇ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੋਣਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਵੀ ਜਗਾ ‘ਤੇ ਜੇਕਰ ਵਿਅਕਤੀ ਇਕੱਠੇ ਖਲੋ ਜਾਣ ਤਾਂ ਉਹ ਸਮੂਹ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਸਮੂਹ ਇਕ ਚੇਤੰਨ ਅਵਸਥਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਇਸ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ਸਰੀਰਕ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਆਪਸੀ ਭਾਵਨਾ ਤੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਸਾਂਝਾਪਨ, ਪਰਸਪਰ ਉਤੇਜਨਾ, ਹਿੱਤਾਂ ਦਾ ਹੋਣਾ ਆਦਿ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਮਨਰ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਣ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਨਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਫੋਕਵੇਜ਼’ (Folkways) ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਵਰਗੀਕ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜੋ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ-

1. ਅੰਤਰ ਸਮੂਹ ਤੇ ਅਸੀਂ ਸਮੂਹ (In group and we group) ਇਹ ਉਹ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਦਾ ਵਿਅਕਤੀ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਮੇਰਾ ਸ਼ਹਿਰ, ਮੇਰਾ ਘਰ ਆਦਿ ।
2. ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹ ਅਤੇ ਉਹ ਸਮੂਹ (Out Group and they group) ਇਹ ਉਹ ਸਮੁਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਵਿਅਕਤੀ ਖੁਦ ਮੈਂਬਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਬਲਕਿ ਬਗਾਨਾ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਦੂਸਰਾ ਘਰ, ਦੂਸਰਾ ਸਮੁਦਾਇ, ਦੂਸਰਾ ਸ਼ਹਿਰ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮੁੱਢਲੇ ਜਾਂ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਬਾਰੇ ਦਿੱਤੀ ਕੂਲੇ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੂਲੇ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ‘ਥਮਿਕ’ ਸਮੂਹ ਤੋਂ ਭਾਵ ਉਹ ਸਮੂਹ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਆਹਮੋ-ਸਾਹਮਣੇ ਦਾ ਗੂੜ੍ਹਾ ਸੰਬੰਧ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪਾਥਮਿਕ ਅਨੇਕ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਹਨ ਪਰੰਤੁ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਇਸ ਅਰਥ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਅਤੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮੌਲਿਕ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੜੇ ਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਸਾਂਝੀ ਪੂਰਨਤਾ ਵਿਚ ਘੁਲ-ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਕਈ ਅੰਤਰਾਂ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸਵੈ ਵੀ ਸਮੂਹ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਜੀਵਨ ਤੇ ਉਦੇਸ਼ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਪੂਰਨਤਾ ਨੂੰ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਆਸਾਨ ਤਰੀਕਾ ਇਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਕਹਿਣ ਦਾ ਹੈ ਇਸ ਵਿਚ ਹਮਦਰਦੀ ਤੇ ਪਰਸਪਰ ਪਛਾਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਲੁਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ‘ਅਸੀਂ’ ਇਸ ਦਾ ਕੁਦਰਤੀ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ।
ਉੱਤਰ-

• ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਸਰੀਰਕ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਜਿਹੜੇ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਦੀ ਮਦਦ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਛੋਟਾ ਭਾਵ ਸੀਮਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਸੀ ਕਰਕੇ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਆਕਾਰ ਛੋਟਾ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸੰਪਰਕ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸੰਬੰਧ ਗੁੜੇ ਤੇ ਨਿੱਘੇ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਤੇ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।
• ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਸਥਿਰਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਕਰਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਸਥਿਰਤਾ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।
• ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਸਵਾਰਥ ਸੀਮਿਤ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਉਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਸਮੂਹ ਦੀ ਭਲਾਈ ਹੋਵੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹ ਜਾਂ ਗੌਣ ਸਮੂਹ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਇੰਨੀਆਂ ਵੱਧ ਗਈਆਂ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਇਕੱਲੇ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਗਰੁੱਪ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਕੇ ਪੂਰੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਦੂਸਰੇ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਵੀ ਬਣਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਉਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਮੰਤਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਰਸਮੀ ਸੰਬੰਧ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਵੀ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਉਦੇਸ਼ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਘੇਰਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਾਫ਼ੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
2. ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦੇ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਕੇ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣਦਾ ਹੈ ।
3. ਗੌਣ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਅਸਿੱਧੇ ਸੰਬੰਧ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
4. ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਰਸਮੀ ਸੰਗਠਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਲਈ ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨਿਯਮ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਹਰੇਕ ਮੈਂਬਰ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਿਖਤ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ।
5. ਗੌਣ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰਸਮੀ ਤੇ ਅਵਿਅਕਤਕ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਸਾਨੂੰ ਅਪਣਾਪਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ।
ਉੱਤਰ-

• ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਇਕੱਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਹੋਰਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।
• ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਅਤੇ ਯੋਗਤਾ ਵਿਚ ਵੀ ਵਾਧਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਮੂਹ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਘਰ ਦੀ ਚਾਰ ਦਿਵਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਗਤੀ ਵਿਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਤਕਨੀਕੀ, ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।
• ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵਧਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਮੂਹ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਬਾਹਰ ਦੇਖਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਟਕੋਣ ਵੱਧਦਾ ਹੈ ।
• ਗੌਣ ਸਮੂਹ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਵੀ ਮੱਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹ ।
ਉੱਤਰ-
‘ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹ’ ਦੇ ਲਈ ‘ਉਹ ਸਮੂਹ’ (They Group) ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਉਹ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਅਕਤੀ ਮੈਂਬਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਬਿਗਾਨਾ ਸਮਝਦਾ ਹੈ । ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚ ਹਰ ਇਕ ਸਮੂਹ ਨਾਲ ਤਾਂ ਜੁੜਿਆਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਜਿਸ ਸਮੁਹ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਉਸ ਦਾ ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਜਿਸ ਸਮੂਹ ਦੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਉਸ ਲਈ ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹ ਕਹਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹ ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਬਿਗਾਨੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ, ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਜੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਲੜਾਈ ਦੇ ਸਮੇਂ ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹ ਦਾ ਸੰਗਠਨ ਬਹੁਤ ਢਿੱਲਾ ਅਤੇ ਅਸੰਗਠਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਮੁੱਲਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਕੀਮਤ ਕਾਫ਼ੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਵੀ ਸਰਬ ਵਿਆਪਕ ਸਮੂਹ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਸਮੂਹ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਸੰਦਰਭ ਸਮੂਹ ਦਾ ਅਰਥ ਸਮਝਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਸਮੂਹ ਦਾ ਅਰਥ ਸਮਝਣਾ ਪਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਸੰਦਰਭ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਸਮੂਹ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਹੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਸਮੂਹ ਦਾ ਵਿਅਕਤੀ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਉਹ ਆਪਣਾ ਸਮੂਹ ਸਮਝ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਸਮੂਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹਰ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸਲੀ ਮੈਂਬਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਉਸ ਸਮੂਹ ਦਾ ਉਸ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਆਪਣਾਪਣ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਉਸ ਸਮੂਹ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਪ੍ਰਮਾਧਾਂ, ਕੀਮਤਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣਾ ਮੰਨ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੂਹ ਦਾ ਅਭਿੰਨ ਅੰਗ ਮੰਨਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸਦਾ ਹਰ ਇਕ ਕੰਮ ਜਾਂ ਕ੍ਰਿਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਸਮੂਹ ਦੇ ਆਦਰਸ਼, ਕੀਮਤਾਂ ਆਦਿ ਉਸ ਦੇ ਵਿਅਕਤਿਤਵ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਮੂਹ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸੰਦਰਭ ਸਮੂਹ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਅਕਤੀ ਜਿਸ ਸਮੂਹ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਉਸਦਾ ਸਮੂਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਕਈ ਵਾਰੀ ਇਹ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਵਿਵਹਾਰ ਆਪਣੇ ਸਮੂਹ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਜਾਂ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਬਲਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸਮੂਹ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਤੇ ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਇਹ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਸੰਦਰਭ ਸਮੂਹ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ । ਕੁਝ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਵਹਾਰ ਪ੍ਰਤੀਮਾਨ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਿਵੇਚਨ ਲਈ ਸਾਡੇ ਲਈ ਇਹ ਜਾਣਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸ ਸਮੂਹ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੈ ਤੇ ਉਸਦੀ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਕੀ ਸਥਿਤੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਮੂਹ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸਮੂਹ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਤੌਰ ਤੇ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਵਿਅਕਤੀ ਉਸ ਦਾ ਅਸਲੀ ਮੈਂਬਰ ਨਾ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਇਸ ਤੋਂ ਇੰਨਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਹਿੱਸਾ ਉਸ ਸਮੂਹ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀ ਉਸ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਸੰਦਰਭ ਸਮੂਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਆਮ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੂਹ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੂਹ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮੰਨ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਆਦਤਾਂ, ਮਨੋਵਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੂਹ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਯਮਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਸੰਦਰਭ ਸਮੂਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਮੱਧ ਵਰਗੀ ਸਮੂਹ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਉੱਚ ਵਰਗ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮੰਨ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਆਪਣਾ ਵਿਵਹਾਰ, ਆਦਤਾਂ, ਆਦਰਸ਼, ਕੀਮਤਾਂ ਉਸੀ ਉੱਚੇ ਵਰਗ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਯਮਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਆਪਣੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ, ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਉਹ ਉਸੇ ਉੱਚ ਵਰਗ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਯਮਿਤ ਤੇ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇਹੀ ਸਮੂਹ ਉਸ ਦਾ ਸੰਦਰਭ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ? ਇਸ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ
ਉੱਤਰ-
ਜੇਕਰ 10 ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਖੜੇ ਹੋਣਗੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਉਸਨੂੰ ਭੀੜ ਹੀ ਕਹਾਂਗੇ ।

ਸਮੂਹ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ (Characteristics of Group)

1. ਅਸੀਂ ਦੀ ਭਾਵਨਾ (We feeling) – ਸਮੂਹ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰ ਲੋੜ ਪੈਣ ਉੱਤੇ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਆਪਣੇਪਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਏਕਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

2. ਏਕਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ (Feeling of Unity) – ਸਮੁਹ ਤਾਂ ਹੀ ਕਾਇਮ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੇਕਰ ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚ ਏਕਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੋਵੇ । ਇਸ ਏਕਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਹ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਏਕਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਸਮੂਹ ਨਹੀਂ ਕਹਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ ਬਲਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਕੱਠ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇਗਾ ।

3. ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ (Membership) – ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਬਲਕਿ ਸਮੂਹ ਤਾਂ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਸੀਮਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਹਰ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਮੈਂਬਰ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦਾ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ । ਇਸ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸਮੂਹ ਦਾ ਆਕਾਰ ਵੀ ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

4. ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧ (Social relations) – ਸਮੂਹ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸ਼ਰਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧ ਹੋਣ । ਜੇਕਰ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੇ ਤਾਂ ਉਹ ਸਮੁਹ ਨਹੀਂ ਸਿਰਫ਼ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਕੱਠ ਹੋਵੇਗਾ । ਇਹ ਸੰਬੰਧ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਅਤੇ ਸਥਿਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਆਪਸੀ ਅੰਤਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

5. ਸਮੂਹਿਕ ਨਿਯੰਤਰਨ (Collective control) – ਸਮੂਹ ਦੇ ਲਈ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਸਮੂਹ ਟੁੱਟ ਜਾਵੇਗਾ । ਹਰ ਇਕ ਸਮੂਹ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਹੀ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ, ਨਿਯਮ, ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਆਦਿ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਹਰੇਕ ਮੈਂਬਰ ਲਈ ਮੰਨਣੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਨਿਯਮਾਂ, ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਮੂਹ ਦੰਡ ਜਾਂ ਸਜ਼ਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਨ ਰੱਖਦਾ
ਹੈ ।

6. ਭੂਮਿਕਾ ਤੇ ਸਥਿਤੀ ਦੀ ਵੰਡ (Division of status and role) – ਸਮੁਹ ਆਪਣੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸਥਿਤੀਆਂ ਤੇ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੰਡ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਹਰੇਕ ਮੈਂਬਰ ਨੂੰ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਹੀ ਭੁਮਿਕਾ ਅਤੇ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਸਮੂਹ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਕੁੱਝ ਲਿਖਤੀ ਤੇ ਕੁੱਝ ਅਲਿਖਤੀ ਨਿਯਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਆਪਸੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਹ ਆਪਸ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਸਮੂਹ ਦੀ ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖ਼ਾਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

7. ਸਮਾਨ ਵਿਚਾਰ (Similar Ideas) – ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸਹਿਕ ਭਾਵਨਾ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਸਵਾਰਥ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਤੇ ਉਹ ਸਮੂਹ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਯਤਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਮੂਹ ਦਾ ਸੰਗਠਨ ਕਾਇਮ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿਚ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਸਮਾਨਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਮਾਨਤਾ ਹੀ ਸਮੂਹ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਵਰਗੀਕਰਣ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ? ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਦੱਸੋ ।
ਜਾਂ
ਸਮੂਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਆਧਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਵਰਗੀਕ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਨੇ ਧਾਰਮਿਕ, ਕਿਸੇ ਨੇ ਆਰਥਿਕ, ਕਿਸੇ ਨੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਤੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਣ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਹੁਣ ਹੇਠ ਅਸੀਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਣ ਵੇਖਾਂਗੇ-
(A) ਸੇਪਿਰ (Sapir) ਨੇ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰੀਰਕ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਤੇ ਸਾਂਝੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਵਰਗੀਕ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ-

1. ਪਰਿਵਾਰ (Family)
2. ਨਸਲੀ ਸਮੂਹ (Racial group) :
3. ਖੇਤੀ ਸਮੂਹ (Agricultural group)
4. ਸੰਘਰਸ਼ ਸਮੂਹ (Conflicting group) ।

(B) ਚਾਰਲਸ ਹਰਟਨ ਕੂਲੇ (Charles Hurton Cooley) ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ ।

1. ਪਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ (Primary Group)
2. ਦੁਤੀਆ ਸਮੂਹ (Secondary Group) ।

ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਨੇੜੇ ਦੇ ਅਤੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੁਤੀਆ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਅਸਿੱਧੇ . ਅਤੇ ਬਨਾਉਟੀ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

(C) ਸੋਰੋਕਿਨ (Sorokin) ਨੇ ਵੀ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹ ਦੱਸੇ ਹਨ ।

1. ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਮੂਹ (Horizontalgroup)
2. ਛੋਟੇ ਸਮੂਹ (Vertical group ।

ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਸਮੂਹ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ-ਦੇਸ਼, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ, ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਗਠਨ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਸੰਗਠਨ ਆਦਿ ।
ਛੋਟੇ ਸਮੂਹ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਛੋਟੇ ਸਮੂਹ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਮੂਹ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

(D) ਸਮਨਰ (Sumner) ਨੇ ਵੀ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ।

1. ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹ (In groups)
2. ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹ (Out groups) ।

ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਅਸੀਂ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਸਮੂਹਿਕ ਭਲਾਈ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਆਕਾਰ ਵਿਚ ਵੀ ਛੋਟੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।ਵਿਅਕਤੀ ਇਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਆਪ ਹੀ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਆਕਾਰ ਵਿਚ ਵੀ ਵੱਡੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

(E) ਗਿਲਿਨ ਅਤੇ ਗਿਲਿਨ (Gillin and Gillin) ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ Cultural Sociology ਵਿਚ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਰਗੀਕਰਣ ਕੀਤਾ ਹੈ ।

1. ਖੂਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ (on the basis of blood relations)
2. ਸਰੀਰਕ ਲੱਛਣਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ (on the basis of physical features)
3. ਖੇਤਰੀ ਆਧਾਰ (area basis)
4. ਮਿਆਦ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ (on the basis of duration)
5. ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸਮੂਹ (cultural group) ।

(F) ਮੈਕਾਈਵਰ ਅਤੇ ਪੇਜ (MacIver and Page) ਨੇ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਰਗੀਕਰਣ ਕੀਤਾ ਹੈ ।

1. ਆਕਾਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ (on the basis of size)
2. ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਨੇੜਤਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ (on the basis of intimacy)
3. ਹਿੱਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ (on the basis of interest)
4. ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ (on the basis of organization)
5. ਮਿਆਦ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ (on the basis of duration) ।

ਮੈਕਾਈਵਰ ਨੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮੂਹ ਲਘੂ ਸਮੂਹ ਅਤੇ ਵੱਡਾ ਸਮੂਹ ਦੱਸੇ ਹਨ । ਪਰਿਵਾਰ ਲਘੂ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਵੱਡਾ ਸਮੂਹ ।
ਮੈਕਾਈਵਰ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਦੋ ਸਮੂਹ ਦੱਸੇ ਹਨ । ਪਹਿਲੇ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਗੁੜੇ ਸੰਬੰਧ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਦੂਜੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਗੈਰ ਨਿੱਜੀ ਸੰਬੰਧ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਮੈਕਾਈਵਰ ਨੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਵੀ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮੂਹ ਦੱਸੇ ਹਨ । ਪਹਿਲੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀਆਂ ਆਮ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਦੂਜਾ ਉਹ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਪੁਰਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਵੀ ਦੋ ਰੂਪ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਕ ਤਾਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਗਠਿਤ ਸਮੂਹ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਲਚਕੀਲਾ ਸਮੂਹ ।

ਮਿਆਦ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਵੀ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਥਾਈ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਭਰ ਲਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਅਸਥਾਈ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।

(G) ਡਵਾਇਟ ਸੈਂਡਰਸਨ ਨੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮੂਹ ਦੱਸੇ ਹਨ ।

1. ਇੱਛਤ ਸਮੂਹ (Voluntary groups)
2. ਅਣਇੱਛਤ ਸਮੂਹ (In Voluntary groups)
3. ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਸਮੂਹ (Delegate groups) ।

ਇੱਛਤ ਸਮੂਹ ਉਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਉਸ ਦੀ ਇੱਛਾ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸ ਸਮੂਹ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣੇ । ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਉਹ ਸਮੂਹ ਹੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਛੱਡ ਵੀ ਸਕਦਾ
ਹੈ ।

ਅਣਇੱਛਤ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਕੋਈ ਮਰਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਚਲਦੀ । ਉਸ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਰਿਵਾਰ ਜਾਂ ਜਾਤ ।
ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

(H) ਜਾਰਜ ਡਾਸਨ ਨੇ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ।

1. ਅਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹ (Unsocial groups)
2. ਫਰਜ਼ੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹ (Pseudo-social groups)
3. ਸਮਾਜ ਵਿਰੋਧੀ ਸਮੂਹ (Anti social groups)
4. ਸਮਾਜ ਪੱਖੀ ਸਮੂਹ (Pro-Social groups) ।

ਅਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹ ਉਹ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਮੈਂਬਰ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਲਈ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਸਮੂਹ ਦੇ ਬਾਕੀ ਕੰਮਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ । ਉਸ ਵਿਚ ਸਵਾਰਥ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਫ਼ਰਜ਼ੀ ਸਮੂਹ ਉਹ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਸਵਾਰਥ ਲਈ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਸਮਾਜ ਕਲਿਆਣ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੀ ਰੁਚੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।

ਸਮਾਜ ਵਿਰੋਧੀ ਸਮੂਹ ਸਮਾਜ ਦੀ ਭਲਾਈ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਈ ਸਮੂਹ ਹੜਤਾਲਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਧਰਨਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਸਰਵਜਨਕ ਸੰਪੱਤੀ ਦੀ ਤੋੜ-ਫੋੜ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਸਮਾਜ ਪੱਖੀ ਸਮੂਹ ਸਮਾਜ ਜਾਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਭਲਾਈ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਕੋਈ ਸਵਾਰਥ ਇਸ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਕਲਿਆਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।

(I) ਟੌਨਿਜ਼ (Tonnies) ਨੇ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਣ ਕੀਤਾ ਹੈ ।

1. ਸਮੁਦਾਇਕ ਸਮੂਹ (Communities)
2. ਸਭਾ ਸਮੂਹ (Associations) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਦਾ ਅਰਥ ਅਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਦਾ ਅਰਥ – ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਇਕੱਠ ਨੂੰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਸਮੁਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ (Characteristics) – ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ-

1. ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚ ਸਰੀਰਿਕ ਨਜ਼ਦੀਕੀ (Physical proximity in members) – ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਸ਼ਰਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੋਣ ਤੇ ਇਕੱਠੇ ਮਿਲ ਕੇ ਬੈਠਣ । ਸਰੀਰਕ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਰੋਜ਼ ਮਿਲਣਾ, ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨਾ, ਉੱਠਣ-ਬੈਠਣ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ ਤੇ ਪਿਆਰ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਨਿੱਘੇ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਵਾਰੀ ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਾਰਨ ਜਿਵੇਂ ਪੇਸ਼ਾ, ਜਾਤ, ਉਮਰ ਆਦਿ ਕਰਕੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅੰਤਰ ਹੋਣੇ ਤਾਂ ਨਿੱਜੀ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ ਨਾਲ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸੰਬੰਧ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

2. ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸੀਮਿਤ ਆਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (They are limited in size) – ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੁਹ ਆਕਾਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚ ਗੂੜ੍ਹੇ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਘੱਟ ਹੋਵੇਗੀ ਤਾਂ ਮੈਂਬਰ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਝਣਗੇ । ਜਿਵੇਂ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਅਧਿਆਪਕ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਹਰ ਇਕ ਬੱਚੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ | ਪਰ ਜੇਕਰ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਹਰ ਇਕ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ । ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਿਣਤੀ ਕਰਕੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਸੰਬੰਧ ਵੀ ਘੱਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

3. ਇਹ ਸਮੁਹ ਸਥਿਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ (These groups are stable) – ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੁਹ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਥਿਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਥਿਰ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਬੱਚਾ ਕਿਸੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਲਈ ਉਸ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਲਈ ਆਪਣੇ ਗੁਆਂਢ ਨਾਲ ਵੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਸਥਿਰਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਸਮੁਹ ਕਿਸੇ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਨਹੀਂ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ । ਜੇਕਰ ਇਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਨਵੇਂ ਮੈਂਬਰ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸਥਾਈਪਨ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

4. ਪਿਛੋਕੜ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ (Similarity of Background) – ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਪਿਛੋਕੜ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪਿਛੋਕੜ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਮੈਂਬਰ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਦੇ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਆਦਰਸ਼ ਵੱਖ ਹੋਣਗੇ ਤਾਂ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਕਮੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜ਼ਿਆਦਾ ਅੰਤਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਘੱਟ ਜਾਣਗੇ ਤੇ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਮੈਂਬਰ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਝਣ ਲੱਗ ਜਾਣਗੇ ਤੇ ਪਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਆਵੇਗੀ । ਜਿਵੇਂ ਜੇਕਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨਵੀਂ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਰਹਿਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਸਮਾਨ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਹੋਣਗੇ ਤਾਂ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਜ਼ਦੀਕ ਆ ਜਾਣਗੇ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਨਿੱਜੀਪਨ ਵੀ ਆ ਜਾਵੇਗਾ ।

5. ਸੀਮਿਤ ਸਵਾਰਥ ਹੁੰਦੇ ਹਨ (They have limited self-interest) – ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਸਮੂਹ ਦੀ ਭਲਾਈ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਸਮੁਹਿਕ ਹਿੱਤ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚ ਨਿੱਜੀ ਸਵਾਰਥ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਪਰ ਜੇਕਰ ਇਹ ਭਾਵਨਾ ਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਹਰੇਕ ਮੈਂਬਰ ਅਜਿਹੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਲਾਭ ਹੋਵੇ | ਕਈ ਵਾਰੀ ਤਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਸਵਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਸਮੂਹਿਕ ਸਵਾਰਥਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਤਿਆਗਣਾ ਵੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਮੂਹ ਕਿਸੇ ਉਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ । ਇਹ ਸਮੂਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਹੀ ਉਦੇਸ਼ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਸੀਮਿਤ ਸਵਾਰਥ ਨਹੀਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੇ ।

6. ਇਹ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ (These are for long duration) – ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਦੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਸਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਥਾਂ ਉੱਪਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਉੱਥੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਘੁਲ-ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੀ ਫ਼ਰਕ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ , ਜਿਵੇਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਵਾਸਤੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਕਾਰਨ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਵੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਸੰਸਥਾ ਵਿਚ ਘੱਟ ਸਮਾਂ ਬਤੀਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਸੰਬੰਧ ਨਿੱਘੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਤੇ ਅਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿੱਜੀਪਣ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਵੀ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਦੋਸਤੀ ਵਾਲੇ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਲਈ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ-ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਰਬਵਿਆਪਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ | ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ-

1. ਸਮਾਜੀਕਰਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ (Important in the process of Socialization) – ਜਨਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਅਕਤੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਮੂਹ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਬੱਚਾ ਇਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਜੀਵਨ ਜੀਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸਮਾਜੀਕਰਣ ਦੀ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਪੜਿਆ ਇਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖੇ ਹੋਏ ਵਿਵਹਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਕੰਮ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਕਿ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੁਹ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸਮਾਜੀਕਰਣ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

2. ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ (It develop the personality of a person) – ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਉੱਪਰ ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਪਿਆਰ ਤੇ ਦੋਸਤੀ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸਹਿਯੋਗ, ਪਿਆਰ, ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਿਅਕਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਸਮੂਹ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ, ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਪਰਿਮਾਪਾਂ, ਕੀਮਤਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

3. ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯੰਤਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਧਾਰ (Important base of social control) – ਹਰ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਸੁਭਾਅ ਪੱਖੋਂ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਸਾਰੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਹੀ ਟੁੱਟ ਜਾਵੇਗੀ । ਇਸ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰ ਨਿਯੰਤਰਨ ਵਿਚ ਰੱਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਵਿਅਕਤੀ ਨਿਯੰਤਰਨ ਵਿਚ ਰਹਿਣਾ ਪਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਹੀ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ।ਉਸਦੇ ਨਿਯੰਤਰਨ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਦਾ ਲਾਭ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਰਹਿਣਾ, ਵੱਡਿਆਂ ਦਾ ਆਦਰ ਕਰਨਾ, ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣਾ ਅਤੇ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ, ਹਰੇਕ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਨਾ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਗੁਣ ਵਿਅਕਤੀ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਹੀ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ । ਇਕ ਵਾਰੀ ਜਦੋਂ ਇਹ ਗੁਣ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਿਯੰਤਰਨ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

4. ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇਣਾ (To give protection to a person) – ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਸਮਝਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਮੈਂਬਰ ਲੋੜ ਪੈਣ ਉੱਤੇ ਇਕਦੂਜੇ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ | ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੱਡਾ ਹੋਣ ਲਈ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਕਰਦੇ ਵੀ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਬੱਚਾ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣੇ ਵਿਵਹਾਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੁਹ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

5. ਪਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ (Members of primary groups are related with each other) – ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਉੱਪਰ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਰਸਮੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਤੇ ਬੋਝ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਆਪੇ ਜਾਂ ਸਵੈ (self) ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਇਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਭਾਵਾਤਮਕ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਿਅਕਤੀ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੀ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇੱਥੇ ਰਹਿ ਕੇ ਵਿਅਕਤੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਇਕੱਲਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਬਲਕਿ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀ ਵੀ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਲੋੜ ਪੈਣ ਉੱਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮੱਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

6. ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ (To fulfill the psychological needs of a person) – ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਵੀ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਹੀ ਪੂਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਪਰਿਵਾਰ, ਖੇਡ ਸਮੂਹ, ਗੁਆਂਢ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ ਰਹਿਣਾ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਤੇ ਰੁੜੀਆਂ ਵੀ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀਆਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ ਹਨ ਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀਆਂ ਵੀ ਇੱਥੇ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਦੁਤੀਆ ਸਮੂਹ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ? ਇਸ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹ ਦਾ ਅਰਥ-ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਇਕੱਠ ਨੂੰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਸਮੁਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਦੁਤੀਆ ਜਾਂ ਗੌਣ ਸਮੂਹ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ (Characteristics of Secondary Groups)

1. ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (They are large in size) – ਦੁਤੀਆ ਸਮੂਹ ਆਕਾਰ ਵਿਚ ਵੱਡੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਵੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤਕ ਫੈਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਹਨ ਤੇ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਥਾਂਵਾਂ ਉੱਤੇ ਫੈਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਦੂਰਦੁਰ ਥਾਂਵਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵੀ ਦੁਤੀਆ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਵੱਧ ਗਈਆਂ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਉਹ ਇਕੱਲੇ ਹੀ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਪੂਰੀਆਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।

2. ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿਚ ਅਸਿੱਧੇ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ (Individuals have indirect relations) – ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਆਪਸ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਅਸਿੱਧੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ ਤਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਆਹਮੋ-ਸਾਹਮਣੇ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਬਲਕਿ ਅਸਿੱਧੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੁੰਦੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਆਪਣੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਮਾਰੂਤੀ ਕਾਰ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਫੈਕਟਰੀ ਵਿਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮਜ਼ਦੂਰ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ | ਕੋਈ ਕਿਹੜਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕੋਈ ਕਿਹੜਾ । ਜਿਹੜਾ ਵਿਅਕਤੀ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਨਾਲ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਤਨਖ਼ਾਹ ਨਾਲ ਮਤਲਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਨੂੰ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਉਸ ਫੈਕਟਰੀ ਦਾ ਮਾਲਕ ਅਤੇ ਮੈਨੇਜਰ ਕੌਣ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਹ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਉਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਅਸਿੱਧੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਇਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਉਹ ਕੰਮ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਸੰਬੰਧ ਸਿੱਧੇ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਅਸਿੱਧੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

3. ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਰਸਮੀ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ (They have formal relations) – ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰਸਮੀ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਉੱਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦੇ । ਵਿਅਕਤੀ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤਨਖ਼ਾਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਦੁਤੀਆ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਤਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਜਿਵੇਂ ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਬੈਂਕ ਵਿਚ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਉੱਥੋਂ ਪੈਸੇ ਕਢਵਾਉਂਦੇ ਹਾਂ ਜਾਂ ਜਮਾਂ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਾਂ | ਕਲਰਕ ਇਹ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਲਰਕਾਂ ਦੀ ਨਿੱਜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਦੁਤੀਆ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿੱਥੋਂ ਨਿੱਘੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਅਤੇ ਰਸਮੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਭਰਮਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

4. ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਗਠਨ ਰਸਮੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (They have formal organization) – ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਮਾਹਿਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮਾਮਲੇ ਨਿਪਟਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਦੁਤੀਆ ਸਮੂਹ ਦਾ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰਤੀਬ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਥਿਤੀ ਤੇ ਭੂਮਿਕਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਉਸਦੀ ਯੋਗਤਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤ ਤੇ ਆਦਤਾਂ ਤਿਆਗਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਉਸ ਸਮੂਹ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁਤੀਆ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਰਸਮੀ ਸੰਗਠਨ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

5. ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕ੍ਰਿਆਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਅਕ੍ਰਿਆਸ਼ੀਲ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ (They have active and inactive members) – ਦੁਤੀਆ ਸਮੂਹ ਆਕਾਰ ਵਿਚ ਵੱਡੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਨਿੱਜੀਪਣ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਸਮੂਹ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਵਿਚ ਭਾਗ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੇ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਦੁਤੀਆ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਕਿਸੇ ਫੰਕਸ਼ਨ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ ਕੁਝ ਮੈਂਬਰ ਹੀ ਕ੍ਰਿਆਸ਼ੀਲ ਬਣ ਕੇ ਭਾਗ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਬਾਕੀ ਤਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਅਭਿਆਸ਼ੀਲ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਚੰਦਾ ਆਦਿ ਹੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਕ੍ਰਿਆਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਅਕ੍ਰਿਆਸ਼ੀਲ ਦੋਹਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

6. ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਇੱਛਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ (Membership is optional) – ਦੁਤੀਆ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਇੱਛਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਇਹ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਇੱਛਾ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਦੁਤੀਆ ਸਮੂਹ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਹੀ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਪੂਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਉਸੇ ਸਮੂਹ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਹੀ ਦੁਤੀਆ ਸਮੂਹ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਬਲਕਿ ਕਈ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕਈ ਕਲੱਬ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਵਿਅਕਤੀ ਜਦੋਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਲੱਬ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਜਦੋਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਛੱਡ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਹਰੇਕ ਕਲੱਬ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਇੱਛਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਪੂਰਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਛੱਡ ਵੀ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ
ਉੱਤਰ-
1. ਇਹ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦੇ ਹਨ (These fulfill the needs of humans) – ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਤੇ ਜਟਿਲ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਇਕੱਲੇ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿ ਕੇ ਹੀ ਪੂਰੀਆਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਵੱਧ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਹੀ ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਬਲਕਿ ਸਾਰੇ ਖੇਤਰਾਂ
ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਰਹਿ ਕੇ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਕਰਕੇ ਹੀ ਇਹ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ । ਹਰ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਹਰੇਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਸੰਬੰਧ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਣ ਉੱਤੇ ਉਹ ਸੰਬੰਧ ਉਸਦੇ ਕੰਮ ਆ ਸਕਣ ਅਤੇ ਇਸ ਕਰਕੇ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੁਤੀਆ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਸਮੂਹ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

2. ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ (Important for Social Progress) – ਸਮਾਜ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਤਾਂ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਇਕ ਆਮ ਆਦਮੀ ਨੇ ਦੁਤੀਆ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਉਦਯੋਗਿਕ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀਆਂ ਆਈਆਂ ਤੇ ਇਹ ਦੁਤੀਆ ਸਮੂਹਾਂ ਕਰਕੇ ਹੀ ਆਈਆਂ ਸਨ । ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਵੱਧ ਰਹੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣਾ ਪਿਆ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਦਾ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਦੁਤੀਆ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਤਰੱਕੀ ਕਰਨ ਦੇ ਮੌਕੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ । ਵਿਅਕਤੀ ਹੁਣ ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਤਰੱਕੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਅੱਗੇ ਵੱਧਣ ਤੇ ਤਰੱਕੀ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਗਤੀ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

3. ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨਾ (To develop the personality of an individual) – ਦੂਤੀਆ ਸਮੁਹ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਤੇ ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਘਰਾਂ ਦੀ ਚਾਰਦੀਵਾਰੀ ਤਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਜਾਂ ਖਾਨਦਾਨ ਦਾ ਕਿੱਤਾ ਹੀ ਅਪਨਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ । ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਉੱਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਪੁਰਾ ਨਿਯੰਤਰਨ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਕੋਈ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਪਰੰਤੁ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਤੇ ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਏ । ਵਿਅਕਤੀ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਸ ਦੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਤੇ ਯੋਗਤਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਹੁਣ ਉਹ ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਵਿਅਕਤੀ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਦੁਤੀਆ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਤਰੱਕੀ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

4. ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਮੱਦਦ ਕਰਨਾ (Helpful in the cultural development) – ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਮੈਂਬਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਹ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਮਿਲ-ਜੁਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇਂ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਵਿਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਚਾਹੇ ਉਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਂਵਾਂ ਉੱਤੋਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਤੋਂ ਆਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਰਸਮੀ ਸਹਿਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਲੈਣ ਦੇਣ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਲੋਕ ਦੂਜੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਲੱਛਣਾਂ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨਾਲ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਕਾਸ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਕ ਸਮਾਜ ਜਾਂ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਹੋਈ ਖੋਜ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਅਪਣਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਮਿਸ਼ਰਣ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

5. ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵਿਚ ਵਾਧਾ (wideness of outlook) – ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਪੱਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਆਕਾਰ ਵਿਚ ਛੋਟੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਹਰ ਇਕ ਦਾ ਆਪਣੇ ਸਮੂਹ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਪਰਿਵਾਰ, ਖੇਡ ਸਮੂਹ ਜਾਂ ਗੁਆਂਢ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਦਾ ਘੇਰਾ ਕਾਫ਼ੀ ਛੋਟਾ ਅਤੇ ਤੰਗ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਹਿੱਤ ਸੀਮਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪਰ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਡੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਫੈਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧਰਮਾਂ, ਜਾਤਾਂ, ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਆਦਿ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਂਵਾਂ ਉੱਤੇ ਫੈਲੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਹ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਦੁਤੀਆ ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਨਿਯਮਾਂ, ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਂਵਾਂ ਉੱਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਿੱਤ ਸਾਂਝੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਮਿਲ-ਜੁਲ ਕੇ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਭੇਦਭਾਵ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਜਾਂ
ਸਮਨਰ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੇ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਵਰਗੀਕਰਨ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆਂ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਨਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਫੋਕਵੇਜ਼’ (Folkways) ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਣ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜੋ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ-

1. ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹ (In-group)
2. ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹ (Out-group)।

ਸਮਨਰ ਨੇ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਇਹ ਵਰਗੀਕਰਣ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਕ ਸਮੂਹ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ਉਹ ਹੈ ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹ ਤੇ ਉਹੀ ਸਮੂਹ ਦੂਸਰੇ ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਬਾਹਰੀ ਸਮੁਹ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹ ਦੂਜੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹ (In-group) – ਸਮਨਰ ਵਲੋਂ ਵਰਗੀਕ੍ਰਿਤ ਸਮੂਹ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਵਿਵਹਾਰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਅਸੀਂ ਸਮੂਹ` (We-group) ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਉਹ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣਾ ਸਮਝਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮੈਕਾਈਵਰ ਤੇ ਪੇਜ (Maclver and Page) ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਸਮਾਜ’ (Society) ਦੇ ਵਿਚ ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਅਰਥ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਤੋਂ ਲਿਆ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜਾਤ, ਧਰਮ, ਪਰਿਵਾਰ, ਕਬੀਲਾ, ਲਿੰਗ ਆਦਿ ਕੁੱਝ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਸਮੂਹ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਗਿਆਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਵਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਸੀ ਸਹਿਯੋਗ, ਆਪਸੀ ਮਿਲਵਰਤਣ, ਸਦਭਾਵਨਾ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਗੁਣ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਬਾਹਰਲਿਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਕੁੱਝ ਕੁ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਮਨਾਹੀ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕਈ ਵਾਰੀ ਲੜਾਈ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਲੋਕ ਇਕ ਸਮੂਹ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਦੂਸਰੇ ਸਮੂਹ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ । ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ‘ਅਸੀਂ ਦੀ ਭਾਵਨਾ’ (We-feeling) ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਦੇ ਵਿਚ ਇਕੋ ਜਾਤ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹ ਨਾਲ ਜੋੜਦੇ ਹਨ ਤੇ ਦੁਸਰੀ ਜਾਤੀ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਲਈ ਬਾਹਰੀ ਜਾਤ ਦਾ ਵਿਅਕਤੀ ਵਰਗੇ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਕਈ ਸਮਾਜਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਦੀ ਵੰਡ ਵੀ ਅੰਤਰੀ ਤੇ ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਜੋੜਦਾ ਹੈ ਤੇ ਆਪਣਾ ਸਮਝਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਉਹ ਮੇਰੇ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਮੇਰਾ ਸਕੂਲ, ਮੇਰਾ ਘਰ, ਮੇਰੀ ਜਗਾ, ਮੇਰਾ ਪਿੰਡ ਵਗੈਰਾ-ਵਗੈਰਾ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹ ਸਮੂਹ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਆਪਣਾ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਉਹ “ਮੇਰੇ ਜਾਂ ਅਸੀਂ’ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਅੰਤਰ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਮੈਕਾਈਵਰ (Maclver) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਉਹ ਸਮੂਹ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣਾ ਸਮਰੂਪ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ, ਕਬੀਲਾ, ਪਿੰਡ ਆਦਿ ।” ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਅੰਤਰ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਸੰਬੰਧ ਸ਼ਾਂਤੀ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮੈਂਬਰ ਆਪਸੀ ਸਹਿਯੋਗ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਸ ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਰਵੱਈਆ ਹਮਦਰਦੀ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣਾਪਨ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਮੂਹ ਦੇ ਵਿਚਾਰ, ਆਦਰਸ਼ ਕੀਮਤਾਂ ਆਦਿ ਵਧੀਆ ਲਗਦੇ ਹਨ | ਉਹ ਦੂਜੇ ਵਿਅਕਤੀ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਆਪਣੇ ਸਮੂਹ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਮੁੱਲਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਹੀ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਮੂਹ ਦੀ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਵਧੀਆ ਲਗਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ । ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹ ਦਾ ਸੰਗਠਨ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹ ਦੇ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਅੰਤਰ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਜਾਂ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹ ਸਰਬਵਿਆਪਕ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਸਾਰੀਆਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਕ੍ਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹ (Out-group)-ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹ ਦੇ ਲਈ ‘ਉਹ ਸਮੂਹ` (They Group) ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਉਹ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਅਕਤੀ ਮੈਂਬਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਬਿਗਾਨਾ ਸਮਝਦਾ ਹੈ । ਆਮ ਤੌੜ ਉੱਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚ ਹਰ ਇਕ ਸਮੂਹ ਨਾਲ ਤਾਂ ਜੁੜਿਆ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਜਿਸ ਸਮੂਹ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਉਸ ਦਾ ਅੰਤਰੀ-ਸਮੂਹ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਜਿਸ ਸਮੂਹ ਦੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਉਹ ਉਸ ਲਈ ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹ ਕਹਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਵਰਗੀਕਰਣ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚ ਦੋਨਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਲਈ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਬਾਹਰੀ ਜਾਤ, ਬਾਹਰਲਾ ਧਰਮ, ਬਾਹਰਲਾ ਪਰਿਵਾਰ ਆਦਿ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਸਮਹ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਤਾਂ ਆਪਣੇਪਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਜਿਹੜਾ ਵਿਅਕਤੀ ਮੈਂਬਰ ਨਹੀਂ ਉਸ ਦੇ ਲਈ ਓਪਰੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਕਈ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਹੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ ਦਾ ਵੀ ਵਰਗੀਕਰਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਕਿਤੇ ਵੀ ਜਾਂਦੇ ਹੋ, ਜਦੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉੱਥੇ ਕੋਈ ਦੂਸਰਾ ਵਿਅਕਤੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਨਾਲ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹੋ । ਜੇਕਰ ਉਹ ਤੁਹਾਡੀ ਜਾਤ, ਧਰਮ ਆਦਿ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹੋ । ਜੇਕਰ ਜਾਤ, ਧਰਮ ਵੱਖਰਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਨ ਪਿਛੋਕੜ ਵਾਲੇ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਦੋਸਤੀ ਵਾਲਾ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋ ਤੇ ਅਸਮਾਨ ਪਿਛੋਕੜ ਵਾਲੇ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਵਾਲਾ ਸਲੂਕ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹੋ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹ ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਬਿਗਾਨੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਨਹੀਂ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਲੜਾਈ ਦੇ ਸਮੇਂ ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹ ਦਾ ਸੰਗਠਨ ਬਹੁਤ ਢਿੱਲਾ ਅਤੇ ਅਸੰਗਠਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਮੁੱਲਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਕੀਮਤ ਕਾਫ਼ੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਵੀ ਸਰਬਵਿਆਪਕ ਸਮੂਹ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਵਰਣ ਤੋਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹ ਤੇ ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹ ਦਾ ਅਰਥ ਹਾਲਤ, ਸਥਾਨ ਤੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਕਦੀ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝ ਨਾ ਹੋਣ ਦੀ ਸੂਰਤ ਦੇ ਵਿਚ ਉਹ ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹ ਉਸ ਲਈ ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹ ਵੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਵਿਵਹਾਰ ਸਹਿਯੋਗ, ਹਮਦਰਦੀ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਸਮੂਹ ਦੀਆਂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ, ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਉੱਤਮ ਸਮਝਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਮੂਹ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਚੰਗੀਆਂ ਲਗਦੀਆਂ ਹਨ । ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹ ਦੇ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਮਨਾਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਸਮੁਹ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਹਾਲਾਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਆਮ ਵਿਅਕਤੀ ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਉੱਪਰ ਸਮਝਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਗੈਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹ ਦੇ ਗਿਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਵਿਵਹਾਰ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਦੋਸਤੀ-ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਵਾਲੇ ਸੰਬੰਧ ਵੀ ਇਸ ਦਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਹੀ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸੰਦਰਭ ਸਮੂਹ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ? ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
1942 ਵਿਚ ਐੱਚ. ਐੱਚ. ਹਾਈਮਨ (H. H. Hyman) ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਕਲਪ ਸੰਦਰਭ ਸਮੂਹ` ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਿਤਾਬ ‘ਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ (The Psychology Status) ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਵਹਾਰ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਪੱਖਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਅਤੇ ਵਿਆਖਿਆ ਲਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਧਿਆਨ ਇਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਸੰਦਰਭ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਚੁਣਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸੰਦਰਭ ਸਮੂਹ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਮਰਟਨ ਨੇ ਇਸ ਦੀ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਲਈ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਕਾਰਜਾਤਮਕ ਅਤੇ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸੰਦਰਭ ਸਮੂਹ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਿੱਧ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਹਾਰ ਦੀਆਂ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਵਿਚ ਲੁਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲੱਭ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਵਹਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪੱਖਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਸੰਦਰਭ ਸਮੂਹ ਦਾ ਅਰਥ (Meaning of Reference Group) – ਜੇਕਰ ਅਸੀ ਸੰਦਰਭ ਸਮੂਹ ਦਾ ਅਰਥ ਸਮਝਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਸਮੂਹ ਦਾ ਅਰਥ ਸਮਝਣਾ ਪਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਸੰਦਰਭ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਸਮੂਹ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਹੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਸਮੂਹ ਦਾ ਵਿਅਕਤੀ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਉਹ ਆਪਣਾ ਸਮੁਹ ਸਮਝ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਸਮੂਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹਰ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਉਹ ਅਸਲੀ ਤੌਰ ਤੇ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸਲੀ ਮੈਂਬਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਉਸ ਸਮੂਹ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਆਪਣਾਪਣ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਉਸ ਸਮੂਹ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਪ੍ਰਮਾਪਾਂ, ਕੀਮਤਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣਾ ਮੰਨ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੂਹ ਦਾ ਅਭਿੰਨ ਅੰਗ ਮੰਨਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਦਾ ਹਰ ਇਕ ਕੰਮ ਜਾਂ ਕ੍ਰਿਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਸਮੂਹ ਦੇ ਆਦਰਸ਼, ਕੀਮਤਾਂ ਆਦਿ ਉਸ ਦੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਮੂਹ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪਰ ਕਈ ਵਾਰੀ ਇਹ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਵਿਵਹਾਰ ਆਪਣੇ ਸਮੂਹ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਜਾਂ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਬਲਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸਮੂਹ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਤੇ ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ | ਪਰ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਇਹ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਸੰਦਰਭ ਸਮੂਹ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ | ਕੁਝ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਵਹਾਰ ਪ੍ਰਤੀਮਾਨ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਿਵੇਚਨ ਲਈ ਸਾਡੇ ਲਈ ਇਹ ਜਾਣਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸ ਸਮੂਹ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਉਸ ਸਮੁਹ ਵਿਚ ਕੀ ਸਥਿਤੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਮੂਹ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸਮੁਹ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਵਿਅਕਤੀ ਇਸ ਦਾ ਅਸਲੀ ਮੈਂਬਰ ਨਾ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਇਸ ਤੋਂ ਇੰਨਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਹਿੱਸਾ ਉਸ ਸਮੂਹ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀ ਉਸ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਸੰਦਰਭ ਸਮੁਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਆਮ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੂਹ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੂਹ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮੰਨ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਆਦਤਾਂ, ਮਨੋਵਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੂਹ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਯਮਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਇਸ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਸੰਦਰਭ ਸਮੁਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਮੱਧ ਵਰਗੀ ਸਮੂਹ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਉੱਚ ਵਰਗ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮੰਨ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਆਪਣਾ ਵਿਵਹਾਰ, ਆਦਤਾਂ, ਆਦਰਸ਼, ਕੀਮਤਾਂ ਉਸੇ ਉੱਚ ਵਰਗ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਯਮਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਆਪਣੇ ਰਹਿਣ ਸਹਿਣ, ਖਾਣ ਪੀਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਉਸੇ ਉੱਚ ਵਰਗ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਯਮਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਉੱਚਾ ਵਰਗ ਉਸ ਮੱਧ ਵਰਗੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸੰਦਰਭ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਵਿਅਕਤੀ ਉੱਚ ਵਰਗ ਨਾਲ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉੱਚ ਵਰਗ ਉਸ ਲਈ ਸੰਦਰਭ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਆਦਤਾਂ, ਪ੍ਰਤਿਮਾਨ, ਵਿਤੀਆਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਉਸ ਸੰਦਰਭ ਸਮੂਹ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਢਾਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸੰਦਰਭ ਸਮੂਹ ਦਾ ਅਰਥ ਹੋਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਜੇਕਰ ਅਸੀ ਸੰਦਰਭ ਸਮੂਹ ਦੀਆਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵੇਖਾਂਗੇ ।

ਸ਼ੈਰਿਫ ਅਤੇ ਸ਼ੈਰਿਫ (Sharrif and Shariff) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸੰਦਰਭ ਸਮੂਹ ਉਹ ਸਮੂਹ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਮੂਹ ਦੇ ਇਕ ਅੰਗ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੋਣ ਦੀ ਚਾਹ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਦੈਨਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸੰਦਰਭ ਸਮੂਹ ਉਹ ਸਮੂਹ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਦੈਨਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸੰਦਰਭ ਸਮੂਹ ਉਹ ਸਮੂਹ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਪਛਾਣ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।”

ਰਾਬਰਟ ਮਰਟਨ (Robert Merton) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸੰਦਰਭ ਸਮੂਹ ਵਿਵਹਾਰ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਮੁਲਾਂਕਣ ਜਾਂ ਮੁਲਾਂਕਣ ਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਕਾਂ ਤੇ ਪਰਿਣਾਮਾਂ ਨੂੰ ਕ੍ਰਮਬੱਧ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਹੋਰਾਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਤੇ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ਨੂੰ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਪਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਮਰਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਸਮੂਹ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਫਲ ਹਨ ਵਿਅਕਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਦਰਭ ਸਮੂਹ ਮੰਨਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮਰਟਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਉਸ ਸਮੂਹ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੋਵੇ ਜਿਸ ਦਾ ਉਹ ਮੈਂਬਰ ਹੈ । ਉਹ ਉਸ ਸਮੂਹ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਉਹ ਮੈਂਬਰ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਅਸੀਂ ਅਸਲ ਵਿਚ ਮੈਂਬਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਅੰਤਰ ਕ੍ਰਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਤਾਂ ਵੀ ਜੇਕਰ ਉਹ ਸਮੂਹ ਸਾਡੇ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਵਿਵਹਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਢਾਲਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਸ ਗ਼ੈਰ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਸਮੂਹ ਵੀ ਸਾਡੇ ਲਈ ਸੰਦਰਭ ਸਮੂਹ ਹੋਵੇਗਾ ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Sociology Important Questions Chapter 3 ਸਮਾਜ, ਸਮੂਦਾਇ ਅਤੇ ਸਭਾ Important Questions and Answers.

PSEB 11th Class Sociology Important Questions Chapter 3 ਸਮਾਜ, ਸਮੂਦਾਇ ਅਤੇ ਸਭਾ

ਵਸਤੁਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ Objective Type Questions
I. ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ Multiple Choice Questions :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਕਿਸਦੇ ਹਨ ? “ਮਨੁੱਖ ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹੈ ।”
(a) ਮੈਕਾਈਵਰ
(b) ਵੈਬਰ
(c) ਅਰਸਤੂ
(d) ਪਲੈਟੋ ।
ਉੱਤਰ-
(c) ਅਰਸਤੂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਮਾਜ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਭਿੰਨਤਾ ਦੀ ਕੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ?
(a) ਸੰਬੰਧ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਲਈ
(b) ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦੇ ਲਈ
(c) ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਜਨਸੰਖਿਆਤਮਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਲਈ
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮਾਰਕਸ ਅਨੁਸਾਰ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਸਮਾਜ ਕਿਹੜਾ ਸੀ ?
(a) ਆਦਿਮ ਸਾਮਵਾਦੀ
(b) ਸਾਮੰਤਵਾਦੀ
(c) ਆਸਮੂਲਕ
(d) ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ।
ਉੱਤਰ-
(a) ਆਦਿਮ ਸਾਮਵਾਦੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਿਅਕਤੀ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧ ਕਿਉਂ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ?
(a) ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦੇ ਲਈ
(b) ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦੇ ਲਈ
(c) ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਸਵਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ………………………… ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
(a) ਵਿਰੁੱਧ
(b) ਪੂਰਕ
(c) ਸਮਾਨ
d) ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(b) ਪੂਰਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਕੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ?
(a) ਸਮਾਨਤਾ
(b) ਸਹਿਯੋਗ
(c) ਸੰਘਰਸ਼
(d) ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ।
ਉੱਤਰ-
(d) ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਗਠਨ ਜਿਹੜਾ ਕਿਸੇ ਸਮਾਨ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦੇ ਲਈ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
(a) ਇੱਕ ਸਮਾਜ
(b) ਸਮਾਜ
(c) ਸਮੂਹ
d) ਇਕ ਸੰਗਠਨ ।
ਉੱਤਰ-
(a) ਇੱਕ ਸਮਾਜ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਸਮੁਦਾਇ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ?
(a) ਕੇਰਲ ਦੇ ਲੋਕ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ
(b) ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਲੋਕ
(c) ਟਰੇਡ ਯੂਨੀਅਨ ਅੰਦੋਲਨ
(d) ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(d) ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸਮਾਜ ਕਿਸਦਾ ਜਾਲ ਹੈ ?
(a) ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਮਾਪਾਂ ਦਾ
(b) ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ
(c) ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦਾ
(d) ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(b) ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਕੀ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ?
(a) ਮਨੁੱਖ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਤੋਂ ਸਮਾਜਿਕ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਇਕੱਲਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ
(b) ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੇ ਲਈ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ
(c) ਸਮਾਜ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।

II. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ Fill in the blanks :

1. ਸਮਾਜ ………………………… ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ

2. ਸਮੁਦਾਇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ …………………… ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੰਤਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ

3. …………………. ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੰਤਵ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦੇ ਲਈ ਸੋਚ-ਸਮਝ ਕੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਭਾ

4. ……………………… ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਇੱਛਾ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਭਾ

5. ਸਮਾਜ ……………………… ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਮੂਰਤ

6. ……………………. ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਟੋਟਮ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਦਿਵਾਸੀ

7. ……………………… ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਰਸਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਭਾ

III. ਸਹੀ/ਗਲਤ True/False :

1. ਸਮਾਜ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਇੱਛਾ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ

2. ਸਮਾਜ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਕਾਰਨ ਬਣਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

3. ਸਮੁਦਾਇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

4. ਸਭਾ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਜਾਣ ਬੁੱਝ ਕੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

5. ਸਭਾ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਗੈਰ-ਰਸਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ

6. ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

7. ਸੰਸਥਾ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਜਾਂ ਉਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪਰਿਮਾਪਾਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

IV. ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ/ਲਾਈਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਉੱਤਰ One Word/line Question Answers :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕੌਣ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਕ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਅਕਤੀ, ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਜੇਕਰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸਹਿਯੋਗ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੇਕਰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਹਿਯੋਗ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਮਾਜ ਕਿਸ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕਿਸਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ, “ਸਮਾਜ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਅਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਨਹੀਂ ਚੱਲ ਸਕਦਾ ।”
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਵੈਸਟਰਮਾਰਕ ਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕਿਸ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਟੋਟਮ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਟੋਟਮ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਆਦਿਵਾਸੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਮਾਜ ਅਮੂਰਤ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਉਂਕਿ ਸਮਾਜ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਜਾਲ ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਬੰਧ ਅਮੂਰਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਅਸੀਂ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸਮਾਜ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਮ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਜਾਲ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸਮਾਜ ਦੀ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਸੰਬੰਧਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸਮਾਜ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਧਾਰ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਸੰਬੰਧ ਸਮਾਜ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਧਾਰ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸਮੁਦਾਇ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮੁਦਾਇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਾ ਇਕ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸਮੂਹ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਜੀਵਨ ਬਿਤਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਕੀ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਮੂਹ ਸਮੁਦਾਇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੀ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਜਾਂ ਕਈ ਹੋਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮੂਹ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਸਮੁਦਾਇ ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮੁਦਾਇ ਸ਼ਬਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ Community ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਰੂਪਾਂਤਰ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਇਕੱਠੇ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਾਉਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਸ਼ਬਦ Community ਕਿਹੜੇ ਦੋ ਲਾਤੀਨੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਬਣਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਬਦ Community ਲਾਤੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ Com ਅਤੇ Munus ਤੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਸਮੁਦਾਇ ਕਿਵੇਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮੁਦਾਇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਅੰਤਰ-ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਸਮੁਦਾਇ ਦਾ ਜਨਮ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮੁਦਾਇ ਦਾ ਜਨਮ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਕੀ ਸਮੁਦਾਇ ਵਿਚ ਸਮੁਦਾਇਕ ਭਾਵਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੀ ਹਾਂ, ਸਮੁਦਾਇ ਵਿਚ ਸਮੁਦਾਇਕ ਭਾਵਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਸਭਾ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਕੁੱਝ ਲੋਕ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੰਤਵ ਦੇ ਲਈ ਆਪਸ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੰਗਠਨ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਸ ਸੰਗਠਿਤ ਹੋਏ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਸਭਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਸਭਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਿਵੇਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਭਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੰਤਵ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦੇ ਲਈ ਸੋਚ-ਸਮਝ ਕੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਸਭਾ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਦਾ ਆਧਾਰ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਭਾ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਦਾ ਆਧਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਰਜੀ ਨਾਲ ਸਭਾ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਸਭਾ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਭਾ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਰਸਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਸਭਾ ਅਤੇ ਸਮੁਦਾਇ ਵਿਚ ਇਕ ਅੰਤਰ, ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮੁਦਾਇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਕਿਸੇ ਸਭਾ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸੰਮਾਜ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਰਥ ਸਿਰਫ਼ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਣ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹੈ ਬਲਕਿ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਜਾਲ ਤੋਂ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਲੋਕ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਬੰਧ ਬਣਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਮਾਜ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਾਰਸੰਜ਼ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਪੂਰਨ ਜਟਿਲਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਾਰਜਾਂ ਦੇ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਹੋਣ ਅਤੇ ਇਹ ਕਾਰਜ ਅਤੇ ਮੰਤਵ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹੋਣ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਆਂਤਰਿਕ ਹੋਣ ਜਾਂ ਸੰਕੇਤਕ ”

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਦੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਸਮਾਜ ਸੰਬੰਧਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਲੋਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਬਿਨਾਂ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ
2. ਸਮਾਜ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਦੋਹਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਮਾਜ ਕਾਇਮ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਅਮੂਰਤਤਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਅਮੂਰਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਜਾਲ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਦੇਖ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਛੂਹ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸਿਰਫ਼ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਛੂਹ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਇਸ ਲਈ ਅਮੂਰਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਹੀ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿਅਕਤ ਕਰਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਧਨ ਹੈ । ਬਿਨਾਂ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਸਥਾਪਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅੰਤਰ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਮਨੁੱਖ ਹੀ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਬੋਲ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਹੋਰ ਕੋਈ ਪਸ਼ੂ ਜਾਂ ਪ੍ਰਾਣੀ ਬੋਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਕੱਢ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸਮੁਦਾਇ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਕੁੱਝ ਵਿਅਕਤੀ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਇਲਾਕੇ ਨਾਲ ਸੰਗਠਿਤ ਰੂਪ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ . ਉਹ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਹੀ ਉੱਥੇ ਬਿਤਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਮੁਦਾਇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸਮੁਦਾਇ ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮੁਦਾਇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ Community ਦਾ ਰੂਪਾਂਤਰ ਹੈ । ਇਹ ਲਾਤੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ Com ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਇਕੱਠੇ ਮਿਲ ਕੇ ਰਹਿਣਾ ਅਤੇ Munus ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਬਣਾਉਣਾ, ਤੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਿਆ ਹੈ ਤੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਇਕੱਠੇ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਾਉਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸਭਾ ਦਾ ਅਰਥ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਭਾ ਸਹਿਯੋਗ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਲੋਕ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੰਤਵ ਦੇ ਲਈ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਸੰਗਠਨ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਸ ਸੰਗਠਿਤ ਹੋਏ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਸਭਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸਭਾ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਲਿਨ ਅਤੇ ਗਿਲਿਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਭਾ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਸਮੂਹ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਉਦੇਸ਼ ਜਾਂ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਲਈ ਪਰਸਪਰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਸਵੀਕ੍ਰਿਤ ਕਾਰਜ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਵਹਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੰਗਠਿਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।”

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਅਰਥ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੰਸਥਾ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਜਾਂ ਉਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪਰਿਮਾਪਾਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ। ਸੰਸਥਾ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮਨੁੱਖੀ ਕਿਰਿਆ ਦੁਆਲੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਰੂੜੀਆਂ ਅਤੇ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਗੁੱਛਾ ਹੈ । ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਤਾਂ ਸੰਰਚਿਤ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਇੱਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੱਤ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਚਾਰ ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੱਤ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਸਮੂਹ ਆਪਣੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਇਸ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਸੰਸਥਾ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਨਾਲ ਚਾਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਉਹ ਹਨ-

1. ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ,
2. ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ,
3. ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ,
4. ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਰਥ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਸਮਾਜਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸਮਾਜ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸਿਰਫ਼ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੋੜ ਮਾਤਰ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਬਲਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਜਾਲ ਤੋਂ ਜਿਸ ਨਾਲ ਲੋਕ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਸਿਰਫ਼ ਕੁਝ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨ ਨਾਲ ਹੀ ਸਮਾਜ ਨਹੀਂ ਬਣ ਜਾਂਦਾ । ਸਮਾਜ ਸਿਰਫ਼ ਤਾਂ ਹੀ ਬਣਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਅਰਥਪੂਰਨ ਸੰਬੰਧ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸੰਬੰਧ ਅਮੂਰਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਠੋਸ ਰੂਪ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਸਿਰਫ਼ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਇਹ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਇਹ ਤਾਂ ਆਪਸ ਵਿਚ ਇੰਨੇ ਅੰਤਰ-ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿਖੇੜ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ । ਇਹ ਸਾਰੇ ਸੰਬੰਧ ਜੋ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਾਲ ਨੂੰ ਹੀ ਸਮਾਜ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਵੇਖ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਅਮੂਰਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਸਮਾਜ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਸਮਾਜ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਅਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਉੱਤੇ ਅੰਤਰ-ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
4. ਸਮਾਜ ਅਮੂਰਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਜਾਲ ਹੈ !
5. ਸਮਾਜ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਿਧਾਂਤ ਉਸ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
6. ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸਹਿਯੋਗ ਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਮੁਦਾਇ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਮ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਵਿਅਕਤੀ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸੰਗਠਿਤ ਰੂਪ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਹੀ ਉੱਥੇ ਬਿਤਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਮਦਾਇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ । ਇਹ ਇੱਕ ਮਰਤ ਸੰਕਲਪ ਹੈ । ਸਮੁਦਾਇ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਜਾਣ-ਬੁਝ ਕੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ । ਇਸ ਦਾ ਤਾਂ ਵਿਕਾਸ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਲੋਕ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਮੁਦਾਇ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇੱਕ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਮੈਂਬਰ ਆਪ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਸ ਵਿਚ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਮੁਦਾਇ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਹਰ ਇੱਕ ਸਮੁਦਾਇ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
2. ਸਮੁਦਾਇ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰੋਲ ਭਾਵਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
3. ਸਮੁਦਾਇ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
4. ਸਮੁਦਾਇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਰਤਾ ਹੁੰਦੀ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਮੈਂਬਰ ਅਸਥਾਈ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਸਥਾਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
5. ਸਮੁਦਾਇ ਦੇ ਲੋਕ ਸਮੁਦਾਇ ਦੇ ਵਿਚ ਹੀ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
6. ਹਰ ਇੱਕ ਸਮੁਦਾਇ ਦਾ ਆਪਣਾ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
7. ਸਮੁਦਾਇ ਦਾ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੰਤਵ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਹ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਭਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਭਾ ਸਹਿਯੋਗ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਲੋਕ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੰਤਵ ਦੇ ਲਈ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਸੰਗਠਨ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਸ ਸੰਗਠਿਤ ਹੋਏ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਸਭਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਆਮ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੰਤਵ ਲਈ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਸਭਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸਭਾ ਦਾ ਇੱਕ ਨਿਸਚਿਤ ਉਦੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਸਦੀ ਪੂਰਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸਨੂੰ ਛੱਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਭਾ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਸਭਾ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
2. ਸਭਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੰਤਵ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਸੋਚ ਸਮਝ ਕੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
3. ਸਭਾ ਦੇ ਨਿਸਚਿਤ ਉਦੇਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
4. ਸਭਾ ਦਾ ਜਨਮ ਤੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
5. ਸਭਾ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਇੱਛਾ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
6. ਸਭਾ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਰਸਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
7. ਹਰੇਕ ਸਭਾ ਆਪਣੇ ਕੁਝ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
8. ਹਰ ਇੱਕ ਸਭਾ ਦੇ ਕੁਝ ਨਿਸਚਿਤ ਉਦੇਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
9. ਸਭਾ ਦਾ ਜਨਮ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਉੱਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਰੀਕ ਫਿਲਾਸਫ਼ਰ ਅਰਸਤੂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਕੀਮਤ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਜਿਹੜਾ ਹੋਰ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਸਾਂਝਾ ਜੀਵਨ ਨਹੀਂ ਬਤੀਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਹੇਠਲੀ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਲੰਬਾ ਜੀਵਨ ਜਿਉਣ ਲਈ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਹੋਰਾਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸੁਰੱਖਿਆ, ਭੋਜਨ, ਸਿੱਖਿਆ, ਸਾਜ਼-ਸਮਾਨ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਲਈ ਹੋਰਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।ਉਹ ਇਕੱਲਾ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੋਵੇਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਪੂਰਕ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹਨ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਰਥ, ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਕ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਅਕਤੀ, ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ (Definitions)

• ਮੈਕਾਈਵਰ ਅਤੇ ਪੇਜ (Maclver and Page) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮਾਜ ਵਿਵਹਾਰਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦੀ, ਅਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਪਰਸਪਰ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ, ਅਨੇਕ ਸਮੂਹਾਂ ਅਤੇ ਵਿਭਾਗਾਂ ਦੀ, ਮਾਨਵ ਵਿਵਹਾਰ ਦੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਅਤੇ ਸਵਾਧੀਨਤਾ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਿਰੰਤਰ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਮਾਜ’ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ । ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਜਾਲ ਹੈ।”
• ਡਿੰਗਜ਼ (Giddings) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮਾਜ ਇਕ ਸੰਗਠਨ ਹੈ, ਇਹ ਪਰਸਪਰਿਕ ਰਸਮੀ ਸੰਬੰਧ ਦਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਯੋਗ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਸਭ ਵਿਅਕਤੀ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।”
• ਟਾਲਕਟ ਪਾਰਸੰਜ਼ (Talcot Parsons) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਪੂਰਨ ਜਟਿਲਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਾਰਜਾਂ ਦੇ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਹੋਣ ਅਤੇ ਇਹ ਕਾਰਜ ਅਤੇ ਮੰਤਵ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹੋਣ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਆਂਤਰਿਕ ਹੋਣ ਜਾਂ ਸੰਕੇਤਕ ” .
• ਕੂਲੇ (Cooley) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮਾਜ ਸਰੂਪਾਂ ਜਾਂ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਇਕ ਜਾਲ ਹੈ । ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਰ ਕੋਈ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਕ੍ਰਿਆ ਕਰਕੇ ਜਿਊਂਦਾ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਵੱਧਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕ-ਮਿਕ ਹਨ ਕਿ ਇੱਕ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਣ ਨਾਲ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।”

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਉੱਪਰ ਲਿਖੀਆਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹਨ । ਪਹਿਲੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹਨ ਕਾਰਜਾਤਮਕ (Functional) ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹਨ ਸੰਗਠਨਾਤਮਕ (Structural) ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ | ਕਾਰਜਾਤਮਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਜਾਲ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਨੁਪੂਰਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਹੋਣ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਜਿਹੜੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਉਸ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਨ । ਸੰਗਠਨਾਤਮਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਸਮਾਜ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਰੀਤਾਂ-ਰਿਵਾਜਾਂ, ਆਦਤਾਂ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਇੱਛਾਵਾਂ ਆਦਿ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਰਸਾ ਹੈ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਕਾਰਜਾਤਮਕ ਅਤੇ ਸੰਗਠਨਾਤਮਕ ਰੂਪ ਦੋਹਾਂ ਨਾਲ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨਾਲ ਬਣਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਨਾਲ ਇਹ ਇੱਕ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ ਇੱਕ ਜਾਲ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜੋੜ ।ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਮਾਜ ਮਨੁੱਖੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਉਹ ਸੰਗਠਨ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਮਿਤ, ਸੰਚਾਲਿਤ ਅਤੇ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਰਲ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਇੱਕ ਅਮੂਰਤ ਧਾਰਨਾ ਹੈ, ਸਮਾਜ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਮੂਹ ਨਹੀਂ ਹੈ ਬਲਕਿ ਇਹ ਸਮਾਜ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਸੰਗਠਨ ਜਾਂ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ ।

ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ (Characteristics of Society)

1. ਸਮਾਜ ਸੰਬੰਧਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (Society is based on Relationships) – ਮੈਕਾਈਵਰ ਅਤੇ ਪੇਜ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮਾਜ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਜਾਲ ਹੈ ।” ਇਸ ਦਾ ਇਹ ਅਰਥ ਹੋਇਆ, ਕਿ ਸਮਾਜ ਸੰਬੰਧਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇੱਥੇ ‘ਜਾਲ` ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਿਉਂ ਹੋਇਆ ? ਕਿਉਂਕਿ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਤਰਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ 15 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਪਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਹੋਣਗੇ । ਸਮਾਜ ਸਿਰਫ਼ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਾ ਜੋੜ ਮਾਤਰ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਹੋਣ ।

2. ਸਮਾਜ ਅੰਤਰਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (Society depends upon Likeness and differences) – ਸਮਾਜ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਅੰਤਰਾਂ ਦੋਹਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਦੋਹਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਮਾਜ ਕਾਇਮ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ । ਇਹ ਭਾਵੇਂ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਬਗੈਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦੀਆਂ । ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਇਕਰੂਪਤਾ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਦੇ ਭਿੰਨਤਾ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਪੂਰਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧ ਤਾਂ ਹੀ ਸਥਾਪਤ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ ਹੋਵੇ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਬਗੈਰ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਤੀ ਖਿੱਚ ਨਹੀਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਅੰਤਰਾਂ ਦਾ ਹੋਣਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

3. ਅੰਤਰ-ਨਿਰਭਰਤਾ (Inter-dependence) – ਸਮਾਜ ਦੇ ਬਣੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਅੰਤਰ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਇੱਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੱਤ ਹੈ । ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਇੰਨੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਕਿ ਉਹ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਆਪਣੇ ਆਪ ਕਰ ਸਕੇ ।ਉਸਨੂੰ ਹੋਰਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣਾ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਿਵੇਂ-ਤਿਵੇਂ ਹੋਰਾਂ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਵੱਧਦੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੰਤਰ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਸਮਾਜ ਦਾ ਇੱਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੱਤ ਹੈ ।

4. ਸਮਾਜ ਅਮੂਰਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (Society is Abstract) – ਸਮਾਜ ਅਮੂਰਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਜਾਲ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਵੇਖ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਛੂਹ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸਿਰਫ਼ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਛੂਹ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਠੋਸ ਰੂਪ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਅਮੂਰਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਕਿਉਂਕਿ ਸੰਬੰਧ ਅਮੂਰਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਿਆ ਸਮਾਜ ਵੀ ਅਮੂਰਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

5. ਜਨਸੰਖਿਆ (Population) – ਸਮਾਜ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੱਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਮਨੁੱਖ । ਮਨੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਕੋਈ ਸਮਾਜ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦਾ । ਜੇਕਰ ਮਨੁੱਖ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੇ ਤਾਂ ਸੰਬੰਧ ਕੌਣ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰੇਗਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਕਿਵੇਂ ਬਣੇਗਾ । ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨਾਮੁਮਕਿਨ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਜਨਸੰਖਿਆ ਹੋਵੇ । ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਹੋਣ ਲਈ ਵੀ ਕਈ ਚੀਜ਼ਾਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਭੋਜਨ ਉਪਲੱਬਧ ਹੋਵੇ, ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੀ ਹਰ ਮੁਸੀਬਤ ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਤੇ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ ਅੱਗੇ ਵੱਧਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਜੇਕਰ ਜਨਸੰਖਿਆ ਨਾ ਵਧੀ ਤਾਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਣਗੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਨਸੰਖਿਆ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਸਮਾਜ ਦਾ ਬਣਨਾ ਨਾਮਕਿਨ ਹੈ ।

6. ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸਹਿਯੋਗ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (Co-operation and conflict are must for society) – ਜਿਵੇਂ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਹੋਂਦ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਹਿਯੋਗ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਹੋਂਦ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ | ਸਹਿਯੋਗ ਸਮਾਜ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦਾ ਇੱਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੱਤ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਇੱਕਦੂਜੇ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਅੰਤਰ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਤਾਂ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੇਕਰ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਹਿਯੋਗ ਹੋਵੇਗਾ । ਇੱਕ- ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਵੱਡਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕਈ ਹੱਥ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਸਹਿਯੋਗ ਉੱਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਵੀ ਤਾਂ ਹੀ ਅੱਗੇ ਵੱਧਦਾ ਹੈ ਜੇਕਰ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਰ ਪੱਖ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਘਰਸ਼ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਜੀਵਨ ਜਿਊਣ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਤਾਕਤਾਂ ਨਾਲ ਲੜਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਊਣ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਭਾ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਉ । ਸਭਾ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਜਾਂ
ਸਹਿਚਾਰਤਾ ਦੇ ਅਰਥ ਅਤੇ ਲੱਛਣਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖ ਇਕ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਆਪਣੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ।ਉਹ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ-

• ਪਹਿਲੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਇਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਮਦਦ ਦੇ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰੇ, ਪਰ ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਕੱਲੇ ਰਹਿ ਪਾਉਣਾ ਅਤੇ ਇਕੱਲੇ ਹੀ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰ ਪਾਉਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ ।
• ਦੂਜਾ ਤਰੀਕਾ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੂਜਿਆਂ ਤੋਂ ਖੋਹ ਕੇ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰੇ ! ਪਰ ਦੂਜਿਆਂ ਤੋਂ ਖੋਹ ਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨਾ ਮੁਮਕਿਨ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਤਰੀਕਾ ਗੈਰ-ਸਮਾਜਿਕ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਨਹੀਂ ਅਪਣਾ ਸਕਦਾ ।
• ਤੀਜਾ ਆਖਰੀ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਤਰੀਕਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਲ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰੇ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਹੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ ।

ਸਭਾ ਵੀ ਇਸੇ ਸਹਿਯੋਗ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਲੋਕ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੰਤਵ ਦੇ ਲਈ ਆਪਸ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੰਗਠਨ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਸ ਸੰਗਠਿਤ ਹੋਏ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਸਭਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਆਮ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੰਤਵ ਲਈ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਸਭਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸਭਾ ਦਾ ਇਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਉਦੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਪੂਰਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸਨੂੰ ਛੱਡਿਆ ਵੀ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿਰਫ਼ ਸਰੀਰਕ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਬਲਕਿ ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਾਜਿਕ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ਉਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਸ ਨਾਲ ਸਭਾ ਜਾਂ ਸਮਿਤੀ ਦਾ ਜਨਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਇਕ ਗੱਲ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਵੀ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ (Definitions)

1. ਬੋਗਾਰਡਸ (Bogardus) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਭਾ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕੁੱਝ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਹੈ ।”
2. ਜਿਨਸਬਰਗ (Ginsberg) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਭਾ ਪਰਸਪਰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦਾ ਇਕ ਸਮੂਹ ਹੈ ਜੋ ਇਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਉਦੇਸ਼ ਜਾਂ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦੇ ਲਈ ਆਮ ਸੰਗਠਨ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।”
3. ਗਿਲਿਨ ਅਤੇ ਗਿਲਿਨ (Gillin and Gillin) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਭਾ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਸਮੂਹ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਉਦੇਸ਼ ਜਾਂ ਉਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਪਰਸਪਰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਵੀਕ੍ਰਿਤ ਕਾਰਜ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਵਹਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੰਗਠਿਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।”.

ਉੱਪਰਲੀਆਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਸਭਾ ਦੇ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਆਧਾਰ ਹਨ-

1. ਸਭਾ ਕੁਝ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੈ ।
2. ਇਹ ਸੰਗਠਨ ਸਹਿਯੋਗ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ ।
3. ਇਸਦੇ ਦੁਆਰਾ ਕੁਝ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਭਾ ਸਾਡੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ । ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਵਿਅਕਤੀ ਸੰਗਠਿਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਕਰਕੇ ਕੁੱਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦੇ ਲਈ ਆਪਸ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਸ ਸੰਗਠਨ ਜਾਂ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਸਭਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਸਭਾ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ (Characteristics of Association)

• ਸਭਾ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੈ (Group of people) – ਸਭਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੁਝ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮੂਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਭਾ ਮੂਰਤ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਮੂਰਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਵਿਚਾਰ ਪੂਰਵਕ ਸਥਾਪਨਾ (Thought full establishment) – ਸਭਾ ਸਮੁਦਾਇ ਵਾਂਗ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ । ਇਸ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੰਤਵ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਸੋਚ ਸਮਝ ਕੇ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਉਦੇਸ਼ (Definite aimਸਭਾ ਦੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਉਦੇਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਭਾ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਕੁਝ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
• ਸਭਾਵਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਅਤੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ (Associations take birth and destroy) – ਸਭਾ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਅਸਥਾਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦੇ ਲਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸਭਾ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਇੱਛਾ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ (Membership based on wish) – ਸਭਾ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਇੱਛੁਕ ਸੰਗਠਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਚਾਹੇ ਇਸਨੂੰ ਛੱਡ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਭਾ ਉਸਦੇ ਲਈ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਅਪਣਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦ ਉਸਦਾ ਹਿੱਤ ਪੂਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
• ਸਭਾ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਰਸਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ (Formal membership) – ਇਸ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਰਸਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।ਉਹ ਜਦੋਂ ਚਾਹੇ ਇਸਨੂੰ ਅਪਣਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਚਾਹੇ ਇਸਨੂੰ ਛੱਡ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਅਰਜ਼ੀ ਜਾਂ ਅਸਤੀਫ਼ਾ ਦੇਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਫ਼ੀਸ ਵੀ ਦੇਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ।
• ਹਰ ਸਭਾ ਕੁਝ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਦੀ ਹੈ (Selection of officers) – ਹਰ ਸਭਾ ਆਪਣੇ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਲਈ ਕੁਝ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਪ੍ਰਧਾਨ, ਉਪ ਪ੍ਰਧਾਨ, ਸੈਕਟਰੀ, ਖਜ਼ਾਨਚੀ ਆਦਿ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਚੋਣ ਵੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮੇਂ ਉੱਤੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਹਰ ਸਭਾ ਦੇ ਕੁਝ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਿਯਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ (Definite rules) – ਹਰ ਸਭਾ ਆਪਣੇ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦੇ ਲਈ ਨਿਯਮ ਵੀ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਮੈਂਬਰ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਹਿ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।
• ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਭਾਵਨਾ (Feeling of Co-operation) – ਸਭਾ ਦਾ ਜਨਮ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਲਈ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਭਾ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Sociology Important Questions Chapter 2 ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਦੂਜੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ Important Questions and Answers.

PSEB 11th Class Sociology Important Questions Chapter 2 ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਦੂਜੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ

ਵਸਤੁਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ Objective Type Questions
I. ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ Multiple Choice Questions :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਿਤਾਬ Das Capital ਦਾ ਲੇਖਕ ਕੌਣ ਹੈ ?
(a) ਵੈਬਰ
(b) ਦੁਰਖੀਮ
(c) ਮਾਰਕਸ
d) ਸਪੈਂਸਰ ।
ਉੱਤਰ-
(c) ਮਾਰਕਸ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਅਰਥਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੈ ?
(a) ਉਪਭੋਗ
(b) ਧਾਰਮਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ
(c) ਉਤਪਾਦਨ
(d) ਵੰਡ ।
ਉੱਤਰ-
(b) ਧਾਰਮਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਕੀ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ ?
(a) ਇਤਿਹਾਸ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਸਮੱਗਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ
(b) ਇਤਿਹਾਸ ਨੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਕਈ ਸੰਕਲਪਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਹੈ
(c) ਸਮਾਜਿਕ ਇਤਿਹਾਸ ਕਿਸੇ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਮਿਕ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਕਿਸਦੇ ਹਨ ? ‘‘ਸਮਾਜ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਰੂਪ ਹੈ ।”
(a) ਮੈਕਾਈਵਰ
(b) ਅਰਸਤੂ
(c) ਵੈਬਰ
(d) ਦੁਰਖੀਮ ।
ਉੱਤਰ-
(b) ਅਰਸਤੂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਜੈਵਿਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਕੀ ਹੈ ?
(a) ਖੜੇ ਹੋਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ
(b) ਵਿਕਸਿਤ ਦਿਮਾਗ਼
(c) ਬੋਲਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ ?
(a) ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਖੇਤਰ ਸੰਪੂਰਣ ਸਮਾਜ ਹੈ ਪਰ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਆਰਥਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਹੈ
(b) ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਸਮਾਜਿਕ ਹੈ ਅਤੇ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਆਰਥਿਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ
(c) ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਇਕਾਈ ਸਮੂਹ ਹੈ ਪਰ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਇਕਾਈ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਹੈ
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕਾਮਤੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਫਿਲਾਸਫੀ ਨੂੰ ਕੀ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ?
(a) ਆਦਰਸ਼ਵਾਦ
(b) ਸਕਾਰਾਤਮਕਵਾਦ
(c) ਨਿਰੀਖਣਵਾਦ
(d) ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(b) ਸਕਾਰਾਤਮਕਵਾਦ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਕਿਹੜੀ ਸ਼ਾਖਾ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ?
(a) ਸਮਾਜਿਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ
(b) ਆਰਥਿਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ
(c) ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਵਿਗਿਆਨ
(d) ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ।
ਉੱਤਰ-
(a) ਸਮਾਜਿਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਤੱਥਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਲਈ ਕਿਸ ਦਾ ਰਿਣੀ ਹੈ ?
(a) ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰ
(b) ਇਤਿਹਾਸ
(c) ਰਾਜਨੀਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰ
(d) ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ।
ਉੱਤਰ-
(b) ਇਤਿਹਾਸ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਵਿਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
(a) ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਵਿਧੀ
(b) ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਵਿਧੀ
(c) ਪ੍ਰਯੋਗਾਤਮਕ ਵਿਧੀ
(d) ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਵਿਧੀ ।
ਉੱਤਰ-
(c) ਪ੍ਰਯੋਗਾਤਮਕ ਵਿਧੀ ।

II. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ Fill in the blanks :

1. ………………………. ਨੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਮਾਨਵਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਜੁੜਵੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਕਿਹਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਰੋਬਰ

2. ਮਾਨਵਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦੇ …………………………… ਖੇਤਰ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੋ

3. ……………………… ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਾਨਵ-ਵਿਗਿਆਨ

4. ………………………. ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਤਿਹਾਸ

5. ਸਮਾਜ …………………………. ਨਾਲ ਬਣਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਅਕਤੀਆਂ

6. …………………….. ਉਤਪਾਦਨ, ਉਪਭੋਗ ਅਤੇ ਵੰਡ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ

7. ਰਾਜ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ……………………….. ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ

III. ਸਹੀ/ਗਲਤ True/False :

1. ਤਾਰਾ ਵਿਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

2. ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਮਦਦ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

3. ਅਰਸਤੂ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਜਨਮਦਾਤਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

4. ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਨੂੰ ਚਾਰ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਲਤ

5. ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਸਮਾਜਿਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਲਤ

6. ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਆਗਮਨ ਅਤੇ ਨਿਗਮਨ ਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

7. ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰ ਉਤਪਾਦਨ, ਉਪਭੋਗ ਅਤੇ ਵੰਡ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

IV. ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ/ਲਾਈਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਉੱਤਰ One Word/line Question Answers :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮਾਨਵ-ਵਿਗਿਆਨ ਕਿਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਾਨਵ-ਵਿਗਿਆਨ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮਾਨਵ-ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਹਿੱਸਾ ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਾਨਵ-ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਮਾਨਵ-ਵਿਗਿਆਨ, ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਇਤਿਹਾਸ ਕਿਸਦੇ ਅਧਿਐਨ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਤਿਹਾਸ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਮਾਜ ਕਿਸ ਨਾਲ ਬਣਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਬਣਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਕੋਈ ਉਦਾਹਰਣ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ, ਤਾਰਾ ਵਿਗਿਆਨ, ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ, ਪੌਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਕੀ ਸਮਝਣ ਲਈ ਇਤਿਹਾਸ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਲਈ ਇਤਿਹਾਸ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਇਤਿਹਾਸ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਤਿਹਾਸ ਇੱਕ ਮੁਰਤ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਕਿਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਉਤਪਾਦਨ, ਉਪਭੋਗ ਅਤੇ ਵੰਡ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਕਿਸ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਲਈ ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਮੱਦਦ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਲਈ ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਮੱਦਦ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਇਤਿਹਾਸ ਕਿਸ ਵਿਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਵਰਣਾਤਮਕ ਵਿਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਕੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਅਨੁਪੂਰਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਪੂਰਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਜਨਮਦਾਤਾ ਕਿਸ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਜਨਮਦਾਤਾ ਅਰਸਤੂ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਕਿਤਾਬ ‘ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰ’ ਕਿਸਨੇ ਲਿਖੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਤਾਬ ‘ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰ’ ਕੌਟਿਲਯ ਨੇ ਲਿਖੀ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਕਿੰਨੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਸਕਦੇ ਹਾਂ-ਪਾਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਿਹੜੀ ਨਵੀਂ ਸ਼ਾਖਾ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਈ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਨਵੀਂ ਸ਼ਾਖਾ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਆਗਮਨ ਅਤੇ ਨਿਗਮਨ ਵਿਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਆਰਥਿਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਇਕ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਅਤੇ ਸਾਧਾਰਣ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ ਰਾਜ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ, ਵਿਕਾਸ, ਰਾਜ ਦੇ ਸੰਗਠਨ, ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਸਿਰਫ਼ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕੀ ਮੰਨ ਕੇ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਮੰਨ ਕੇ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਵੰਡ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਤੇ ਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਇਸਨੂੰ ਅਸੀਂ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਉਹ ਦੋ ਭਾਗ ਹਨ :

1. ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਗਿਆਨ
2. ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਗਿਆਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਗਿਆਨ ਉਹ ਵਿਗਿਆਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਿਕ ਅਤੇ ਜੀਵ-ਵਿਗਿਆਨ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਇਹ ਸੰਬੰਧਿਤ ਤੱਥਾਂ, ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ-ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ, ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਉਹ ਵਿਗਿਆਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਤੱਥਾਂ, ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ , ਜਿਵੇਂ-ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ, ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ, ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਇਤਿਹਾਸ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਤਿਹਾਸ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਬੀਤੇ ਹੋਏ ਸਮੇਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਬੀਤੇ ਹੋਏ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਖੇਤਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸਦੇ ਵਿੱਚ ਧਨ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ, ਵਿਤਰਣ ਅਤੇ ਉਪਭੋਗ ਕਿਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਇਹਨਾਂ ਸਭ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੋਸ਼ਿਆਲੋਜੀ ਸ਼ਬਦ, ਲਾਤੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਸੋਸ਼ਿਉ (Socio) ਅਤੇ ਯੂਨਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਲੋਸ (Logos) ਤੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਿਆ ਹੈ । Socio ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸਮਾਜ ਅਤੇ Logos ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਸਮਾਜ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ, ਰਾਜ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ, ਵਿਕਾਸ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਰਾਜ ਦੇ ਸੰਗਠਨ, ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸ਼ਾਸਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਆਦਿ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਭਾਵਾਂ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਧੀ (Historical Method) ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਵਿਧੀ (Comparative Method) ਆਦਿ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਨਿਗਮਨ ਵਿਧੀ (Deductive Method) ਅਤੇ ਆਗਮਨ ਵਿਧੀ (Inductive Method) ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਗਿਆਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਗਿਆਨ ਉਹ ਵਿਗਿਆਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਾਸਤਾ ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਜੀਵ-ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਇਹ ਸੰਬੰਧਿਤ ਤੱਥਾਂ, ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ; ਜਿਵੇਂ-ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ, ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ, ਤਾਰਾ ਵਿਗਿਆਨ, ਜੀਵ ਵਿਗਿਆਨ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦਾ ਅਰਥ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਉਹ ਵਿਗਿਆਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਤੱਥਾਂ, ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ , ਜਿਵੇਂ ਅਰਥ ਵਿਗਿਆਨ, ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ, ਮਾਨਵ-ਵਿਗਿਆਨ, ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਬਾਕੀ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇ-ਖੇਤਰ ਦੀ ਭਿੰਨਤਾ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵਿਚ ਹੀ ਕੇਵਲ ਭਿੰਨਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਸਾਰੇ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਕੇਵਲ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਹੀ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਅਸੀਂ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਕੀ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਜਿਵੇਂ ਅਰਥ ਵਿਗਿਆਨ ਆਰਥਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਭਾਵੇਂ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਇਹ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਸਮਾਜ ਦਾ ਹੀ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਹਨ । ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਹੱਲ ਲੱਭਣ ਲਈ ਬਾਕੀ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦਾ ਵੀ ਸਹਾਰਾ ਲੈਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਇਤਿਹਾਸ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਤਿਹਾਸ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਬੀਤੇ ਹੋਏ ਸਮੇਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਬੀਤੇ ਹੋਏ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਹ ‘ਕੀ ਸੀ’ ਅਤੇ ‘ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਹੋਇਆ’ ਦੋਨੋਂ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਤਿਹਾਸ ਦੁਆਰਾ ਸਾਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ, ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ, ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਆਦਿ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਕਿਵੇਂ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਦੋਨੋਂ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਇਕੋ ਹੀ ਵਿਸ਼ਾ ਸਮੱਗਰੀ ਦਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਤੋਂ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਤਿਹਾਸ ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਾਧਾਰਨ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰ-ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਵਿਧੀ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਵਿਵਰਣਾਤਮਕ ਵਿਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮੂਹ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪਰੰਤੂ ਇਤਿਹਾਸ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਭੂਤਕਾਲ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਹੀ ਆਪਣਾ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਇਤਿਹਾਸ ਉੱਪਰ ਕਿਵੇਂ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਤਿਹਾਸ ਤੋਂ ਹੀ ਇਸਨੂੰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਵਿਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਮੱਗਰੀ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਇਸ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਰਨ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਲਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਮੱਗਰੀ ਹੀ ਸਾਡੀ ਮਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ, ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਸ਼ਾਖਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਮਾਨਵ-ਵਿਗਿਆਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰੂਪਾਂਤਰ ਦੋ ਯੂਨਾਨੀ ਸ਼ਬਦਾਂ (Two Greek words) ਤੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਿਆ ਹੈ । Anthropo ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ logy ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਵਿਗਿਆਨ ਭਾਵ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ।ਇਸ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਹੁਤ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਦੇ ਹਾਂ-

• ਸਰੀਰਕ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ (Physical Anthropology) – ਇਸ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਰੀਰਕ ਲੱਛਣਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ, ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਨਸਲਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਪੂਰਵ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪੁਰਾਤੱਤਵ-ਵਿਗਿਆਨ (Pre-historic-Archaeology) – ਇਸ ਸ਼ਾਖਾ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਲਿਖਤੀ ਪ੍ਰਮਾਣ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਜਿਵੇਂ ਖੰਡਰਾਂ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਆਦਿ ਕਰਕੇ ।
• ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ (Social and Cultural Anthropology) – ਇਸ ਵਿਚ ਸੰਪੂਰਨ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਪੂਰਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਇਕ ਸਮਾਜ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਵਿਵਸਥਾ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਧਰਮ, ਕਲਾ ਆਦਿ ਹਰ ਵਸਤੂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ ਆਦਿਮ (Primitive) ਸਮਾਜਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਿੰਡ, ਕਬੀਲੇ, ਟਪਰੀਵਾਸ ਸਮੂਹ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਖੇਤਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਦੇ ਵਿਚ ਧਨ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ, ਵਿਤਰਣ ਅਤੇ ਉਪਭੋਗ ਕਿਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਇਸ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਰਥ ਵਿਗਿਆਨ, ਆਰਥਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸੰਗਠਨਾਂ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਆਰਥਿਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਲੋੜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ । ਉੱਤਰ-ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਵਿਵਹਾਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਮਾਨਸਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਵਹਾਰ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਲਈ ਤੰਤੂ ਗੰਥੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (Neuro glandular system) ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਯਾਦਾਸ਼ਤ, ਬੁੱਧੀ, ਯੋਗਤਾਵਾਂ, ਹਮਦਰਦੀ ਆਦਿ (Memory, Intelligence, attitudes, sympathy etc.) ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਿੰਦੂ ਵਿਅਕਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਕੀ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ? ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੋਵੇਂ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵੀ ਹਨ ਅਤੇ ਵੱਖ ਵੀ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਦੋਹਾਂ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਤੇ ਭਿੰਨਤਾ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਇਹ ਜਾਣ ਲਈਏ ਕਿ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰ ਤੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਕੀ ਅਰਥ ਹਨ ।

ਆਮ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਜੋ ਵੀ ਆਰਥਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਅਰਥ ਵਿਗਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਅਰਥ ਵਿਗਿਆਨ ਇਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀਆਂ ਖਤਮ ਨਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸੀਮਿਤ ਸਰੋਤਾਂ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਪੂਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਆਰਥਿਕ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਪੈਸੇ ਜਾਂ ਪੁੰਜੀ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਹੀ ਪੂੰਜੀ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ, ਵਿਤਰਣ ਤੇ ਉਪਭੋਗ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਚਾਹੇ ਇਸ ਵਿਆਖਿਆ ਵਿਚ ਪੂੰਜੀ ਨੂੰ ਵੱਧ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਪਰ ਆਧੁਨਿਕ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਪੈਸੇ ਦੀ ਥਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਸਮੂਹਾਂ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ, ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ, ਕੀਮਤਾਂ, ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਤੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਜਾਲ ਹੈ ਤੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਹਰੇਕ ਆਰਥਿਕ ਕ੍ਰਿਆ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਅੰਤਰ-ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਕਰਕੇ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਆਰਥਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਬਾਰੇ ਜਾਣਨਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸਮਾਜਿਕ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅੰਤਰ-ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ ।

ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਦੇਣ (Contribution of Sociology to Economics) – ਅਰਥ- ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਵੀ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਘੱਟ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ । ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਤਾਂ ਹੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੇਕਰ ਉਸਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਮਦਦ ਲੈਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੂੰ ਕਈ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਮਦਦ ਲੈਣੀ ਹੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਗ਼ਰੀਬੀ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਾਜਿਕ ਹਾਲਾਤ ਬਦਲਣੇ ਪੈਣਗੇ, ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਾਜਿਕ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਨਵੇਂ ਸਮਾਜਿਕ ਆਦਰਸ਼ ਬਣਾਉਣੇ ਪੈਣਗੇ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੂੰ ਹਰੇਕ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਮਦਦ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨਾ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਉੱਨਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਆਪਣੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਲੱਭ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਆਪਣੇ ਅਧਿਐਨ ਲਈ ਅਰਥ ਵਿਗਿਆਨੀ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਹਰੇਕ ਆਰਥਿਕ ਕ੍ਰਿਆ ਸਮਾਜਿਕ ਅੰਤਰਕ੍ਰਿਆ ਕਰਦੇ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਹਰੇਕ ਆਰਥਿਕ ਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਹੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਪੱਖ ਦਾ ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਦੇਣ (Contribution of Economics to Sociology) – ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਵੀ ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਆਰਥਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਰੇਕ ਪੱਖ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਵੈਬਰ, ਮਾਰਕਸ, ਦੁਰਖੀਮ, ਸੋਰੋਕਿਨ ਆਦਿ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਹੋਏ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਖੇਤਰ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਰਥਿਕ ਖੇਤਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਜਦੋਂ ਵੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਆਰਥਿਕ ਕਾਰਨਾਂ ਵਿਚ ਬਦਲਾਓ ਆਇਆ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਵੀ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੇ ਇਹ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧ ਕਿਉਂ ਟੁੱਟ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਕਿਉਂ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਆਰਥਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਵੱਲ ਦੇਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੈਸੇ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੇ ਵੱਧਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਹੂਲਤਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵੱਲ ਭੱਜ ਰਹੇ ਹਨ । ਸਮਾਜ ਵੀ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਬਦਲ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਟੁੱਟ ਰਹੇ ਹਨ ।

ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਲਈ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਮਦਦ ਲੈਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਨਸ਼ਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੱਸਿਆ । ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਨੇ ਜਵਾਨ ਪੀੜੀ ਨੂੰ ਖੋਖਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੀ ਆਰਥਿਕ ਹੈ । ਲੋਕ ਗਲਤ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਪੈਸਾ ਕਮਾ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਪੈਸੇ ਦਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁਰਉਪਯੋਗ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਸ਼ਿਆਂ ਵਰਗੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੱਸਿਆ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਗ਼ਲਤ ਤਰੀਕਿਆਂ ਤੋਂ ਪੈਸਾ ਕਮਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਉੱਤੇ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਹੇਜ ਵਰਗੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੱਸਿਆ ਦੇ ਕਾਰਨ ਆਰਥਿਕ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੈ । ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੀਵੇਂ, ਮੱਧ ਅਤੇ ਉੱਚ ਵਰਗ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਤੇ ਅਰਥ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ ਅੰਤਰ (Difference between Sociology and Economics)-

• ਸਾਧਾਰਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ (General and special) – ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਇਕ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਗਿਆਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਕਟਨਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਿੱਸੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਪੂਰਨ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪਰੰਤੁ ਅਰਥ ਵਿਗਿਆਨ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਆਰਥਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਵਿਸ਼ੇ-ਖੇਤਰ ਦਾ ਅੰਤਰ (Difference of Subject Matter) – ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਇਕ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਘੇਰਾ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ । ਪਰ ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਿਰਫ਼ ਆਰਥਿਕ ਹਿੱਸੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਖੇਤਰ ਕਾਫ਼ੀ ਸੀਮਿਤ ਹੈ ।
• ਇਕਾਈ ਵਿਚ ਅੰਤਰ (Difference in Unit) – ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦੀ ਇਕਾਈ ਸਮੂਹ ਹੈ । ਉਹ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਅਰਥ ਵਿਗਿਆਨੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸਿਰਫ਼ ਆਰਥਿਕ ਪੱਖ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦੀ ਇਕਾਈ ਵਿਅਕਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵਿਚ ਅੰਤਰ (Difference in Point of view) – ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਹੈ । ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਆਰਥਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਪੈਸਾ ਕਿਵੇਂ ਕਮਾਉਣਾ ਹੈ, ਕਿਵੇਂ ਵੰਡ ਕਰਨੀ ਹੈ, ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਆਰਥਿਕ ਹੈ ।
• ਵਿਧੀਆਂ ਵਿਚ ਅੰਤਰ (Difference in methods) – ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਅਧਿਐਨ ਲਈ ਦੋਵੇਂ ਵਿਗਿਆਨ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਵਿਧੀ, ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਵਿਧੀ, ਸੋਸ਼ੋਮਿਟਰੀ ਵਿਧੀ ਆਦਿ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਆਗਮਨ ਵਿਧੀ ਅਤੇ ਨਿਗਮਨ ਵਿਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਜਾਂ
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਵੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਪੂਰਕ ਹਨ । ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਦਾ ਸਰੋਤ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ ਜਦਕਿ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਦਾ ਸਰੋਤ ਜੀਵ-ਵਿਗਿਆਨ (Biology) ਹੈ । ਜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ, ਵਿਸ਼ਾ-ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਵੇਖੀਏ ਤਾਂ ਇਹ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਹਨ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਇਹ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਲਈ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਮਦਦ ਲੈਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇ-ਸਮੱਗਰੀ ਵੱਲ ਇੱਕ ਝਾਤ ਮਾਰ ਲਈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਆਸਾਨੀ ਰਹੇ ।

ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ, ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ, ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਵੀ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ (Anthropology) ਦੋ ਯੂਨਾਨੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਬਣਿਆ ਹੈ । Anthropos, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ, ‘ਮਨੁੱਖ’ ਅਤੇ ‘Logia’ ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਵਿਗਿਆਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ।ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ । ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਭੌਤਿਕ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਅਧਿਐਨ ਹੈ ।

ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਅਤੇ ਖੇਤਰ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

• ਭੌਤਿਕ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ (Physical Anthropology) – ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਇਹ ਸ਼ਾਖਾ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਰੀਰਕ ਲੱਛਣਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ।
• ਪੂਰਵ-ਇਤਿਹਾਸਕ ਪੁਸਰੀ ਵਿਗਿਆਨ (Pre-Historical Archeology) – ਇਸ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਨਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਲਿਖਤ ਪ੍ਰਮਾਣ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਪੁਰਾਣੇ ਖੰਡਰਾਂ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਕਰਕੇ ਪਿੰਜਰਾਂ, ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਤੋਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਪਤਾ ਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਭੌਤਿਕ ਸਬੂਤਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ਉੱਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ, ਉਸਦੇ ਵਿਕਾਸ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਆਦਿ ਉੱਪਰ ਚਾਨਣਾ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਪੜਤਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ (Social and Cultural Anthropology) – ਇਹ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਪੂਰਨਤਾ ਨਾਲ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਇੱਕ ਸਮਾਜ ਦੀ ਆਰਥਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਪਰਿਵਾਰਿਕ ਵਿਵਸਥਾ, ਧਰਮ, ਕਲਾ, ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਆਦਿ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਢਾਂਚਿਆਂ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਵਹਾਰਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਤਮਕ ਅਤੇ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਵਾਲੀ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਸ਼ਾਖਾ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਨਾਲ ਕਾਫ਼ੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ । ਜਿੱਥੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੂਪਾਂ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਸਮੂਹਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ, ਵਿਕਾਸ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਆਦਿ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨੋਂ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਕਾਫ਼ੀ ਮਿਲਦੇ-ਜੁਲਦੇ ਹਨ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਹ ਦੋਨੋਂ ਵਿਗਿਆਨ ਇੱਕਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ ।

ਉੱਪਰ ਲਿਖੇ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਆਦਿਮ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਆਮ ਸਮਾਜ ਦਾ ਮਤਲਬ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਤੋਂ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ, ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਾਹਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਨਾਲ ਘੱਟ ਸੰਬੰਧ ਸੀ ਅਤੇ ਜੋ ਆਮ ਤਕਨੀਕ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਸੰਪੂਰਨ ਸਮਾਜ ਦਾ ਪੂਰਨਤਾ ਨਾਲ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਦੇਣ (Contribution of Anthropology of Sociology) – ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਲਾਭ ਚੁੱਕਦਾ ਹੈ । ਭੌਤਿਕ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਜੋ ਸਮੂਹਾਂ ਅਤੇ ਨਸਲਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਣ ਨੂੰ ਨਸਲੀ ਅਧਾਰ ਉੱਤੇ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਦਿਮ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਵਿਵਸਥਾ ਅਤੇ ਸੰਗਠਨ ਬਹੁਤ ਸਰਲ ਸਨ ਜਿਸ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਅੱਜ ਦੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸਮਝ ਸਕਿਆ ਹੈ ।

ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਨੇ ਧਰਮ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਦੀ ਸਮੱਗਰੀ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਦਿਮ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਜੋ ਕਿ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਹੈ ਉਸ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਧ ਗਈ ਹੈ । ਅਸਲ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਾਖਾ ਸਮਾਜਿਕ ਉਤਪੱਤੀ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੇ ਤਾਂ ਕੁਝ ਸੰਕਲਪ ਜਿਵੇਂ -ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਖੇਤਰ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਗੁਣ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਜਟਿਲਤਾ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅੰਤਰ ਆਦਿ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਤੋਂ ਉਧਾਰੇ ਲਏ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਲਾਭਦਾਇਕ ਸਿੱਧ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤਾਂ ਹੀ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਇਕ ਨਵੀਂ ਸ਼ਾਖਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ (Cultural Sociology) ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਦੇਣ (Contribution of Sociology to Anthropology) – ਸਿਰਫ਼ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਵੀ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਮਦਦ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਸਮਾਜਿਕ ਅੰਤਰ-ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਸਮਾਜ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਅੰਤਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਦੇਣ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਅਧਾਰ ਉੱਤੇ ਕਈ ਪਰਿਕਲਪਨਾਵਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਕੇ ਆਦਿਮ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ੇ-ਸਮੱਗਰੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਮਦਦ ਮਿਲੀ ਹੈ ।

ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਨੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਕੁਝ ਵਿਸ਼ਿਆਂ, ਸੰਕਲਪਾਂ ਅਤੇ ਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਵਿਸ਼ੇ-ਸਮੱਗਰੀ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਨੇ ਸਮੂਹਿਕ ਏਕਤਾ (Social Solidarity) ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹੋਰ ਤੱਥਾਂ ਦਾ ਵੀ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਆਦਤ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿਚ ਆਈ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਵਿਵੇਚਨਾ ਦੇ ਅਧਾਰ ਉੱਤੇ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਗੂੜੇ ਰੂਪ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨਾ ਔਖਾ ਹੈ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਅੰਤਰ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ ।

ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ (Difference between Sociology and Anthropology)-

1. ਵਿਸ਼ੇ-ਵਸਤੂ ਦਾ ਅੰਤਰ (Difference of Subject Matter) – ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ-ਵਸਤੂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅੰਤਰ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ, ਸੰਗਠਨ, ਬਣਤਰ, ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਆਦਿ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਸੰਪੁਰਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਮਾਜ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਆਦਿ ਹਰ ਪੱਖ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਸੰਭਾਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

2. ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦਾ ਅੰਤਰ (Difference of Culture) – ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਅਤੇ ਸਥਿਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ | ਪਰੰਤੂ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਤੇ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਅਸੀਂ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

3. ਦਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦਾ ਅੰਤਰ (Difference of Point of View) – ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੋਵੇਂ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਵਿਗਿਆਨ ਹਨ । ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਗਏ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਇਸੇ ਵਿਸ਼ੇ-ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਰੱਖ ਕੇ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਜਾਂ
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ ਕੀ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ? ਭੇਦਾਂ ਸਹਿਤ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਗੂੜ੍ਹਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ । ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ । ਪਲੈਟੋ ਅਤੇ ਅਰਸਤੂ ਨੇ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਰਾਜ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਰਥ ਇਕੋ ਹੀ ਹੈ । ਚਾਹੇ ਬਾਦ ਵਿਚ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਵੱਖ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਰਾਜ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਤੇ ਸੀਮਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । 1850 ਈ: ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣਾ ਖੇਤਰ ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਵੱਖਰਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਾ ਲਿਆ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰ ਲਿਆ ।

ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ ਰਾਜ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ, ਵਿਕਾਸ, ਸੰਗਠਨ, ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸ਼ਾਸਕੀ, ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ, ਇਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਸੰਗਠਿਤ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਸਿਰਫ਼ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਸਮੂਹਾਂ, ਪ੍ਰਤੀਮਾਨਾਂ, ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ, ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ, ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ, ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੂਪਾਂ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧਾਂ, ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਆਦਿ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਕ ਪਾਸੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਜੋ ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਰਥਾਤ ਰਾਜ ਜਾਂ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਵੀ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯੰਤਰਣ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਰਾਜ ਨੂੰ ਇਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਉਸੇ ਰਾਜ ਦੇ ਸੰਗਠਨ ਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵੇਖਦਾ ਹੈ । ਮੈਕਾਈਵਰ ਤੇ ਪੇਜ (MacIver and Page) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮਾਜ ਤੇ ਰਾਜ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਇਕ ਨਹੀਂ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਦੋਨਾਂ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਹੈ ਬਲਕਿ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਸਮਾਜ ਅੰਦਰ ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕਰਨ ਲਈ ਹੋਈ ਹੈ ।”

ਰੌਸ (Ross) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਰਾਜ ਆਪਣੀ ਮੁੱਢਲੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾ ਸੀ । ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤੱਥਾਂ ਦਾ ਆਧਾਰ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਸਿਰਫ਼ ਇਸ ਲਈ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਗਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸਪੱਸ਼ਟ ਵਿਭਾਜਨ ਰੇਖਾ ਹੈ ।”

ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੀ ਵਿਆਖਿਆ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਸਰਕਾਰ ਤੇ ਸੰਗਠਨ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ | ਪਰ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਖੇਤਰ ਪੂਰੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਅੰਤਰ ਨਿਰਭਰਤਾ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਦੇਣ (Contribution of Sociology to Political Science) – ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਣੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਿਵੇਂ ਅਤੇ ਕਦੋਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਅਕਤੀ ਬਣਿਆ । ਇਸ ਲਈ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਤੋਂ ਮਦਦ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲਵੇ ਤਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਉਸਦੇ ਅਧਿਐਨਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਆਸਾਨ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਸਮਾਜਿਕ ਕੀਮਤਾਂ ਤੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਰੱਖਣਾ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਜਦੋਂ ਵੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਕੋਈ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਆਦਿ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਰੱਖਣ ਲਈ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਇਹ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਜੇਕਰ ਸਰਕਾਰ ਸਮਾਜ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅੱਖੋਂ ਉਹਲੇ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਘਟਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਰੁਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ, ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਆਦਰਸ਼ਾਂ, ਕੀਮਤਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਲੱਭਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ੇ-ਸਮੱਗਰੀ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਲਈ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਮਦਦ ਲੈਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਤਰੱਕੀ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ ਵੀ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ।

ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਦੇਣ (Contribution of Political Science to Sociology) – ਜੇਕਰ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਮਦਦ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਮਦਦ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਗੌਰ ਨਾਲ ਦੇਖੀਏ ਤਾਂ ਪਤਾ ਚੱਲੇਗਾ ਕਿ ਸਮਾਜ ਜਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਤੋਂ ਹੀ ਅਸਲੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਦਾ ਸੰਗਠਨ, ਪ੍ਰਗਤੀ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਸੰਬੰਧ ਆਦਿ ਸਭ ਇਸ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹਨ । ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੁਆਤ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਸੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਬਹੁਤ ਸਰਲ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਗ਼ੈਰ ਰਸਮੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ । ਜਿਵੇਂ ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜਾਤ ਪ੍ਰਥਾ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਈ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੁਝ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਵਧੀਆ ਸੀ । ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀ ਚੰਗੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਚਲਾਉਂਦੇ ਸਨ । ਜਿਹੜੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੀਵੀਂ ਸੀ ਉਹ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯਮਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਤੰਗ ਸਨ । ਜਾਤ ਪ੍ਰਥਾ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਤੁਲਨ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਕਰਦੀ ਸੀ । ਜਦੋਂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਨਿਯੰਤਰਣ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਲਈ ਬੁਰਾ ਸਮਝਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਲੋਕ ਵੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਨ, ਕਾਨੂੰਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤਾ । ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਬਰਾਬਰ ਹਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਲੋਕ ਇਸ ਦਾ ਆਦਰ ਕਰਨ ਲੱਗ ਗਏ । ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵਹਿਮਾਂ-ਭਰਮਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਗ਼ਲਤ ਥਾਵਾਂ ਚਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਖੋਖਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਤੀ ਪ੍ਰਥਾ । ਇਹ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ ਸਮਾਜ ਵਿਚੋਂ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ । ਕਾਨੂੰਨ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਲਿਆਣ ਦੇ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਕੀਤੇ । ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਲਤ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ ਚਲੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਅਪਰਾਧ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।

ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੀ ਵਿਆਖਿਆ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਮੱਸਿਆ ਚਾਹੇ ਸਮਾਜਿਕ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਾਨੂੰ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲੈਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਚਾਹੇ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਦੋਹਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਨ ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਹਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਅੰਤਰ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ ਅੰਤਰ (Difference between Sociology and Political Science)-

1. ਸਾਧਾਰਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ (General and Special) – ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਇਕ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਗਿਆਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਹਰੇਕ ਪੱਖ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਸਾਰੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ, ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯੰਤਰਣ ਆਦਿ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਉਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਪੰਚਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਮਨੁੱਖੀ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ । ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪੱਖ ਦਾ ਹੀ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਮਨੁੱਖ, ਰਾਜ, ਸਰਕਾਰ ਜਾਂ ਕਾਨੂੰਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਗਿਆਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

2. ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਅਤੇ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ (Positive and Idealistic) – ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਇਕ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸੁਤੰਤਰ ਰੂਪ ਨਾਲ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਇਸ ਦੀ ਦਿਸ਼ਟੀ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਵਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਇਕ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਰਾਜ ਦੇ ਸਰੂਪ ਨਾਲ ਵੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਵਾਨਿਤ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

3. ਵਿਸ਼ੇ-ਖੇਤਰ ਦਾ ਅੰਤਰ (Difference of Subject matter) – ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਅੰਤਰ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਧਾਰਮਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ, ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ, ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਕੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਸਿਰਫ਼ ਰਾਜ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਰਾਜ ਤੇ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾ ਵਿਚ ਪਾਏ ਗਏ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦਾ ਖੇਤਰ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ ।

4. ਚੇਤਨ ਅਤੇ ਅਚੇਤਨ (Conscious and Unconscious) – ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਚੇਤਨ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਸਿਰਫ਼ ਚੇਤਨ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਹੀ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਸੰਗਠਿਤ ਸਮੁਦਾਵਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਮਨੋ-ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਉੱਪਰ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਜਾਂ
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਕੀ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ? ਭੇਦਾਂ ਸਹਿਤ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦੋਨਾਂ ਦਾ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਗਹਿਰਾ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਵਿਗਿਆਨ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਹਨ | ਕਰੈਚ ਐੱਡ ਕਰੈਚਫੀਲਡ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ “ਸੋਸ਼ਲ ਸਾਇਕੋਲੋਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ, “ਸਮਾਜਿਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਅਰਥ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਸਮਾਜਿਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਅਰਥ (Meaning of Social Psychology) – ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕਹੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਵਿਵਹਾਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਦਾ ਜੋ ਪ੍ਰਭਾਵ ਉਸ ਦੇ ਮਾਨਸਿਕ ਹਿੱਸੇ ਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਉਸ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਵਿਵਹਾਰ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਲਈ ਉਹ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਵੇਖਦਾ ਬਲਕਿ ਤੰਤੂ ਗੰਥੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਮਾਨਸਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਸਮਾਜਿਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਇਹ ਹਨ ਮਨ, ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ, ਸਿੱਖਿਆ, ਪਿਆਰ, ਨਫ਼ਰਤ, ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਆਦਿ ਹਨ | ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਇਹ ਦੋਨੋਂ ਵਿਗਿਆਨ ਆਪਸ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ । ਮੈਕਾਈਵਰ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨੋਂ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਬਾਰੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਕਮਿਊਨਿਟੀ’ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, “ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸਹਾਇਤਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਹਾਇਤਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।”

ਸ਼ੈਰਿਫ ਐਂਡ ਸ਼ੈਰਿਫ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮਾਜਿਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਆਕਰਸ਼ਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਗਏ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।”

ਅਲਪੋਰਟ (Allport) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮਾਜਿਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਦੂਜੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਪਾਏ ਗਏ ਆਕਰਸ਼ਨ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿਵਹਾਰ ਦਾ ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਵਿਅਕਤੀ ਕੁਝ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕ-ਦੂਸਰੇ ਪ੍ਰਤੀ ਖਿੱਚੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।”

ਇਨ੍ਹਾਂ ਉੱਪਰ ਲਿਖੇ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਅਸੀਂ ਇਹ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਕਟਨ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਸੀਂ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਹੀ ਨਿਰੀਖਣ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਸੋ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਇਹ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਦੋਨੋਂ ਵਿਗਿਆਨ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ ।

ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਯੋਗਦਾਨ (Contribution of Psychology to Sociology) – ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ | ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੂਜੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਾਨਸਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ, ਵਿਚਾਰਾਂ, ਮਨੋਭਾਵਾਂ ਆਦਿ ਦਾ ਸੂਖਮ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜਾਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਲਈ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਮਦਦ ਦੀ ਲੋੜ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਸ਼ਾਖਾ ਸਮਾਜਿਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਭਵਾਂ, ਵਿਵਹਾਰਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਲਈ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਆਧਾਰ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕੰਮ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਹੈ ।

ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਯੋਗਦਾਨ (Contribution of Sociology to Psychology) – ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਲਈ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਜ਼ਰੂਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਮਨੁੱਖ ਇਕ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹੈ । ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਉੱਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਆ ਕਾਰਨ ਕਈ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹਰ ਸਮਾਜ . ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਕੁਝ ਨਿਯਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਨਿਯਮ ਵਿਅਕਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਹੀ ਸਿੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਿਯਮਾਂ ਦਾ ਪੀੜੀ ਦਰ ਪੀੜੀ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਹਰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਬਚਪਨ ਦੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਅਨੁਭਵਾਂ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿੱਚ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਲਈ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ (Differences between Sociology and Psychology)-

• ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ (Difference in Outlook) – ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਦਾ ਆਧਾਰ ਮਨ ਅਤੇ ਚੇਤਨਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜਿਕ ਅਧਾਰ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਸਮਾਜਿਕ ਹੈ ।
• ਅਧਿਐਨ ਵਿਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ (Difference in methods) – ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪ੍ਰਯੋਗਾਤਮਕ ਵਿਧੀ (Experimental method) ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਕਿ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਘੱਟ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਵਿਧੀ, ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਵਿਧੀ, ਸੰਗਠਨਾਤਮਕ-ਕਾਰਜਾਤਮਕ ਵਿਧੀ ਆਦਿ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਵਿਸ਼ੇ-ਸਮੱਗਰੀ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ (Difference in Subject Matter) – ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਇੱਕ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਇਕਾਈ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ (Difference in Unit) – ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Sociology Important Questions Chapter 1 ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਉਤਪਤੀ Important Questions and Answers.

PSEB 11th Class Sociology Important Questions Chapter 1 ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਉਤਪਤੀ

ਵਸਤੁਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ Objective Type Questions
I. ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ Multiple Choice Questions :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਿਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਾਰੇ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦੀ ਰਾਣੀ ਹੈ ?
(a) ਕਾਮਤੇ
(b) ਦੁਰਖੀਮ
(c) ਵੈਬਰ
(d) ਸਪੈਂਸਰ ।
ਉੱਤਰ-
(a) ਕਾਮਤੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਕਿਸਦੇ ਹਨ ? “ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੋ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਅਵੈਧ ਸੰਤਾਨ ਹੈ ?”
(a) ਮੈਕਾਈਵਰ
(b) ਜ਼ਿੰਮਬਰਗ
(c) ਬੀਅਰਸਟੈਡ
(d) ਦੁਰਖੀਮ ।
ਉੱਤਰ-
(c) ਬੀਅਰਸਟੈਡ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੌਣ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਤਮਕ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਹੈ ?
(a) ਦੁਰਖੀਮ
(b) ਵੈਬਰ
(c) ਹਾਬਹਾਉਸ
(d) ਸੋਰੋਕਿਨ ।
ਉੱਤਰ-
(b) ਵੈਬਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ ?
(a) ਇਹ ਇੱਕ ਵਿਵਹਾਰਕ ਵਿਗਿਆਨ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਇੱਕ ਵਿਸੁੱਧ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ।
(b) ਇਹ ਇੱਕ ਮੂਰਤ ਵਿਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਅਮੂਰਤ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ।
(c) ਇਹ ਇੱਕ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਆਦਰਸ਼ਾਤਮਕ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ।
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਹੈ ?
(a) ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ।
(b) ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਨਵਾਂ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ
(c) ਕਿਉਂਕਿ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ ਅੱਡ ਹੁੰਦਾ ਹੈ
(d) ਕਿਉਂਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।
ਉੱਤਰ-
(d) ਕਿਉਂਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਕਿਤਾਬ Social Order ਦਾ ਲੇਖਕ ਕੌਣ ਸੀ ?
(a) ਮੈਕਾਈਵਰ
(b) ਮਿਸਲ
(c) ਰਾਬਰਟ ਬੀਅਰਸਟੈਡ
(d) ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ ।
ਉੱਤਰ-
(c) ਰਾਬਰਟ ਬੀਅਰਸਟੈਡ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕਿਸਨੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ Social Morphology, Social Physiology ਅਤੇ General Sociology ਵਿੱਚ
ਵੰਡਿਆ ਹੈ ?
(a) ਸਪੈਂਸਰ
(b) ਦੁਰਖੀਮ
(c) ਕਾਮਤੇ
(d) ਵੈਬਰ ।
ਉੱਤਰ-
(b) ਦੁਰਖੀਮ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਵੈਬਰ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੀ ਠੀਕ ਹੈ ?
(a) ਸਾਧਾਰਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਵੀ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਹੈ
(b) ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਸਰੂਪ ਸਧਾਰਣ ਹੈ
(c) ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਹੈ
(d) ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(c) ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਸੁਤੰਤਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਧਿਐਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ ?
(a) ਫਰਾਂਸ
(b) ਜਰਮਨੀ
(c) ਅਮਰੀਕਾ
(d) ਭਾਰਤ ।
ਉੱਤਰ-
(c) ਅਮਰੀਕਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਕਿਸਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਨਾਮ Ethology ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ?
(a) ਵੈਬਰ
(b) ਸਪੈਂਸਰ
(c) ਜੇ. ਐੱਸ. ਮਿਲ
(d) ਕਾਮਤੇ ।
ਉੱਤਰ-
(c) ਜੇ. ਐੱਸ. ਮਿਲ ।

II. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ Fill in the blanks :

1. ……………….. ਨੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਗਸਤੇ ਕਾਮਤੇ

2. ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਛਪੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ …………………… ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
Principles of Sociology

3.ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ………………………. ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੋ

4. ਵੈਬਰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ……………………… ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਰੂਪਾਤਮਕ

5. ਦੁਰਖੀਮ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ………………………. ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਤਮਕ

6. ……………… ਦੇ ਜਾਲ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ

7. ……………………….. ਨੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ Pure Sociology ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਮਤੇ

III. ਸਹੀ/ਗਲਤ True/False :

1. ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਪਿਤਾਮਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ

2. ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 1839 ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

3. ਕਿਤਾਬ Society ਦੇ ਲੇਖਕ ਮੈਕਾਈਵਰ ਅਤੇ ਪੇਜ ਸਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

4. ਸਿੰਮਲ ਸਰੂਪਾਤਮਕ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

5. ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਸੋਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਯੋਗਦਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ

6.
ਪੁਨਰ ਗਿਆਨ ਅੰਦੋਲਨ ਨੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

IV. ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ/ਲਾਈਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਉੱਤਰ One Word/line Question Answers :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਿਸਨੇ ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕਦੋਂ ?’
ਉੱਤਰ-
ਅਗਸਤੇ ਕਾਮਤੇ ਨੇ 1839 ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਿਸਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਾਰੇ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦੀ ਰਾਣੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਗਸਤੇ ਕਾਮਤੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਾਰੇ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦੀ ਰਾਣੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਕਿਸਦੇ ਹਨ ? ‘‘ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੋ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਅਵੈਧ ਸੰਤਾਨ ਹੈ ।”
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਬੀਅਰਸਟੈਡ ਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕਿਤਾਬ Sociology ਕਿਸਨੇ ਲਿਖੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਤਾਬ Sociology ਹੈਰੀ ਐੱਮ. ਜਾਨਸਨ ਨੇ ਲਿਖੀ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕਿਤਾਬ Society ਕਿਸਨੇ ਲਿਖੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਤਾਬ Society ਦੇ ਲੇਖਕ ਮੈਕਾਈਵਰ ਅਤੇ ਪੇਜ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਕਿਤਾਬ Cultural Sociology ਦੇ ਲੇਖਕ ਕੌਣ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਤਾਬ Cultural Sociology ਦੇ ਲੇਖਕ ਗਿਲਿਨ ਅਤੇ ਗਿਲਿਨ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕਾਮਤੇ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਭਾਗ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਮਤੇ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸ਼ਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਭਾਗ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥੈਤਿਕੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਗਤੀਆਤਮਕਤਾ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਹੜੀ ਕਿਤਾਬ ਛਪੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਛਪਣ ਵਾਲੀ ਕਿਤਾਬ Principles of Sociology ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸਰੂਪਾਤਮਕ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਮਰਥਕ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਿੱਪਲ, ਵੀਰਕਾਂਤ, ਵੈਬਰ ਸਰੂਪਾਤਮਕ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਮਰਥਕ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਤਮਕ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੁਰਮੀਮ, ਸੋਰੋਕਿਨ, ਹਾਬਹਾਉਸ ਆਦਿ ਇਸ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਮਰਥਕ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਪਿਤਾ ਕਿਸ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਗਸਤੇ ਕਾਮਤੇ ਨੂੰ ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਪਿਤਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਭੌਤਿਕੀ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਕੁਮਬੱਧ ਅਤੇ ਵਿਵਸਥਿਤ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਸਮਾਜ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੈਕਾਈਵਰ ਅਤੇ ਪੇਜ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਜਾਲ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਕਿਸ ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੇ ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਇਮਾਈਲ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ-ਖੇਤਰ ਬਾਰੇ ਕਿੰਨੇ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ-ਖੇਤਰ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਦੋ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ-ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਤਮਕ ਅਤੇ ਸਵਰੂਪਾਤਮਕ, ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ Pure Sociology ਦਾ ਨਾਮ ਕਿਸਨੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਗਸਤੇ ਕਾਮਤੇ ਨੇ ਇਸਨੂੰ Pure Sociology ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਕਿਹੜੇ ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਬਣਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਲਾਤੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦ Socio ਅਤੇ ਗਰੀਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦ Logos ਤੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਅਰਥ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਜਾਂ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਸਮੂਹਾਂ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਸਭਾਵਾਂ, ਸੰਗਠਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਅਧਿਐਨ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਚਾਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਅਗਸਤੇ ਕਾਮਤੇ-ਇਸਨੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ।
2. ਇਮਾਈਲ ਦੁਰਖੀਮ-ਇਸਨੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ।
3. ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ-ਇਸਨੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਦਿੱਤਾ ।
4. ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ-ਇਸਨੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਕਈ ਨਵੇਂ ਸੰਕਲਪ ਦਿੱਤੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਖੇਤਰ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ, ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ, ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਹਿਤਾਵਾਂ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ, ਸੱਭਿਅਤਾ, ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਸ਼ਾਂਤੀ, ਸਮਾਜੀਕਰਨ, ਪਦ, ਰੋਲ, ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯੰਤਰਣ ਆਦਿ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਰਥ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਸੰਗਠਨ ਦਾ ਪਾਇਆ ਜਾਣਾ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸੰਗਠਨ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਇੱਕੋ ਹੀ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਇਕੱਠੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪਰਿਕਲਪਨਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਕਲਪਨਾ ਦਾ ਅਰਥ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪਾਏ ਗਏ ਸੰਬੰਧਾਂ ਬਾਰੇ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਪਰਿਕਲਪਨਾ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਭਾਵੀ ਉੱਤਰ ਵੀ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਰੂਪਾਤਮਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਿਰਫ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਸਰੂਪਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ । ਕੋਈ ਹੋਰ ਵਿਗਿਆਨ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਸਰੂਪਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਤਮਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਇਕ ਸਧਾਰਨ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਖੇਤਰ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਡਾ ਤੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸੰਪੁਰਨ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਮੂਰਤ ਰੂਪ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਪੂਰੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਇੱਕ ਇਕਾਈ ਮੰਨ ਕੇ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
2. ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
3. ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਾਨੂੰ ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਇੱਕ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੀ ਹਾਂ, ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਇੱਕ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ੇ ਖੇਤਰ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਕੇ ਉਸ ਦਾ ਨਿਰਪੱਖ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ।
ਉੱਤਰ-
ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਗਸਤੇ ਕਾਮਤੇ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਪਿਤਾਮਾ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਸੋਸ਼ਿਆਲੋਜੀ ਸ਼ਬਦ ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ ਲਾਤੀਨੀ (Latin) ਸ਼ਬਦ ਸੋਸ਼ੋ (Socio) ਅਤੇ ਯੂਨਾਨੀ (Greek) ਸ਼ਬਦ ਲੋਗੋਸ (Logos) ਤੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਿਆ ਹੈ । Socio ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਲੋਗਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੋਇਆ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸ਼ਾਸਤਰ । ਅਰਥ ਭਰਪੂਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਗਿਆਨ ਦਾ ਅਰਥ ਸਮੂਹਾਂ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਸਭਾਵਾਂ, ਸੰਗਠਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਰੀਤੀਰਿਵਾਜ, ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਰੂੜੀਆਂ, ਆਦਿ ਸਭ ਦਾ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਵੀ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਸ਼ਬਦਿਕ ਅਰਥ । ਉੱਤਰ-ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ Sociology ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਰੂਪਾਂਤਰ ਹੈ । Sociology ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ Socio ਅਤੇ Logos ਤੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਿਆ ਹੈ । Socio ਲਾਤੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਸਮਾਜ’ ਅਤੇ Logos ਯੂਨਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸ਼ਾਸਤਰ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ Sociology ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸ਼ਾਸਤਰ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਪਿਤਾ ਕਿਸ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਹੜੇ ਸੰਨ ਦੇ ਵਿਚ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਨਾਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਅਗਸਟ ਕਾਮਤੇ ਨੂੰ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਪਿਤਾਮਾ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ । ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੁਸਤਕ ‘‘ਪੋਜ਼ਟਿਵ ਫਿਲਾਸਫ਼ੀ’’ (Positive Philosophy) (1830-1842) ਦੌਰਾਨ ਛੇ ਹਿੱਸਿਆਂ (Six Volumes) ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈ । ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਕਾਮਤੇ ਨੇ ਸੰਨ 1839 ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਜਨਰਲ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਜਿਸ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਉਸ ਨੇ ਸੋਸ਼ਿਆਲੋਜੀ ਰੱਖਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਧੀ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਧੀ (Scientific Method) ਦੇ ਵਿਚ ਸਾਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਜੋ ਅਧਿਐਨ ਇਸ ਵਿਧੀ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜੇ ਕੋਈ ਖੋਜ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਜਿੰਨਾਂ ਵੀ ਸਾਹਿਤ ਮਿਲੇ ਉਸ ਦਾ ਸਰਵੇਖਣ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਕਲਪਨਾਵਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ (Formulation of hypothesis) ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਇਹ ਖੋਜ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣ ਸਕੇ ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਸਮੱਗਰੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਦੀ ਖੋਜ ਨੂੰ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ (Analysis) ਅਤੇ ਅਮਲ (Processing) ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ । ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ ਸਮੱਗਰੀ ਦਾ ਨਿਰੀਖਣ (Observation) ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਧਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਕਨੀਕ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਕਰਕੇ ਸਮੱਗਰੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਮਾਜ-ਵਿਗਿਆਨ ਕਿਵੇਂ ਇਕ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ-ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਚ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਸਮੱਸਿਆ ਦੇ ਕੇਵਲ ‘ਕੀ ਹੈ’ ਬਾਰੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਕਿਉਂ’ ਅਤੇ ‘ਕਿਵੇਂ ਦਾ ਵੀ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਸਮਾਜ ਦੀ ਯਥਾਰਥਕਤਾ ਦਾ ਵੀ ਅਸੀਂ ਪਤਾ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਵੀ ਸਹਾਈ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਤੋਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਚ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਅਧਿਐਨ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਵਿਗਿਆਨ ਵੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਯੋਗਾਤਮਕ ਵਿਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਅਸੀਂ ਕਿਵੇਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਸਮਾਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਵਹਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਵਹਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਭਿੰਨਤਾ ਪਾਈ ਗਈ ਹੈ | ਅਗਰ ਅਸੀਂ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਜਾਂ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਜਾਂ ਮਾਤਾ-ਪੁੱਤਰ ਆਦਿ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਲਈਏ ਤਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਦੋ ਭੈਣਾਂ ਅਤੇ ਭਰਾਵਾਂ ਆਦਿ ਦਾ ਵਿਵਹਾਰ ਸਾਨੂੰ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗਾ | ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ (Natural Sciences) ਦੇ ਵਿਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਬਲਕਿ ਸਰਬਵਿਆਪਕਤਾ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਯੋਗਾਤਮਕ ਵਿਧੀ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਅਸੀਂ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਵਿਚ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਚ ਇਸ ਵਿਧੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਲਈ ਅਸਮਰੱਥ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਵਹਾਰ ਵਿਚ ਸਥਿਰਤਾ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਈਮਾਇਲ ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਤਮਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੀ ਦੱਸੇ ਗਏ ਵਿਚਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਸਭ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ | ਸਾਰੇ ਵਿਗਿਆਨ ਇਕ ਦੁਸਰੇ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ (Science of Societies) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਇਕ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਗਿਆਨ (General Sociology) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਤੇ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸੰਬੰਧ ਤੇ ਪਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਹਰ ਇੱਕ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਸਮੱਗਰੀ ਦੀ ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਕਰਨ ਵਿਚ ਅਸਮਰੱਥ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਵਿਚ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਕਰਨੀ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਸਰੂਪਾਂ ਜਾਂ ਵਿਵਹਾਰਾਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਅਸਥਿਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹਰ ਸਮਾਜ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਅਸੀਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਯਥਾਰਥਕਤਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਸਕਦੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਅਗਸਤੇ ਕਾਮਤੇ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਗਸਤੇ ਕਾਮਤੇ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਪਿਤਾਮਾ (Father of Sociology) ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । 1839 ਵਿੱਚ ਅਗਸਤੇ ਕਾਮਤੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਗਿਆਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਵੀ ਇੱਕ ਵਿਗਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਭੌਤਿਕੀ (Social Physics) ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ | ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਭੌਤਿਕੀ ਦਾ ਨਾਮ ਬਦਲ ਕੇ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਜਾਂ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ | ਕਾਮਤੇ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਉਦਵਿਕਾਸ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ, ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦਾ ਪਦਮ, ਸਕਾਰਾਤਮਕਵਾਦ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਸੰਕਲਪ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਹਾਨ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਵਿਚਾਰਕ ਅਗਸਤੇ ਕਾਮਤੇ ਨੇ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਭੌਤਿਕੀ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ 1839 ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਨਾਮ ਬਦਲ ਕੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ । 1843 ਵਿੱਚ J.S. Mill ਨੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ । ਹਰਬਟ ਸਪੈਂਸਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ Principles of Sociology ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤਾ । ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ 1876 ਵਿੱਚ Yale University ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਸੁਤੰਤਰ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ | ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਅਤੇ ਸੈਕਸ ਵੈਬਰ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ਕਈ ਸਿਧਾਂਤ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ।.
ਉੱਤਰ-
1789 ਈ: ਵਿੱਚ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਆਈ ਅਤੇ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਗਿਆ । ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੱਤਾ ਬਦਲ ਗਈ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਏ । ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਪਹਿਲਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਨੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਦਿੱਤੇ । ਇਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਬੀਜ ਬੋ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ । ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਦਾ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਅਗਸਤੇ ਕਾਮਤੇ ਨੇ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਜੋ ਆਪ ਇੱਕ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਨਾਗਰਿਕ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਨਵਜਾਗਰਣ ਕਾਲ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਵਜਾਗਰਣ ਕਾਲ ਨੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਉਦਭਵ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ । ਇਹ ਸਮਾਂ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਸਦੀ ਚਲਦਾ ਰਿਹਾ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵੀਕੋ (Vico) ਮਾਂਟੇਸਕਿਯੂ (Montesequieu), ਰੂਸੋ (Rousseau) ਆਦਿ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਵਿਚਾਰ ਦਿੱਤੇ ਜਿਹੜੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਥਾਂ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਤਰਕਸੰਗਤਤਾ ਦੀ ਕਸੌਟੀ ਉੱਤੇ ਖਰਾ ਉੱਤਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।ਉਹਨਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਤਰਕਸੰਗਤ ਪੜਤਾਲ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਨਵਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਚਾਰ ਉਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਵੀ ਨਿਕਲੇ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਚਰਣਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖ ਇੱਕ ਚਿੰਤਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹੈ । ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪੱਧਰ ਤੋਂ ਹੀ ਉਸ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਸਨੇ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਉੱਤੇ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕੱਠੇ ਮਿਲ ਕੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ । ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਹੋਈਆਂ ਅੰਤਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਏ ਜਿਸ ਨਾਲ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਸਮੂਹ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ । ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਵਹਾਰ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨਾਲ ਨਿਯੰਤਰਨ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਚਰਣ (Stages of Origin and Development of Sociology) ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਚਾਰ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ-
1. ਪਹਿਲਾ ਚਰਣ (First Stage) – ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਚਰਣ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਕੇ ਬੇਹਤਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ-

(i) ਵੈਦਿਕ ਅਤੇ ਮਹਾਂਕਾਵ ਕਾਲ (Vedic and Epic Era) – ਚਾਹੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਅਵਸਥਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੁਆਤ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਯੂਰਪ ਤੋਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਇਤਿਹਾਸ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਗਵਾਹ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਿਸ਼ੀਆਂ-ਮੁਨੀਆਂ ਨੇ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਵਿਚਰਣ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਜਾਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਧਿਐਨ, ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮੰਥਨ ਕੀਤਾ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵਰਣ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਉੱਲੇਖ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਪਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਗੰਥ ਰਿਗਵੇਦ (Rigveda) ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਵੇਦ, ਉਪਨਿਸ਼ਦ, ਪੁਰਾਣ, ਮਹਾਂਭਾਰਤ, ਰਾਮਾਇਣ, ਗੀਤਾ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੁਆਤ ਹੋਈ । ਵਰਣ ਵਿਵਸਥਾ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿਵਸਥਾ, ਚਾਰ ਪੁਰੂਸ਼ਾਰਥ, ਰਿਣਾਂ ਦੀ ਧਾਰਨਾ, ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਆਦਿ ਭਾਰਤ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੌਟਿਲਯ ਦੇ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।

(ii) ਯੂਨਾਨੀ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ (Studies of Greek Scholars) – ਸੁਕਰਾਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਲੈਟੋ (Plato) (427-347 B.C.) ਅਤੇ ਅਰਸਤੂ (Aristotle) (384-322B.C.) ਯੂਨਾਨੀ ਵਿਚਾਰਕ ਹੋਏ ਹਨ | ਪਲੈਟੋ ਨੇ ‘ਰਿਪਬਲਿਕ ਅਤੇ ਅਰਸਤੂ ਨੇ Ethics and Politics ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਿਕ ਜੀਵਨ, ਜਨਰੀਤੀਆਂ, ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਆਦਿ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ | ਪਲੈਟੋ ਨੇ 50 ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਤੇ ਅਰਸਤੂ ਨੇ 150 ਤੋਂ ਵੱਧ ਛੋਟੇ-ਵੱਡੇ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ, ਆਰਥਿਕ, ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਚਾਰ ਦਿੱਤੇ ।

2. ਦੂਜਾ ਚਰਣ (Second Stage) – ਕਿਤਾਬਾਂ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਦੂਜੇ ਚਰਣ ਵਿੱਚ 6ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 14ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਦਾ ਕਾਲ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਲ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਚਰਣ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਲਈ ਧਰਮ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਗਈ । ਪਰ 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਤਾਰਕਿਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ । ਬਾਮਸੇ ਏਕਯੂਸ (Thomas Acquines) ਅਤੇ ਦਾਂਤੇ (Dante) ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਲਈ ਕਾਰਜ-ਕਾਰਣ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਰੂਪ ਰੇਖਾ ਬਣਨ ਲੱਗ ਗਈ ।

3. ਤੀਜੀ ਅਵਸਥਾ (Third Stage) – ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਤੀਜੇ ਚਰਣ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਹੋਈ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਅਜਿਹੇ ਮਹਾਨ ਵਿਚਾਰਕ ਹੋਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਲਈ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ । ਹਾਂਬਸ, ਲਾਂਕ, ਰੂਸੋ (Hobbes, Locke and Rousseau) ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮਝੌਤੇ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ (Social Contract Theory) ਦਿੱਤਾ । ਥਾਮਸ ਮੂਰੇ (Thomas Moore) ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਸਪਿਰਿਟ ਆਫ਼ ਲਾਂਜ਼ (The Spirit of Laws), ਮਾਲਥਸ (Malthus) ਨੇ ਆਪਣੇ ‘ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ’ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ ।

4. ਚੌਥਾ ਚਰਣ Fourth Stage) – ਮਹਾਨ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਵਿਚਾਰਕ ਅਗਸਤੇ ਕਾਮਤੇ (Auguste Comte) ਨੇ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਭੌਤਿਕੀ (Social Physics) ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ । 1839 ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਬਦਲ ਕੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ (Sociology) ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ । ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਪਿਤਾ (Father of Sociology) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

1843 ਵਿੱਚ ਜੇ.ਐੱਸ. ਮਿਲ (J.S.Mill) ਨੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ । ਹਰਬਰਟ ਸਪੈਂਸਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ Principles of Sociology ਅਤੇ Theory of Organism ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤਾ । ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ Yale University ਵਿੱਚ 1876 ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਸੁਤੰਤਰ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ । ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ । ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ ਤੇ ਹੋਰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸਿਧਾਂਤ ਦਿੱਤੇ । ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵਿਸ਼ਾ ਸੁਤੰਤਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਵਾਂ ਗਿਆਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਵਿਕਾਸ (Development of Sociology in India)

ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਈ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ-

1. ਪਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਵਿਕਾਸ (Development of Sociology in Ancient India) – ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਉੱਤਪਤੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਸੀ । ਮਹਾਂਰਿਸ਼ੀ ਵੇਦ ਵਿਆਸ ਨੇ ਚਾਰਾਂ ਵੇਦਾਂ ਦਾ ਸੰਕਲਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਰਗੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ । ਰਾਮਾਇਣ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ । ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ, ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਤੇ ਸਮਰਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਉੱਚ ਪੱਧਰ ਦੀ ਸੀ । ਇਹਨਾਂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ, ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ, ਘਟਨਾਵਾਂ, ਤੱਥਾਂ, ਮੁੱਲਾਂ, ਆਦਰਸ਼ਾਂ, ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਆਦਿ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਈ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਣ, ਆਸ਼ਰਮ, ਪੁਰੂਸ਼ਾਰਥ, ਧਰਮ, ਸੰਸਕਾਰ, ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਆਦਿ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ ।

ਚਾਣਕਯ ਦਾ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ, ਮਨੁਸਮਿਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ੁਕਰਾਚਾਰਯ ਦਾ ਨੀਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਰਗੇ ਰੀਥ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਥਾਵਾਂ, ਮੁੱਲਾਂ, ਆਦਰਸ਼ਾਂ, ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਉੱਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਤੋਂ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ।

ਮੱਧਕਾਲ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਮੁਗਲਾਂ ਦਾ ਰਾਜ ਰਿਹਾ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

2. ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਰਸਮੀ ਸਥਾਪਨਾ ਯੁੱਗ (Formal Establishment Era of Sociology) – 1914 ਤੋਂ 1947 ਤੱਕ ਦਾ ਸਮਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦਾ ਕਾਲ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੰਬਈ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ 1914 ਵਿੱਚ ਗੈਜੂਏਟ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ । 1919 ਤੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਪੈਟਿਕ ਗਿੱਡਸ (Patric Geddes) ਨੇ ਇੱਥੇ ਐੱਮ.ਏ. ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ । ਜੀ.ਐੱਸ. ਘੁਰੀਏ (G.S. Ghurye) ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸਨ । ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਵੀਰਜੇਂਦਰਨਾਥਸ਼ੀਲ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨਾਲ 1917 ਵਿੱਚ ਕਲਕੱਤਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ । ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਡਾ: ਰਾਧਾ ਕਮਲ ਮੁਖਰਜੀ ਅਤੇ ਡਾ: ਡੀ.ਐੱਨ. ਮਜੂਮਦਾਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸਨ । ਚਾਹੇ 1947 ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਗਤੀ ਘੱਟ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ।

3. ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਪਸਾਰ ਯੁੱਗ (Expansion Era of Sociology) – 1947 ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਾਣਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ । ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਗਪਗ ਸਾਰੇ ਕਾਲਜਾਂ ਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਈ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਖੋਜ ਦੇ ਕੰਮ ਚੱਲ ਰਹੇ ਹਨ । Tata Institute of Social Sciences, Mumbai, Institute of Social Sciences Agra, Institute of Sociology and Social work, Lucknow, I.I.T. Kanpur and I.I.T Delhi. ਕੁੱਝ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੰਸਥਾਨ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਖੋਜਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਵਿਧੀਆਂ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਵਾਧਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਉੱਨਾ ਹੀ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ ਜਿੰਨਾ ਕਿ ਸਮਾਜ ਆਪ ਹੈ, ਚਾਹੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਜਨਮ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਕਈ ਵਾਰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ‘ਭਾਂਤੀ ਯੁੱਗ ਦਾ ਬੱਚਾ’ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਉਹ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਜਿਹੜੇ ਪਿਛਲੀਆਂ ਤਿੰਨ ਸਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਏ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਜੀਉਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ । ਇਹਨਾਂ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਲੱਭੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਉੱਥਲ-ਪੁੱਥਲ (Social Upheavel) ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਲਿਆ ! ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਨੇ ਜੋ ਵਿਚਾਰ ਦਿੱਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਯੂਰਪ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸਨ ।

ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਨੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦਾ ਤੇ ਉਹ ਸਨ-ਨਵਜਾਗਰਣ ਕਾਲ (The Enlightenment period), ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ (The French Revolution) ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ (The Industrial Revolution) । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਜਨਮ ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਜਾਂ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਵੱਲੋਂ ਲਿਆਂਦੇ ਗਏ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਕਾਰਨ ਹੋਇਆ ।

ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਉਦਭਵ (The French Revolution and Emergence of Sociology) – ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ 1789 ਈ: ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਅਤੇ ਇਹ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਸਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੋੜ (Turning Point) ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਨੇ ਯੂਰਪੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਨੂੰ ਬਦਲ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ । ਇਸਨੇ ਜਗੀਰਦਾਰੀ ਯੁੱਗ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਵਿਵਸਥਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਨੇ ਜਗੀਰਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਥਾਂ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ।

ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਫਰੈਂਚ ਸਮਾਜ ਤਿੰਨ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਪਹਿਲਾ ਵਰਗ ਪਾਦਰੀ (Clergy) ਵਰਗ ਸੀ, ਦੂਜਾ ਵਰਗ ਕੁਲੀਨ (Nobility) ਵਰਗੇ ਸੀ ਅਤੇ ਤੀਜਾ ਵਰਗ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਰਗ ਸੀ । ਪਹਿਲੇ ਦੋ ਵਰਗਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਸੰਖਿਆ ਫਰਾਂਸ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ 2% ਸੀ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਅਸੀਮਿਤ ਅਧਿਕਾਰ ਸਨ । ਉਹ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਕੋਈ ਟੈਕਸ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ ਸਨ । ਪਰ ਤੀਜੇ ਵਰਗ ਨੂੰ ਕੋਈ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਸਨ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਹੀ ਸਾਰੇ ਟੈਕਸਾਂ ਦਾ ਭਾਰ ਸਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ । ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਵਰਗਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਅੱਗੇ ਲਿਖੀ ਹੈ :

1. ਪਹਿਲਾ ਵਰਗ-ਪਾਰੀ ਵਰਗ (The First Order-Clergy) – ਯੂਰਪ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਰੋਮਨ ਕੈਥੋਲਿਕ ਚਰਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਤਾਕਤਵਰ ਸੰਸਥਾ ਸੀ । ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਚਰਚ ਦੇ ਨਿਯੰਤਰਨ ਵਿੱਚ ਸਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਚਰਚ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦਾ 10% ਹਿੱਸਾ (Tithe) ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਸੀ । ਚਰਚ ਦਾ ਧਿਆਨ ਪਾਦਰੀ (Clergy) ਰੱਖਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਹ ਸਮਾਜ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਵਰਗ ਸੀ । ਪਾਦਰੀ ਵਰਗ ਵੀ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਸੀ ਉੱਚ ਪਾਦਰੀ ਵਰਗ (Upper Clergy) ਅਤੇ ਨਿਮਨ ਪਾਦਰੀ ਵਰਗ (Lower Clergy) ਉੱਚ ਪਾਦਰੀ ਵਰਗ ਦੇ ਪਾਦਰੀ ਕੁਲੀਨ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਨ ਅਤੇ ਚਰਚ ਦੀ ਸੰਪੱਤੀ ਉੱਤੇ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ।

ਟੀਥੇ (Tithe) ਟੈਕਸ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਭਾਗ ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਜੇਬਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਕੋਈ ਟੈਕਸ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ ਸਨ । ਉਹ ਬਹੁਤ ਅਮੀਰ ਸਨ ਅਤੇ ਐਸ਼ ਭਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਉਂਦੇ ਸਨ । ਨਿਮਨ ਵਰਗ ਦੇ ਪਾਦਰੀ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਉਹ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਪੂਰੀ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਸਨ । ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੰਦੇ ਸਨ । ਉਹ ਜਨਮ, ਵਿਆਹ, ਬਪਤਿਸਮਾ, ਮੌਤ ਆਦਿ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸੰਸਕਾਰ ਪੂਰੇ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਉਹ ਚਰਚ ਦੇ ਸਕੂਲਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਾਂਭਦੇ ਸਨ ।

2. ਦੂਜਾ ਵਰਗ-ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ (Second Order-Nobility) – ਫ਼ਰੈਂਚ ਸਮਾਜ ਦਾ ਦੂਜਾ ਵਰਗ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸੀ । ਉਹ ਫ਼ਰਾਂਸ ਦੀ 2.5 ਕਰੋੜ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ 4 ਲੱਖ ਸਨ ਅਰਥਾਤ ਉਹ ਕੁੱਲ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ 2% ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਸਨ । ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਉਹ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਆਮ ਜਨਤਾ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਲੜਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਕੁਲੀਨ (Nobles of Sword) ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਇਹ ਵੀ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਸਨ-ਪੁਰਾਣੇ ਕੁਲੀਨ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਕੁਲੀਨ । ਪੁਰਾਣੇ ਕੁਲੀਨ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਕੁੱਲ ਭੂਮੀ ਦੇ 1/5 ਹਿੱਸੇ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸਨ । ਕੁਲੀਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਪੈਤ੍ਰਿਕ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਸਲੀ ਅਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਕੁਲੀਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।

ਇਹ ਸਾਰੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕਾਂ, ਜੱਜਾਂ ਅਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਲੀਡਰਾਂ ਦਾ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ । ਇਹ ਐਸ਼ ਭਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਊਂਦੇ ਸਨ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਨ । ਨਵੇਂ ਕੁਲੀਨ ਉਹ ਕੁਲੀਨ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜੇ ਨੇ ਪੈਸੇ ਲੈ ਕੇ ਕੁਲੀਨ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਇਸ ਵਰਗ ਨੇ 1789 ਦੀ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੁਆਤ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ । ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵੀ ਪੈਤ੍ਰਿਕ ਹੋ ਗਈ ।

3. ਤੀਜਾ ਵਰਗ-ਆਮ ਜਨਤਾ (Third order-Commoners) – ਕੁੱਲ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ 2% ਪਹਿਲੇ ਦੋ ਵਰਗਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਨ ਅਤੇ 98% ਜਨਤਾ ਤੀਜੇ ਵਰਗ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸੀ । ਇਹ ਵਰਗ ਅਧਿਕਾਰ ਰਹਿਤ ਵਰਗ ਸੀ ਜਿਸ ਦੇ ਵਿੱਚ ਅਮੀਰ ਉਦਯੋਗਪਤੀ ਅਤੇ ਗ਼ਰੀਬ ਭਿਖਾਰੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ । ਕਿਸਾਨ, ਮੱਧ ਵਰਗ, ਮਜ਼ਦੂਰ, ਕਾਰੀਗਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਗ਼ਰੀਬ ਲੋਕ ਇਸ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ । ਇਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਸਨ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਸਮੂਹ ਨੇ ਪੂਰੇ ਦਿਲ ਨਾਲ 1789 ਦੀ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲਿਆ । ਉਦਯੋਗਪਤੀ, ਵਪਾਰੀ, ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ, ਡਾਕਟਰ, ਵਕੀਲ, ਵਿਚਾਰਕ, ਅਧਿਆਪਕ, ਪੱਤਰਕਾਰ ਆਦਿ ਮੱਧ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ | ਮੱਧ ਵਰਗ ਨੇ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਅਗਵਾਹੀ ਕੀਤੀ । ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਘੱਟ ਤਨਖ਼ਾਹ ਮਿਲਦੀ ਸੀ ਬਲਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੇਗਾਰ (Forced Labour) ਵੀ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ । ਇਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਗ਼ਰੀਬੀ ਕਾਰਨ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਭਾਗ ਲਿਆ । ਇਹ ਲੋਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੌਰਾਨ ਭੀੜ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ ।

ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ (Outbreak of Revolution) – ਲੁਈ XV1 ਫ਼ਰਾਂਸ ਦਾ ਰਾਜਾ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਫਰਾਂਸ ਵਿੱਚ ਵਿੱਤੀ ਸੰਕਟ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਸਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਕੰਮ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਪੈਸੇ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ । ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਉੱਤੇ ਨਵੇਂ ਟੈਕਸ ਲਗਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਸਨੂੰ ਐਸਟੇਟ ਜਨਰਲ (Estate General) ਦੀ ਮੀਟਿੰਗ ਸੱਦਣੀ ਪਈ ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣੀ ਸੰਸਥਾ ਸੀ । ਪਿਛਲੇ 150 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਮੀਟਿੰਗ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਸੀ । 5 ਮਈ, 1789 ਨੂੰ ਐਸਟੇਟ ਜਨਰਲ ਦੀ ਮੀਟਿੰਗ ਹੋਈ ਅਤੇ ਤੀਜੇ ਵਰਗ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਆਂ ਨੇ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਕਿ ਸਾਰੀ ਐਸਟੇਟ ਦੀ ਇਕੱਠੀ ਮੀਟਿੰਗ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਦਨ ਵਾਂਗ ਉਹ ਵੋਟ ਕਰਨ । 20 ਜੂਨ, 1789 ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਮੀਟਿੰਗ ਹਾਲ ਉੱਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਗਾਰਡਾਂ ਨੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ । ਪਰ ਤੀਜਾ ਵਰਗ ਮੀਟਿੰਗ ਲਈ ਬੇਤਾਬ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਟੈਨਿਸ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਵਾਂ ਸੰਵਿਧਾਨ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਲੱਗ ਗਏ । ਇਹ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੁਆਤ ਸੀ ।

ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾ 14 ਜੁਲਾਈ, 1789 ਨੂੰ ਹੋਈ ਜਦੋਂ ਪੈਰਿਸ ਦੀ ਭੀੜ ਨੇ ਬਾਸਤੀਲ ਜੇਲ਼ ਉੱਤੇ ਧਾਵਾ ਬੋਲ ਦਿੱਤਾ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਾਰੇ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਅਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾ ਲਿਆ | ਫ਼ਰਾਂਸ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਿਨ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਿਵਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹੁਣ ਲੁਈ XVI ਸਿਰਫ਼ ਨਾਮ ਦਾ ਹੀ ਰਾਜਾ ਸੀ । ਨੈਸ਼ਨਲ ਅਸੈਂਬਲੀ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਤਾਂਕਿ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ । ਇਸ ਨੇ ਨਵੇਂ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ । ਇਸ ਨੇ ਮਸ਼ਹੂਰ Declaration of the rights of man and citizen ਬਣਾਇਆ । ਇਸ ਘੋਸ਼ਣਾ ਪੱਤਰ ਨਾਲ ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘੋਸ਼ਣਾਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਾਨੂੰਨ ਸਾਹਮਣੇ ਸਮਾਨਤਾ, ਬੋਲਣ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ, ਪੈਂਸ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰੀ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਤਰਤਾ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ ।

1791 ਵਿੱਚ ਰਾਜੇ ਨੇ ਫ਼ਰਾਂਸ ਤੋਂ ਭੱਜਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਵਾਪਸ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ । ਉਸਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ 21 ਜਨਵਰੀ, 1793 ਨੂੰ ਉਸਨੂੰ ਜਨਤਾ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਨਾਲ ਫ਼ਰਾਂਸ ਨੂੰ ਗਣਰਾਜ (Republic) ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਤੰਕ ਦਾ ਦੌਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਜਿਹੜੇ ਵੀ ਕੁਲੀਨਾਂ, ਪਾਦਰੀਆਂ ਅਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਇਹ ਆਤੰਕ ਦਾ ਦੌਰ ਲਗਭਗ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਚਲਿਆ ।

1795 ਵਿੱਚ ਫ਼ਰਾਂਸ ਵਿੱਚ ਡਾਇਰੈਕਟੋਰੇਟ (Directorate) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ । ਡਾਇਰੈਕਟੋਰੇਟ 4 ਸਾਲ ਤੱਕ ਚੱਲੀ ਤੇ 1799 ਵਿੱਚ ਨੈਪੋਲੀਅਨ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ । ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਰਾਜਾ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨੈਪੋਲੀਅਨ ਵਲੋਂ ਡਾਇਰੈਕਟੋਰੇਟ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ ।

ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ (Effects of French Revolution) – ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਫਰਾਂਸ ਅਤੇ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਉੱਤੇ ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖਿਆ ਹੈ-

• ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪ੍ਰਭਾਵ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਆਰਥਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਅਰਥਾਤ ਜਗੀਰਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਆਰਥਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ । ਇਹ ਨਵੀਂ ਆਰਥਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਸੀ ।
• ਉੱਪਰਲੇ ਵਰਗਾਂ ਅਰਥਾਤ ਪਾਦਰੀ ਵਰਗ ਅਤੇ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲਏ ਗਏ । ਚਰਚ ਦੀ ਸਾਰੀ ਸੰਪੱਤੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਈ । ਸਾਰੇ ਪੁਰਾਣੇ ਕਾਨੂੰਨ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਅਸੈਂਬਲੀ ਨੇ ਸਾਰੇ ਨਵੇਂ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਏ ।
• ਸਾਰੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਸਮਾਨਤਾ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਸ਼ਬਦ ‘Nation’ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਅਰਥ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਰਥਾਤ ਫ਼ਰਾਂਸ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ਬਲਕਿ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਜਨਤਾ ਹੈ । ਇੱਥੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰਭੂਤਾ (Sovereignty) ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਅਰਥਾਤ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਸੱਤਾ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਹੈ ।
• ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਉੱਤੇ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ । ਇਸਨੇ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਿਰੰਕੁਸ਼ ਰਾਜਿਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਨਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਵਿਵਸਥਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋਈ ਅਤੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੇ ਆਉਣ ਦਾ ਰਸਤਾ ਸਾਫ਼ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਨੇ ਹੀ ‘ਸੁਤੰਤਰਤਾ, ਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰਾ’ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਕ੍ਰਾਂਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਅਤੇ ਰਾਜਤੰਤਰ ਨੂੰ ਲੋਕਤੰਤਰ ਨਾਲ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।

ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ । ਇਸ ਨੇ ਯੂਰਪੀ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਯੂਰਪੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ । ਪੁਰਾਣੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਨਵੀਂ ਵਿਵਸਥਾ ਆ ਗਈ । ਫ਼ਰਾਂਸ ਵਿੱਚ ਕਈ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਏ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕੁਲੀਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ । ਨੈਸ਼ਨਲ ਅਸੈਂਬਲੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਕਈ ਨਵੇਂ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਏ ਗਏ ਅਤੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਏ । ਚਰਚ ਨੂੰ ਰਾਜ ਦੀ ਸੱਤਾ ਦੇ ਅਧੀਨ ਲਿਆਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ ਕੰਮਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ । ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ।

ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਹੋਰਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ । 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ । ਇਹਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਦਲ ਗਈ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਉਦਭਵ ਵਿੱਚ ਇਹ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਾਰਨ ਸੀ । ਇਹਨਾਂ ਕ੍ਰਾਂਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕਈ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਚੰਗੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਏ ਅਤੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਦਾ ਇਹ ਮੁੱਖ ਮੁੱਦਾ ਸੀ । ਕਈ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ, ਜਿਹੜੇ ਇਹ ਸੋਚਦੇ ਸਨ ਕਿ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਸਿਰਫ਼ ਸਮਾਜ ਉੱਤੇ ਗ਼ਲਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋਏ । ਇਹਨਾਂ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕਾਮਤੇ ਅਤੇ ਦੁਰਖੀਮ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਇਸਦੇ ਚੰਗੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਦਿੱਤੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਉਦਭਵ (Origin) ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਇਕ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੁੱਛਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਕੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਕੀ ਹੈ ? ਕਈ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਪਰੰਤੂ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਅੱਜਕਲ੍ਹ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਸਦੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਬਹੁਤ ਉਪਯੋਗੀ ਸਿੱਧ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆ ਹੈ-

1. ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ (Sociology studies the whole society) – ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਪੂਰੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਇਕ ਇਕਾਈ ਮੰਨ ਕੇ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਚਾਹੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਵੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ, ਰਾਜਨੀਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰ ਆਦਿ ਪਰੰਤੂ ਇਹ ਸਾਰੇ ਹੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਕਿਸੇ ਇਕ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪੁਰਨ ਸਮਾਜ ਦਾ ਨਹੀਂ । ਇਕ ਸਮਾਜ ਦੇ ਕਈ ਪੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਡੂੰਘੇ ਰੂਪ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਲਈ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵੱਖਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

2. ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਮਾਜ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਹੈ (It analysis the society scientifically) – ਚਾਹੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਅਧਿਐਨ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਨਹੀਂ । ਇਸ ਲਈ ਸਮਾਜ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਕਈ ਗ਼ਲਤ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਬਣ ਗਈਆਂ ਸਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਹੀ ਤਸਵੀਰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

3. ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਤੇ ਹੱਲ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮਦਦਗਾਰ (Helpful in understanding and solving social problems) – ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਉਹਨਾਂ ਹਾਲਾਤਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨਾਲ ਨਿਪਟਣ ਲਈ ਕੋਈ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਜਾ ਸਕੇ । ਬਿਨਾਂ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝੇ ਕੋਈ ਯੋਜਨਾ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦੀ । ਸਮਾਜਿਕ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸਮਾਜਿਕ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

4. ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ (Sociology defines different concepts) – ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਸੰਬੰਧੀ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਗਲਤ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਬਣ ਗਈਆਂ ਸਨ । ਜਿਵੇਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਜਾਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਸਵਾਰਥਾਂ ਲਈ ਆਪਣੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਜਾਤ ਪ੍ਰਥਾ ਨੇ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਗਲਤੀਆਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕੀਤਾ ।

5. ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣਾ (To explain the causes of social problems) – ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਸਮੱਸਿਆ ਦੇ ਕਈ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ; ਜਿਵੇਂ-ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਆਦਿ । ਸਮੱਸਿਆ ਕਈ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਕਈ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ | ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਉਸਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਦੀ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਜਾਂਚ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

6. ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸਰਵਉੱਚਤਾ ਤੇ ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨਾ (To clarify the intrinsic worth and dignity of man) – ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦੇ ਹਨ । ਸਮਾਜਿਕ ਸਮਝੌਤੇ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਘੱਟ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ ਹੈ | ਸਾਵਯਵੀ ਦੇ ਸਮੂਹ ਦਿਮਾਗੀ ਸਿਧਾਂਤ, ਸਮਾਜਿਕ ਸਿਧਾਂਤ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਰਹਿਣਾ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਹੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਹਿਯੋਗ, ਆਤਮ ਨਿਰਭਰਤਾ ਅਤੇ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਵਰਗੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧ ਸਮਾਜ ਲਈ ਕਿੰਨੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ | ਅੱਜ ਦਾ ਸਮਾਜ ਸੁੰਗੜ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰਤਾ ਵੱਧ ਰਹੀ ਹੈ । ਅਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਾਂ ਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਸਮਾਯੋਜਨ ਕਰਨ ਦਾ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

7. ਮਨੁੱਖੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਉੱਨਤ ਕਰਨਾ (To develop the human culture) – ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਾਨੂੰ ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਇਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਲੋਕ ਦੂਜੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਲੱਛਣਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਬੇਝਿਜਕ ਹੋ ਕੇ ਹੋਰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨਾਲ ਅਨੁਕੂਲਣ ਤੇ ਉਸਦੇ ਲੱਛਣਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਰਹੇ ਹਾਂ । ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਨੇ ਕਾਫ਼ੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਅਦਾ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਇਸ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਕਰਕੇ ਹੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਉੱਨਤ ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਉੱਨਤੀ ਵੀ ਹੋਈ ਹੈ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਗਿਆਨ ਦੇਣ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਅਦਾ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਇਸ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸੁਲਝਾਉਣ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਇਸ ਨੇ ਕਈ ਸਮਾਜਿਕ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਸਾਡੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਦੇ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਭਰਮ ਦੂਰ ਕੀਤੇ ਹਨ । ਇਸ ਸਭ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ।