Class 10

Punjab State Board PSEB 10th Class Physical Education Book Solutions ਕਬੱਡੀ (Kabaddi) Game Rules.

ਕਬੱਡੀ (Kabaddi) Game Rules – PSEB 10th Class Physical Education

ਯਾਦ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀਆਂ ਗੱਲਾਂ
(Points to Remember)

1. ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਲਈ ਗਰਾਉਂਡ ਦੀ ਲੰਬਾਈ =13 ਮੀਟਰ
2. ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਲਈ ਗਰਾਉਂਡ ਦੀ ਚੌੜਾਈ = 10 ਮੀਟਰ
3. ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਗਰਾਉਂਡ ਦੀ ਲੰਬਾਈ = 12 ਮੀਟਰ
4. ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਗਰਾਉਂਡ ਦੀ ਚੌੜਾਈ =8 ਮੀਟਰ
5. ਜੂਨੀਅਰ ਲੜਕੇ ਅਤੇ ਲੜਕੀਆਂ ਲਈ =11 ਮੀਟਰ × 8 ਮੀਟਰ
6. ਟੀਮ ਦੇ ਕੁੱਲ ਖਿਡਾਰੀ = 12
7. ਮੈਚ ਦਾ ਸਮਾਂ ਮਰਦਾਂ ਲਈ = 20-5-20
8. ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਮੈਚ ਦਾ ਸਮਾਂ = 15-5-15
9. ਮੈਚ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀ = 1 ਰੈਫਰੀ, 2 ਅੰਪਾਇਰ 1 ਸਕੋਰਰ, 1 ਟਾਈਮ ਕੀਪਰ, 2 ਲਾਈਨਮੈਨ
10. ਲੋਨੇ ਦੇ ਅੰਕ = 2
11. ਲਾਈਨ ਦੀ ਚੌੜਾਈ = 5 ਸੈਂ:ਮੀ:
12. ਬਲਾਕ ਦਾ ਆਕਾਰ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਲਈ = 1 x 8 ਮੀ:
13. ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਬਲਾਕ ਦਾ ਆਕਾਰ = x 6 ਮੀ
14. ਲਾਬੀ ਦੀ ਚੌੜਾਈ = 1 ਮੀ.
15. ਸੈਂਟਰਲ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਬਲਾਕ ਰੇਖਾ ਦੀ ਦੂਰੀ = 2.75 ਮੀ.
16. ਰੇਖਾਵਾਂ ਦੀ ਚੌੜਾਈ = 5 ਸੈਂ.ਮੀ.
17. ਮੈਚ ਵਿਚ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ = 7
18. ਆਰਾਮ ਦਾ ਸਮਾਂ = 5 ਮਿੰਟ |

ਖੇਡ ਸੰਬੰਧੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਾਣਕਾਰੀ –

• ਹਰੇਕ ਟੀਮ ਵਿਚ 12 ਖਿਡਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਇਕ ਵੇਲੇ ਸੱਤ ਖਿਡਾਰੀ ਹੀ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਆਉਣਗੇ ਅਤੇ 5 ਖਿਡਾਰੀ ਬਦਲਵੇਂ (Substitutes) ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਟਾਸ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੀ ਟੀਮ ਆਪਣੀ ਪਸੰਦ ਦਾ ਖੇਤਰ ਜਾਂ ਦਮ ਚੁਣਦੀ ਹੈ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
• ਖੇਡ ਦਾ ਸਮਾਂ 20-5-20 ਮਿੰਟਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਤੇ ਜੂਨੀਅਰ ਲਈ 15(5-15 ਮਿੰਟਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ 5 ਮਿੰਟ ਦਾ ਸਮਾਂ ਆਰਾਮ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਖਿਡਾਰੀ ਖੇਡ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਆਉਟ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ।
• ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਕੋਈ ਅੰਗ ਸੀਮਾ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਛੂਹ | ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਉਹ ਆਉਟ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ।
• ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਮੈਚ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਖੇਡਿਆ ਜਾਂਦਾ, ਤਾਂ ਮੈਚ ਦੁਬਾਰਾ ਖੇਡਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ।
• ਖਿਡਾਰੀ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ‘ਤੇ ਤੇਲ ਜਾਂ ਕੋਈ ਚਿਕਨੀ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਮਲ ਸਕਦਾ ।
• ਖੇਡ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਕੋਈ ਖਿਡਾਰੀ ਦੂਸਰੇ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਕੈਂਚੀ (Scissors) ਨਹੀਂ ਮਾਰ ਸਕਦਾ ।
• ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਸੱਟ ਲੱਗਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਦੁਸਰਾ ਖਿਡਾਰੀ ਉਸ ਦੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਆ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
• ਗਰਾਊਂਡ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਕੇ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਗਰਾਊਂਡ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆ ਕੇ ਦੇਣਾ ਫਾਊਲ ਹੈ ।
• ਕੈਪਟਨ ਰੈਫਰੀ ਦੀ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਟਾਈਮ ਆਊਟ ਲੈ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਟਾਈਮ ਆਊਟ ਦਾ ਸਮਾਂ ਦੋ ਮਿੰਟ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ।
• ਇਕ ਟੀਮ ਤਿੰਨ ਖਿਡਾਰੀ ਬਦਲ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
• ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਟੀਮ ਦੂਸਰੀ ਟੀਮ ਤੋਂ ਲੋਨਾ ਲੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਟੀਮ ਨੂੰ ਦੋ ਨੰਬਰ ਹੋਰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਬਦਲੇ ਹੋਏ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਨਹੀਂ ਬਦਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਬੱਡੀ ਦੇ ਖੇਡ ਦਾ ਮੈਦਾਨ, ਖੇਡ ਅਧਿਕਾਰੀ ਅਤੇ ਖੇਡ ਦੇ ਮੁੱਖ ਨਿਯਮਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਬੱਡੀ ਦੇ ਖੇਡ ਦਾ ਮੈਦਾਨ, ਖੇਡ ਅਧਿਕਾਰੀ ਅਤੇ ਖੇਡ ਦੇ ਨਿਯਮ ਖੇਡ ਦਾ ਮੈਦਾਨ (Play Ground-ਖੇਡ ਦਾ ਮੈਦਾਨ ਆਇਤਾਕਾਰ, ਸਮਤਲ ਅਤੇ ਨਰਮ ਹੋਵੇਗਾ । ਇਹ ਮਿੱਟੀ, ਖਾਦ ਜਾਂ ਬੁਰਾਦੇ ਦਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਲੰਬਾਈ 12.50 ਮੀਟਰ ਅਤੇ ਚੌੜਾਈ 10 ਮੀਟਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸਤਰੀਆਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ 12 ਮੀਟਰ ਲੰਬਾਈ ਅਤੇ 8 ਮੀਟਰ ਚੌੜਾਈ ਹੋਵੇਗੀ । ਕੇਂਦਰੀ ਰੇਖਾ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਨੂੰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮੈਦਾਨ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਇਕ ਮੀਟਰ ਚੌੜੀ ਪੱਟੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਲਾਬੀ (Lobby) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਹਰੇਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕੇਂਦਰੀ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਮੀਟਰ ਦੂਰ ਉਸ ਦੇ ਸਮਾਨੰਤਰ ਮੈਦਾਨ ਦੀ ਪੂਰੀ ਚੌੜਾਈ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਰੇਖਾਵਾਂ ਖਿੱਚੀਆਂ ਜਾਣਗੀਆਂ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਰੇਖਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਾਕ ਰੇਖਾਵਾਂ (Baulk Lines) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਕੇਂਦਰੀ ਰੇਖਾ

ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਨਾਲ ਅੰਕਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਕੇਂਦਰੀ ਰੇਖਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਰੇਖਾਵਾਂ ਦੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਚੌੜਾਈ 5 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਜਾਂ 2′ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ | ਸਾਈਡ ਰੇਖਾ ਅਤੇ ਅੰਤ ਰੇਖਾ ਦੇ ਬਾਹਰ ਵੱਲ 4 ਮੀਟਰ ਥਾਂ ਖੁੱਲੀ ਛੱਡੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਬੈਠਣ ਦਾ ਬਲਾਕ ਅੰਤ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਦੋ ਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੋਵੇਗਾ | ਮਰਦਾਂ ਲਈ ਬੈਠਣ ਦਾ ਬਲਾਕ 2 ਮੀਟਰ x 8 ਮੀਟਰ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਜੂਨੀਅਰਜ਼ ਲਈ 2 ਮੀਟਰ X 6 ਮੀਟਰ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਟੀਮ ਲਗਾਤਾਰ ਤਿੰਨ ਰੇਡ ਕਰਨ ਉੱਪਰ ਵਿਰੋਧੀ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਵਿਚ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਉਸ ਟੀਮ ਵਿਰੁੱਧ ਇਕ ਅੰਕ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਅਧਿਕਾਰੀ (Officials)-

1. ਇਕ ਰੈਫ਼ਰੀ
2. ਦੋ ਅੰਪਾਇਰ
3. ਦੋ ਲਾਈਨ ਮੈਨ
4. ਇਕ ਸਕੋਰਰ।

ਅੰਪਾਇਰ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਅੰਤਿਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਖ਼ਾਸ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਬਦਲਿਆ ਵੀ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਰੈਫ਼ਰੀ ਫੈਸਲੇ ਨੂੰ ਠੀਕ ਨਾ ਸਮਝੇ ਤਾਂ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਰੈਫ਼ਰੀ ਆਪਣਾ ਫੈਸਲਾ ਦੇ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਵਰਦੀ-ਖਿਡਾਰੀ ਦੀ ਵਰਦੀ ਬੁਨੈਣ ਤੇ ਨਿੱਕਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਥੱਲੇ ਜਾਂਘੀਆ ਜਾਂ ਲੰਗੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਬਕਸੂਇਆਂ ਤੇ ਮੁੰਦਰੀਆਂ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਹੁੰ ਕੱਟੇ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਬੱਡੀ ਮੈਚ ਖੇਡਣ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਖੇਡ ਦੇ ਨਿਯਮ (Rules of the Games)-
1. ਟਾਸ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੇ ਪੱਖ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਸਾਈਡ ਲੈਣੀ ਹੈ ਜਾਂ ਦਮ ਪਾਉਣਾ ਹੈ ।

2. ਖੇਡ ਦੇ ਸਮੇਂ ਖਿਡਾਰੀ ਸੀਮਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਚਲਿਆ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਉਹ ਆਉਟ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇਗਾ । ਅਧਿਕਾਰੀ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਨੰਬਰ ਦੱਸ ਕੇ ਖੇਡ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦੇਵੇਗਾ ।

3. ਵਿਰੋਧੀ ਦਲ ਦਾ ਕੋਈ ਖਿਡਾਰੀ ਸੀਮਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਚਲਿਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਹਮਲਾਵਰ ਨੂੰ ਫੜ ਲਵੇ ਤਾਂ ਹਮਲਾਵਰ ਆਉਟ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇਗਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਫੜਨ ਵਾਲੇ ਸਭ ਖਿਡਾਰੀ ਆਊਟ ਹੋ ਜਾਣਗੇ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਮੁੜ ਆਏਗਾ ਅਤੇ ਖੇਡ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲਏਗਾ ।

4. ਖੇਡ ਦੇ ਆਰੰਭ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਲਾਬੀ ਨੂੰ ਵੀ ਖੇਡ ਦੀ ਸੀਮਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇਗਾ | ਖੇਡ ਦੇ ਸਮਾਪਤ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਖੇਡਣ ਵਾਲੇ ਖਿਡਾਰੀ ਆਪਣੀ-ਆਪਣੀ ਲਾਬੀ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

5. ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਕਬੱਡੀ-ਕਬੱਡੀ ਸ਼ਬਦ ਬੋਲਦੇ ਹੋਏ ਵਿਰੋਧੀ ਕੋਰਟ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਉਹ ਵਿਰੋਧੀ ਕੋਰਟ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ‘ਕਬੱਡੀ’ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਅੰਪਾਇਰ ਉਸ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਭੇਜ ਦੇਵੇਗਾ ਅਤੇ ਦੂਸਰੀ ਟੀਮ ਦੇ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਫਿਰ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ।

6. ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਖਿਡਾਰੀ ਸੁਚੇਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ‘ਤੇ ਵੀ ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਨਿਯਮ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਨਿਰਣਾਇਕ ਉਸ ਦੀ ਵਾਰੀ ਸਮਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਨੂੰ ਇਕ ਨੰਬਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਪਰ ਹਮਲਾਵਰ ਨੂੰ ਆਊਟ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ।

7. ਹਮਲਾਵਰ ਦੇ ਆਪਣੇ ਕੋਰਟ ਵਿਚ ਮੁੜਨ ਦੇ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਵਿਰੋਧੀ ਦਲ ਆਪਣਾ ਹਮਲਾਵਰ ਭੇਜੇਗਾ । ਸੋ ਹਰੇਕ ਪੱਖ ਆਪਣਾ-ਆਪਣਾ ਖਿਡਾਰੀ ਵਾਰੀ-ਵਾਰੀ ਖੇਡ ਦੇ ਅੰਤ ਤਕ ਭੇਜੇਗਾ !

8. ਜੇਕਰ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਵਲੋਂ ਫੜਿਆ ਗਿਆ ਕੋਈ ਹਮਲਾਵਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਚ ਕੇ ਆਪਣੇ ਕੋਰਟ ਵਿਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ।

9. ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਦੇ ਕੋਰਟ ਵਿਚ ਇਕ ਵਾਰ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ਇਕ ਹੀ ਹਮਲਾਵਰ ਜਾਵੇਗਾ । ਜੇਕਰ ਇਕ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਹਮਲਾਵਰ ਇਕੱਠੇ ਵਿਰੋਧੀ ਦੇ ਕੋਰਟ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਣ ਤਾਂ ਨਿਰਣਾਇਕ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇਵੇਗਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਵਾਰੀ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਛੂਹ ਲਿਆ ਹੋਵੇ ਉਹ ਆਊਟ ਨਹੀਂ ਮੰਨੇ ਜਾਣਗੇ । ਵਿਰੋਧੀ ਇਹਨਾਂ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੇ ।

10. ਜੇ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵੀ ਕੋਈ ਹਮਲਾਵਰ ਖਿਡਾਰੀ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਨਿਰਣਾਇਕ ਉਸ ਦੀ ਵਾਰੀ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਇਕ ਅੰਕ ਦੇਵੇਗਾ ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਆਉਟ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ।

11. ਕੋਈ ਹਮਲਾਵਰ ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਵਿਰੋਧੀ ਦੇ ਕੋਰਟ ਵਿਚ ਦਮ ਤੋੜ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਉਟ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਾਵੇਗਾ | ਪਰੰਤੂ ਅਜਿਹਾ ਜੇਕਰ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕਿਸੇ ਅਨੁਚਿਤ ਸਾਧਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਕੋਰਟ ਵਿਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਵਾਪਸ ਹੋਇਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

12. ਕੋਈ ਵੀ ਖਿਡਾਰੀ ਆਪਣੇ ਵਿਰੋਧੀ ਨੂੰ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਸੀਮਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਧੱਕਾ ਨਹੀਂ ਦੇਵੇਗਾ | ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਆਉਟ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਹਮਲਾਵਰ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਮੁੜ ਆਵੇਗਾ ।

13. ਹਮਲਾਵਰ ਜਦ ਤਕ ਵਿਰੋਧੀ ਕੋਰਟ ਵਿਚ ਰਹੇਗਾ, ਤਦ ਤਕ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਰੋਧੀ ਖਿਡਾਰੀ ਕੇਂਦਰੀ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਪਾਰ ਹਮਲਾਵਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਹਿੱਸੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਛੂਹੇਗਾ ।

14. ਨਿਯਮ 12 ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਖਿਡਾਰੀ ਜੇਕਰ ਹਮਲਾਵਰ ਨੂੰ ਫੜੇ ਜਾਂ ਉਸਦੇ ਫੜੇ ਜਾਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰੇ ਤੇ ਹਮਲਾਵਰ ਆਪਣੇ ਕੋਰਟ ਵਿਚ ਮੁੜ ਆਵੇ ਤਾਂ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਲ ਦੇ ਸਭ ਵਿਰੋਧੀ ਮੈਂਬਰ ਆਊਟ ਮੰਨੇ ਜਾਣਗੇ ।

15. ਕੋਈ ਹਮਲਾਵਰ ਜੇਕਰ ਆਪਣੀ ਵਾਰੀ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਵਿਰੋਧੀ ਦੇ ਕੋਰਟ ਵਿਚ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਨਿਰਣਾਇਕ ਉਸ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇ ਦੇਵੇਗਾ । ਜੇਕਰ ਉਹ ਨਿਰਣਾਇਕ ਦੀ ਚਿਤਾਵਨੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੂਸਰੀ ਵਾਰ ਅਜਿਹਾ ਕਰੇ, ਤਾਂ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਨੰਬਰ ਦਿੱਤਾ · ਜਾਵੇਗਾ ।

16. ਨਵੇਂ ਨਿਯਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਬਾਹਰੋਂ ਫੜ ਕੇ ਪਾਣੀ ਪੀਣਾ ਫਾਊਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

17. ਕੋਈ ਦਲ ਜਦ ਪੂਰਨ ਵਿਰੋਧੀ ਦਲ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਕ੍ਰਿਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਫਲਤਾ ਮਿਲੇਗੀ | ਸਾਰੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਆਉਟ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨੰਬਰਾਂ ਵਿਚ ਦੋ ਨੰਬਰਾਂ ਦਾ ਜੋੜ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ । ਦੋਵੇਂ ਪੱਖ ਦੇ ਸਭ ਖਿਡਾਰੀ ਆਪਣੇ ਅੱਧ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਣਗੇ ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਖੇਡ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅੰਤ ਤਕ ਚਲਦੀ ਰਹੇਗੀ ।

18. ਕੋਈ ਖਿਡਾਰੀ ਜੇਕਰ ਆਪਣੇ ਪੱਖ ਦੇ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਵਿਰੋਧੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਚੇਤ ਕਰੇ ਤਾਂ ਨਿਰਣਾਇਕ ਉਸ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇਕ ਨੰਬਰ ਦੇਵੇਗਾ ।

19. ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਮਲਾਵਰ ਜਾਂ ਵਿਰੋਧੀ ਨੂੰ ਲੱਕ ਜਾਂ ਹੱਥ-ਪੈਰ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਰੀਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਹਿੱਸੇ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਫੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਨਿਯਮ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਆਉਟ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ।

20. ਖੇਡ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਜੇ ਇਕ ਜਾਂ ਦੋ ਖਿਡਾਰੀ ਰਹਿ ਜਾਣ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧੀ ਟੀਮ ਦਾ ਕਪਤਾਨ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਖੇਡ ਵਿਚ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਊਟ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਐਲਾਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਾਕੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਅੰਕਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ “ਲੋਨਾ’ ਦੇ ਦੋ ਨੰਬਰ ਹੋਰ ਮਿਲਣਗੇ ।

21. ਵਿਰੋਧੀ ਦੇ ਆਉਟ ਹੋਣ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਪੱਖ ਦੇ ਆਉਟ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਤਰਤੀਬ ਅਨੁਸਾਰ ਖੇਡ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਤਰਤੀਬ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ ਆਉਟ ਹੋਏ ਹੋਣਗੇ

22. New Rules- ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਸੱਟ ਕਾਰਨ ਮੈਚ 20 ਮਿੰਟ ਰੁਕਿਆ ਰਹੇ ਤਾਂ ਮੈਚ Re-play ਕਰਵਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

23. 5 ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਮੈਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਜਦੋਂ 5 ਖਿਡਾਰੀ ਆਊਟ ਹੋ ਜਾਣ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਪੂਰਾ ਲੋਨਾ ਮੰਨਾਂਗੇ, ਭਾਵ 5 + 2 ਨੰਬਰ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਅਤੇ 2 ਨੰਬਰ ਲੋਨੇ ਦੇ । ਜਦੋਂ ਦੋ ਖਿਡਾਰੀ ਆ ਜਾਣ ‘ਤੇ ਉਹ ਟੀਮ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

24. ਲੋਨਾ ਦੇ ਦੋ ਨੰਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਬੱਡੀ ਖੇਡ ਦੇ ਨਿਯਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
1. ਹਰੇਕ ਟੀਮ ਵਿਚ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 12 ਹੋਵੇਗੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸੱਤ ਇਕੱਠੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਆਉਣਗੇ । ਬਾਕੀ ਖਿਡਾਰੀ ਰਿਜ਼ਰਵ ਵਿਚ ਰਹਿਣਗੇ !

2. ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਮਿਆਦ ਮਰਦਾਂ ਲਈ 20 ਮਿੰਟ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮਿਆਦਾਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਲਈ 15 ਮਿੰਟ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮਿਆਦਾਂ ਹੋਣਗੀਆਂ । ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਮਿਆਦਾਂ ਦਰਮਿਆਨ 5 ਮਿੰਟ ਦਾ ਆਰਾਮ ਹੋਵੇਗਾ । ਇੰਟਰਵਲ ਦੇ ਬਾਅਦ ਕੋਰਟ ਬਦਲ ਲਏ ਜਾਣਗੇ ।

3. ਹਰੇਕ ਆਉਟ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਿਰੋਧੀ ਲਈ ਦੂਸਰੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਇਕ ਅੰਕ ਮਿਲੇਗਾ । ਲੋਨਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਦੋ ਅੰਕ ਮਿਲਣਗੇ ।

4. ਖੇਡ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਉੱਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅੰਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਜੇਤੂ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

5. ਜੇਕਰ ਖੇਡ ਬਰਾਬਰ ਰਹੇ ਤਾਂ ਖੇਡ ਪੰਜ-ਪੰਜ ਮਿੰਟ ਵਾਧੂ ਸਮੇਂ ਲਈ ਹੋਵੇਗੀ । ਇਸ ਫਾਲਤੂ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਇਸ ਖੇਡ ਨੂੰ ਦੁਸਰੇ ਪੱਖ ਦੇ ਅੰਤ ਵਾਲੇ ਖਿਡਾਰੀ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣਗੇ । ਪੁਰਖਾਂ ਲਈ 50 ਮਿੰਟ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਲਈ 40 ਮਿੰਟ ਰੇ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵੀ ਜੇਕਰ ਫ਼ੈਸਲਾ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਉਹ ਜੇਤੁ ਅੰਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰੇਗਾ !

6. ਜੇਕਰ 50 ਮਿੰਟ (ਪੁਰਖਾਂ ਲਈ ਜਾਂ 40 ਮਿੰਟ ਇਸਤਰੀਆਂ ਲਈ) ਦੇ ਪੂਰੇ ਖੇਡ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸਕੋਰ ਨਹੀ ਹੁੰਦਾ , ਤਾਂ ਟਾਸ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਜੇ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ।

7. ਜੇਕਰ ਮੈਚ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਪੂਰਾ ਨਾ ਹੋ ਸਕੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਖੇਡਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ।

8. ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਸੱਟ ਲੱਗ ਜਾਏ ਤਾਂ ਉਸ ਟੀਮ ਦਾ ਕਪਤਾਨ ‘ਸਮਾਂ ਆਰਾਮ ਮੰਗੇ, ਪਰ ਸਮਾਂ ਆਰਾਮ’ ਦੀ ਮਿਆਦ ਦੋ ਮਿੰਟ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ |ਸੱਟ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਖਿਡਾਰੀ ਬਦਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਖੇਡ ਦੀ ਦੂਜੀ ਵਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੋ ਖਿਡਾਰੀ ਬਦਲੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਖੇਡ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਵੇਲੇ ਕੋਈ ਟੀਮ ਇਕ ਜਾਂ ਦੋ ਘੱਟ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਖੇਡ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਜਿਹੜੇ ਖਿਡਾਰੀ ਖੇਡ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਸਮੇਂ ਹਾਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਖੇਡ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਕਿਸੇ ਵਕਤ ਰਲ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਰੈਫ਼ਰੀ ਨੂੰ ਸੂਚਿਤ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਸੱਟ ਗੰਭੀਰ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਥਾਂ ਦੂਜਾ ਖਿਡਾਰੀ ਖੇਡ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਪਹਿਲੀ ਖੇਡ ਦੇ ਅੰਤ ਤਕ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਖਿਡਾਰੀ ਬਦਲੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

9. ਕਿਸੇ ਵੀ ਟੀਮ ਵਿਚ ਪੰਜ ਖਿਡਾਰੀ ਹੋਣ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਖੇਡ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਪਰ –

• ਟੀਮ ਦੇ ਸੱਤ ਖਿਡਾਰੀ ਆਊਟ ਹੋਣ ਉੱਤੇ ਗ਼ੈਰ-ਹਾਜ਼ਰ ਖਿਡਾਰੀ ਵੀ ਆਉਟ ਹੋ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧੀ ਟੀਮ ਨੂੰ “ਲੋਨਾ’ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ।
• ਜੇ ਗ਼ੈਰ-ਹਾਜ਼ਰ ਖਿਡਾਰੀ ਆ ਜਾਣ, ਤਾਂ ਉਹ ਰੈਫਰੀ ਤੋਂ ਇਜਾਜ਼ਤ ਲੈ ਕੇ ਖੇਡ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
• ਗੈਰਹਾਜ਼ਰ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਬਦਲਵੇਂ ਖਿਡਾਰੀ ਕਦੀ ਵੀ ਲਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਜਦ ਉਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਮੈਚ ਦੇ ਅੰਤ ਤਕ ਕਿਸੇ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਬਦਲਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ
• ਮੈਚ ਦੁਬਾਰਾ ਖੇਡੇ ਜਾਣ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਬਦਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

10. ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਤੇਲ ਮਲ ਕੇ ਖੇਡਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨਹੁੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੱਟੇ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ । ਖਿਡਾਰੀ ਬਨੈਣ, ਜਾਂਘੀਆ (Under wear) ਅਤੇ ਨਿੱਕਰ ਪਹਿਣਨਗੇ । ਰਬੜ ਦੇ ਸੋਲ ਵਾਲਾ ਟੈਨਸ ਬੂਟ ਅਤੇ ਜ਼ੁਰਾਬਾਂ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਪਹਿਨੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

11 . ਖੇਡ ਦੌਰਾਨ ਕਪਤਾਨ ਜਾਂ ਨੇਤਾ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੋਈ ਵੀ ਖਿਡਾਰੀ ਹੁਕਮ ਨਹੀਂ ਦੇਵੇਗਾ | ਕਪਤਾਨ ਆਪਣੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੁਕਮ ਜਾਂ ਸਲਾਹ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
12. ਜੂਨੀਅਰ ਲੜਕੇ ਅਤੇ ਲੜਕੀਆਂ ਲਈ ਸਮਾਂ 15-5-15 ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਪੰਜ ਮਿੰਟ ਦਾ ਆਰਾਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਬੱਡੀ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਫਾਉਲ ਅਤੇ ਉਲੰਘਣਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਬੱਡੀ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਫਾਊਲ ਅਤੇ ਉਲੰਘਣਾਵਾਂਫਾਊਲ (Fouls)

• ਹਮਲਾਵਰ ਦਾ ਮੂੰਹ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਜਾਂ ਗਲਾ ਦਬਾ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਸਾਹ ਤੋੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨਾ |
• ਕਿਸੇ ਵੀ ਖਿਡਾਰੀ ਦੁਆਰਾ ਦੂਸਰੇ ਖਿਡਾਰੀ ‘ਤੇ ਘਾਤਕ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ ।
• ਜਦ ਕੋਈ ਆਰਾਮ (Rest) ਕਰ ਰਿਹਾ ਖਿਡਾਰੀ ਪੰਜ ਸੈਕਿੰਡ (Five Seconds) ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਾਂ ਲਵੇ ।
• ਬਾਹਰ ਤੋਂ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਜਾਂ ਕੋਚਿੰਗ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ !
• ਹਮਲਾਵਰ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਲੱਤਾਂ ਨਾਲ ਕੈਂਚੀ ਮਾਰਨਾ ।
• ਕਿਸੇ ਟੀਮ ਦੁਆਰਾ ਹਮਲਾਵਰ ਦੇ ਭੇਜਣ ਵਿਚ ਪੰਜ ਸੈਕਿੰਡ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਾਂ ਲਗਾਉਣਾ }
• ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਰੈਫ਼ਰੀ ਨੰਬਰ ਕੱਟ ਕੇ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਹਮਲਾ ਜਾਰੀ ਹੋਣ ਦੌਰਾਨ ਸੀਟੀ ਨਹੀਂ ਵਜਾਈ ਜਾਵੇਗੀ ।
• ਜਾਣ ਬੁੱਝ ਕੇ ਵਾਲਾਂ ਤੋਂ ਜਾਂ ਕੱਪੜੇ ਤੋਂ ਫੜਨਾ ਜਾਂ ਧੱਕਾ ਦੇਣਾ ਫਾਊਲ ਹੈ ।

ਉਲੰਘਣਾ (Violations) –

1. ਫੈਸਲਿਆਂ ਦੀ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਨਾ ।
2. ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਲਈ ਅਪਮਾਨ ਭਰੇ ਸ਼ਬਦ ਕਹਿਣਾ ।
3. ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਦੁਰਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਯਤਨ ਕਰਨਾ ।
4. ਵਿਰੋਧੀ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਅਪਮਾਨ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਕਹਿਣਾ ।

ਫਾਊਲ
(FOULS)

ਅਧਿਕਾਰੀ ਮੈਚ ਦੌਰਾਨ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਫਾਊਲ ਤਰੀਕੇ ਅਪਨਾਉਣ ਤੇ ਤਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਡ ਦਿਖਾ ਕੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਹਰਾ ਕਾਰਡ (Green Card-ਇਹ ਕਾਰਡ ਚੇਤਾਵਨੀ ਲਈ ਦਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਪੀਲਾ ਕਾਰਡ (Yellow Card)ਇਹ ਕਾਰਡ ਦੋ ਮਿੰਟ ਲਈ, ਮੈਦਾਨ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਦਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਲਾਲ ਕਾਰਡ (Red Card)-ਇਹ ਕਾਰਡ ਮੈਚ ਜਾਂ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਦਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 10th Class Physical Education Book Solutions ਹੈਂਡਬਾਲ (Handball) Game Rules.

ਹੈਂਡਬਾਲ (Handball) Game Rules – PSEB 10th Class Physical Education

ਯਾਦ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀਆਂ ਗੱਲਾਂ (Points to Remember)

1. ਟੀਮ ਲਈ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ = 16
2. ਟੀਮ ਵਿਚ ਕੋਰਟ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ = 7
3. ਟੀਮ ਵਿਚ ਗੋਲਕੀਪਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ = 2
4. ਖੇਡ ਵਿਚ ਜਿੰਨੇ ਖਿਡਾਰੀ ਖੇਡਦੇ ਹਨ = 76 ਕੋਰਟ ਖਿਡਾਰੀ+ਗੋਲ ਕੀਪਰ
5. ਬਾਲ ਦਾ ਘੇਰਾ = 58 ਸੈਂ:ਮੀ: ਤੋਂ 60 ਸੈਂ:ਮੀ:
6. ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਲਈ ਖੇਡ ਦਾ ਸਮਾਂ . = 30 ਮਿੰਟ-30 ਮਿੰਟ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮਿਆਦੀ
7. ਆਰਾਮ ਦਾ ਸਮਾਂ = 10 ਮਿੰਟ
8. ਗੇਂਦ ਦਾ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਲਈ ਭਾਰ = 425 ਤੋਂ 475 ਗ੍ਰਾਮ
9. ਗੇਂਦ ਦਾ ਇਸਤਰੀਆਂ ਲਈ ਭਾਰ . = 325 ਤੋਂ 375 ਗ੍ਰਾਮ
10. ਗੇਂਦ ਦਾ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਲਈ ਘੇਰਾ = 58 ਤੋਂ 60 ਸੈਂ: ਮੀ:
11. ਗੇਂਦ ਦਾ ਇਸਤਰੀਆਂ ਲਈ ਘੇਰਾ = 54 ਤੋਂ 56 ਸੈਂ: ਮੀ:
12. ਹੈਂਡਬਾਲ ਕੋਰਟ ਦਾ ਮਾਪ = 40 ਮੀ. x 20 ਮੀ.
13. ਗੋਲ ਦੀ ਉੱਚਾਈ = 2 ਮੀ.
14. ਗੋਲ ਦੀ ਚੌੜਾਈ = 3 ਮੀ.
15. ਗੋਲਾਂ ਵਿਚ ਗੋਲ ਰੇਖਾ ਦੀ ਚੌੜਾਈ = 8 ਸੈਂ.ਮੀ.
16. ਬਾਲ ਦਾ ਭਾਰ 14 ਸਾਲ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰਲੇ = 290 ਤੋਂ 230 ਗਾ. ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ
17. ਬਾਲ ਦੀ ਪਰਿਧੀ 8 ਸਾਲ ਤੋਂ 14 ਸਾਲ = 50 ਤੋਂ 52 ਸੈਂ.ਮੀ.
    ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ

ਖੇਡ ਸੰਬੰਧੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਾਣਕਾਰੀ –

• ਹੈਂਡਬਾਲ ਦੀ ਖੇਡ ਦੋ ਟੀਮਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਹੈਂਡਬਾਲ ਦੀ ਖੇਡ ਸੈਂਟਰ-ਲਾਈਨ ‘ਤੇ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਪਾਸ ਦੇ ਕੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਹੈਂਡਬਾਲ ਦਾ ਸਮਾਂ ਮਰਦਾਂ ਲਈ 30-10-30 ਮਿੰਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਲਈ 25-10-25 ਮਿੰਟ ਦੀ ਖੇਡ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਇਕ ਟੀਮ ਦੇ ਕੁੱਲ ਖਿਡਾਰੀ 12 ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ 7 ਖਿਡਾਰੀ ਖੇਡਦੇ ਹਨ ਅਤੇ | ਬਾਕੀ ਦੇ ਪੰਜ ਖਿਡਾਰੀ ਬਦਲਵੇਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਖੇਡ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਵੀ ਬਦਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
• ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਸੱਟ ਲੱਗ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਰੈਫਰੀ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਖੇਡ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਬਦਲਵਾਂ ਖਿਡਾਰੀ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ |
• ਹੈਂਡਬਾਲ ਦੇ ਬਾਲ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਦੌੜਨਾ ਫਾਊਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਬਾਲ ਦਾ ਭਾਰ ਮਰਦਾਂ ਲਈ 475 ਗ੍ਰਾਮ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਲਈ 425 ਗ੍ਰਾਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਬਾਲ ਦਾ ਘੇਰਾ 58 ਤੋਂ 60 ਸੈਂ: ਮੀ: ਤਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਖੇਡ ਸਮੇਂ ਬਾਲ ਬਾਹਰ ਚਲਾ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਵਿਰੋਧੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਉਸੇ ਥਾਂ ਤੋਂ ਥਰੋ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਖੇਡ ਵਿਚ ਧੱਕਾ ਦੇਣਾ ਫਾਊਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਹੈਂਡਬਾਲ ਦੀ ਖੇਡ ਵਿਚ ਫਸਟ ਰੈਫਰੀ ਤੇ ਸੈਕਿੰਡ ਰੈਫ਼ਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਖੇਡ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਦੀ ਲੰਬਾਈ 40 ਮੀਟਰ ਤੇ ਚੌੜਾਈ 20 ਮੀਟਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਗੱਲਚੀ ਬਾਹਰਲੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦਾ ।
• ਹੈਂਡਬਾਲ ਖੇਡ ਵਿਚ ਦੋ D ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਖਿਡਾਰੀ ਬਾਲ ਲੈ ਕੇ D ਵੱਲ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ, ਤੇ ਵਿਰੋਧੀ ਖਿਡਾਰੀ ਉਸ ਦੀ ਬਾਂਹ ਫੜ ਲਵੇ ਤਾਂ ਰੈਫਰੀ ਪੈਨਲਟੀ ਦੇ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
• ਹਰ ਇਕ ਖਿਡਾਰੀ ਗੋਲਕੀਪਰ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੈਂਡਬਾਲ ਖੇਡ ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਖੇਡ ਵਿਚ ਕਿੰਨੇ ਖਿਡਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਹੈਂਡਬਾਲ ਟੀਮ ਖੇਡ (Team Sport) ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਵਿਰੁੱਧ ਦੋ ਟੀਮਾਂ ਖੇਡਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਕ ਟੀਮ ਵਿਚ 12 ਖਿਡਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ 10 ਕੋਰਟ ਖਿਡਾਰੀ (Court Players) ਅਤੇ ਦੋ ਗੋਲਚੀ (Goal Keeper) ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਪਰ ਇਕ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਸੱਤ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖਿਡਾਰੀ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਉਤਰਦੇ । ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ 6 ਕੋਰਟ ਖਿਡਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਕ ਗੋਲਚੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਬਾਕੀ ਪੰਜ ਖਿਡਾਰੀ ਬਦਲਵੇਂ ਖਿਡਾਰੀ (Substitutes) ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਕ ਖਿਡਾਰੀ ਚਾਹੇ ਤਾਂ ਖੇਡ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਉਸ ਦੀ ਥਾਂ ਬਦਲਵੇਂ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਵਿਚ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਗੋਲ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਗੋਲਚੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੋਈ ਵੀ ਦਾਖ਼ਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਰੈਫ਼ਰੀ ਦੇ ਥਰੋ ਆਨ (Throw on) ਲਈ ਸੀਟੀ ਵਜਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਖੇਡ ਕੋਰਟ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰੋਂ ਆਰੰਭ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ । ਹੈਂਡਬਾਲ ਦਾ ਸਮਾਂ ਮਰਦਾਂ ਲਈ 30-10-30 ਮਿੰਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਲਈ 25-10-25 ਮਿੰਟ ਦੀ ਖੇਡ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਹਰੇਕ ਟੀਮ ਵਿਰੋਧੀ ਟੀਮ ਦੇ ਗਲ ਵਿਚ ਗੇਂਦ ਪਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਗੋਲ ਨੂੰ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਖੇਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਨੂੰ ਗੋਡਿਆਂ ਜਾਂ ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਸਰੀਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਭਾਗ ਨਾਲ ਸਪਰਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਖੇਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਕੇਵਲ ਗੋਲਚੀ ਹੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਆਪਣੇ ਗੋਲ-ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਭਾਗਾਂ ਨਾਲ ਸਪਰਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਖੇਡ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਵੀ ਬਦਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਖੇਡ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੀ ਟਾਈਮ ਆਊਟ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਖਿਡਾਰੀ ਭੱਜਦੇ, ਚਲਦੇ ਸਮੇਂ ਜਾਂ ਖੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਇਕ ਹੱਥ ਨਾਲ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਠੱਪਾ ਮਾਰ ਕੇ ਉਛਾਲ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਉਛਾਲਣ ਮਗਰੋਂ ਮੁੜ ਫੜ ਕੇ ਖਿਡਾਰੀ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਲੈ ਕੇ ਅੱਗੇ ਤਾਂ ਵੱਧ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਤਿੰਨ ਕਦਮ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਹੀਂ ।

ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤਿੰਨ ਸੈਕਿੰਡ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਫੜ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਸੱਟ ਲੱਗ ਜਾਏ ਤਾਂ ਰੈਫਰੀ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਖੇਡ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਬਦਲਵਾਂ ਖਿਡਾਰੀ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਬਾਲ ਦਾ ਭਾਰ ਮਰਦਾਂ ਲਈ 475 ਗ੍ਰਾਮ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਲਈ 425 ਗ੍ਰਾਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਬਾਲ ਦਾ ਘੇਰਾ 58 ਤੋਂ 60 ਸੈਂ: ਮੀ: ਤਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । | ਗੋਲ ਹੋਣ ਮਗਰੋਂ ਖੇਡ ਕੋਰਟ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰੋਂ ਥਰੋ-ਇਨ ਨਾਲ ਮੁੜ ਆਰੰਭ ਹੋਵੇਗਾ | ਥਰੋਆਨ ਉਸ ਟੀਮ ਦਾ ਖਿਡਾਰੀ ਕਰੇਗਾ, ਜਿਸਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਗੋਲ ਅੰਕਿਤ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਜੇ ਖੇਡ ਸਮੇਂ ਬਾਲ ਬਾਹਰ ਚਲਾ ਜਾਏ, ਤਾਂ ਵਿਰੋਧੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਉਸੇ ਥਾਂ ਤੋਂ ਥਰੋ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਹਾਫ਼ ਟਾਈਮ (Half time) ਮਗਰੋਂ ਗੋਲ ਅਤੇ ਥਰੋ-ਆਨ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ | ਜੇਕਰ ਬਾਲ ਗਰਾਉਂਡ ਦੇ ਸਾਈਡ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਲਾਈਨ ਕੱਟ ਕੇ ਥਰੋ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ! | ਉਸ ਟੀਮ ਨੂੰ ਜੋ ਵੱਧ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਗੋਲ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਜੇਤੁ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਜੇਕਰ ਦੋਵੇਂ ਟੀਮਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਗੋਲਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਬਰਾਬਰ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਗੋਲ ਨਾ ਹੋ ਸਕੇ, ਤਾਂ ਮੈਚ ਬਰਾਬਰ (Draw) ਹੋਵੇਗਾ | ਬਰਾਬਰ ਰਹਿਣ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਮੈਚ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਪੈਨਲਟੀ ਰੋ ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । | ਹਰੇਕ ਖੇਡ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਦੋ ਰੈਫਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਦੀ ਇਕ ਸਕੋਰਰ ਅਤੇ ਇਕ ਟਾਈਮ ਕੀਪਰ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਰੈਫਰੀ ਖੇਡ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਦੇ ਹਨ | ਰੈਫਰੀ ਖੇਡ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਖੇਡ ਦੇ ਅੰਤ ਤਕ ਖੇਡ ਦੇ ਸੰਚਾਲਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹੈਂਡਬਾਲ ਖੇਡ ਦਾ ਮੈਦਾਨ, ਗੋਲ, ਦ, ਖਿਡਾਰੀ, ਗੋਲ ਖੇਤਰ, ਗੋਲ ਥਰੋ, ਫਰੀ ਥਰੋ, ਅਤੇ ਪੈਨਲਟੀ ਥਰੋ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਖੇਡ ਦਾ ਮੈਦਾਨ (Playgroundਖੇਡ ਦਾ ਮੈਦਾਨ ਦੋ ਗੋਲ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਖੇਡ ਦਾ ਕੋਰਟ ਆਇਤਾਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਲੰਬਾਈ 40 ਮੀਟਰ ਅਤੇ ਚੌੜਾਈ 20 ਮੀਟਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਹਰ ਇਕ ਲਾਈਨ ਦੀ ਮੋਟਾਈ 0.5 ਸੈਂ.ਮੀ. ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

Goals (Dimensions in cms.)
ਪੋਲਾਂ ਦੀ ਉੱਚਾਈ 7 ਫੁੱਟ ਅਤੇ ਚੌੜਾਈ 3 ਮੀਟਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪੋਲਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ 6 ਮੀਟਰ ਤੋਂ 9 ਮੀਟਰ D ਲਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪੈਨਲਟੀ ਏਰੀਆ ਪੋਲਾਂ ਤੋਂ 7 ਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਖ਼ਾਸ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਖੇਡ ਦਾ ਖੇਤਰ 38-44 ਮੀਟਰ ਲੰਬਾ ਅਤੇ 18-22 ਮੀਟਰ ਚੌੜਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਗੋਲ (Goals)-ਹਰੇਕ ਗੋਲ ਰੇਖਾ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿਚ ਗੋਲ ਹੋਣਗੇ । ਇਕ ਗੋਲ ਵਿਚ ਦੋ ਉੱਚੇ ਖੜੇ ਪੋਲ ਹੋਣਗੇ, ਜੋ ਖੇਡ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਕੋਨਿਆਂ ਤੋਂ ਸਮਾਨ ਦੂਰੀ ਤੇ ਹੋਣਗੇ । ਇਹ ਪੋਲ ਇਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ 3 ਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੇ ਹੋਣਗੇ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਉਚਾਈ 2 ਮੀਟਰ ਹੋਵੇਗੀ । ਇਹ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਭੂਮੀ ਵਿਚ ਗੱਡੇ ਹੋਣਗੇ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਖਿਤਿਜ ਕਾਸਬਾਰ (Horizontal cross bar) ਦੁਆਰਾ ਆਪਸ ਵਿਚ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਿਲਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ ।

ਗੋਲ ਰੇਖਾ ਦਾ ਬਾਹਰੀ ਸਿਰਾ ਅਤੇ ਗੋਲ-ਪੋਸਟ ਦਾ ਪਿਛਲਾ ਸਿਰਾ ਇਕ ਲਾਈਨ ਵਿਚ ਹੋਣਗੇ | ਪੋਲ ਅਤੇ ਸਬਾਰ ਵਰਗਾਕਾਰ ਹੋਣਗੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ 8 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ x 8 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਹੋਵੇਗਾ । ਇਹ ਲੱਕੜੀ, ਹਲਕੀ ਧਾਤੂ, ਜਾਂ ਸੰਸ਼ਲਿਸਟ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਬਣੇ ਹੋਣਗੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸਾਈਡਾਂ ਤੇ ਰੰਗ ਕੀਤੇ ਹੋਣਗੇ, ਜੋ ਪਿਛੋਕੜ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਅੰਤਰ ਰੱਖਦੇ ਹਰੇਕ ਗੋਲ ਖੇਤਰ ਤੋਂ 6 ਮੀਟਰ ਦੂਰ ਗੋਲ ਰੇਖਾ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿਚ 3 ਮੀਟਰ ਲੰਬੀ ਰੇਖਾ ਅੰਕਿਤ ਕਰ ਕੇ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ । ਇਸ ਰੇਖਾ ਦੇ ਸਿਰੇ ਚੌਥਾਈ ਘੇਰਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਗੋਲ ਰੇਖਾ ਨਾਲ ਮਿਲੇ ਹੋਣਗੇ । ਇਹਨਾਂ ਘੇਰਿਆਂ ਦਾ ਅਰਧ ਵਿਆਸ ਗੋਲਪੋਲਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਕੋਨਿਆਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਤੋਂ ਮਾਪਣ ਨਾਲ 6 ਮੀਟਰ ਹੋਵੇਗਾ । ਇਹ ਰੇਖਾ ਗੋਲਖੇਤਰ-ਰੇਖਾ (Goal area line) ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਗੇਂਦ (Ball) -ਗੇਂਦ ਗੋਲਾਕਾਰ (Spherical) ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਕ ਰਬੜ ਦਾ ਬਲੈਡਰ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਬਾਹਰਲਾ ਖੋਲ੍ਹ ਇਕ ਰੰਗ ਦੇ ਚਮੜੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਇਕ ਰੰਗ ਦੇ ਸੰਸ਼ਲਿਸਟ ਪਦਾਰਥ (Synthetic Material) ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਵੇ ( ਬਾਹਰੀ ਖੋਲ੍ਹ ਚਮਕਦਾਰ ਜਾਂ ਫਿਸਲਣ ਵਾਲਾ ਨਾ ਹੋਵੇ । ਗੇਂਦ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਹਵਾ ਭਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ | ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਨਵਯੁਵਕਾਂ ਲਈ ਗੇਂਦ ਦਾ ਭਾਰ 475 ਗ੍ਰਾਮ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਤੇ 425 ਗ੍ਰਾਮ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ | ਇਸ ਦਾ ਘੇਰਾ 58 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਅਤੇ 60 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਸਤਰੀਆਂ, ਕੁੜੀਆਂ ਅਤੇ ਜੂਨੀਅਰ ਲੜਕੀਆਂ ਲਈ ਇਸ ਦਾ ਭਾਰ 400 ਗ੍ਰਾਮ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਤੇ 325 ਗ੍ਰਾਮ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ।  ਇਸ ਦਾ ਘੇਰਾ 54 ਤੋਂ 56 ਸੈਂਟੀਮਟੀਰ ਤਕ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਖਿਡਾਰੀ (Players)-ਹਰੇਕ ਟੀਮ ਵਿਚ 12 ਖਿਡਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ 10 ਕੋਰਟ ਖਿਡਾਰੀ ਅਤੇ 2 ਗੋਲਚੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਪਰ ਖੇਡ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ 7 ਖਿਡਾਰੀ ਹੀ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਖੇਡਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਗੋਲਚੀ ਤੇ 6 ਖਿਡਾਰੀ ਖੇਡਦੇ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਸੱਟ ਲੱਗ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਬਦਲਵਾਂ ਖਿਡਾਰੀ ਉਸ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਬਦਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਖੇਡ ਦੀ ਮਿਆਦ (The Duration of Game)-ਖੇਡ ਦਾ ਸਮਾਂ ਮਰਦਾਂ ਲਈ 30-10-30 ਜਾਂ 30-5-30 ਮਿੰਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਲਈ ਖੇਡ ਦਾ ਸਮਾਂ 25-5-25 ਜਾਂ 25-10-25 ਮਿੰਟ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਖੇਡ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਕੋਈ ਟਾਈਮ ਆਉਟ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਰੈਫਰੀ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਆਫ਼ੀਸ਼ਲ ਟਾਈਮ ਆਉਟ ਲੈ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸਤਰੀਆਂ ਅਤੇ ਜੂਨੀਅਰ ਲੜਕੀਆਂ ਲਈ ਖੇਡ 25-25 ਮਿੰਟ ਦੀਆਂ ਦੋ ਬਰਾਬਰ ਮਿਆਦਾਂ ਵਿਚ ਖੇਡੀ ਜਾਵੇਗੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ 10 ਮਿੰਟ ਦਾ ਇੰਟਰਵਲ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਗੋਲ (Goal-ਪ੍ਰਤੱਖ ਰੂਪ ਨਾਲ ਥਰੋ-ਆਨ ਕਰਕੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਗੋਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ।

ਗੋਦ ਦਾ ਖੇਡਣਾ (Playing the Ball)-ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਢੰਗਾਂ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੋਵੇਗੀ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ, ਫੜਨਾ, ਸੁੱਟਣਾ, ਉਛਾਲਣਾ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਹੱਥ ਹਥੇਲੀਆਂ ਜਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਹੱਥ ਬਾਹਵਾਂ, ਸਿਰ, ਸਰੀਰ ਜਾਂ ਗੋਡਿਆਂ ਆਦਿ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਵਾਰ ਕਰਨਾ ਜਾਇਜ਼ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਗੇਂਦ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਪਈ ਹੋਏ, ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ 3 ਸੈਕਿੰਡ ਤਕ ਪਕੜ ਕੇ ਰੱਖਣਾ ਜਾਂ ਗੇਂਦ ਪਕੜ ਕੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤਿੰਨ ਕਦਮ ਚਲਣਾ ਠੀਕ ਹੈ |

ਗੋਲ ਖੇਤਰ (The Goal Area)-ਕੇਵਲ ਗੋਲਚੀ ਨੂੰ ਹੀ ਗੋਲ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਜਾਂ ਰਹਿਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਗੋਲਕੀਪਰ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ ਗਿਣਿਆ ‘ ਜਾਵੇਗਾ, ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਖਿਡਾਰੀ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਸਪੱਰਸ਼ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਗੋਲ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਗੋਲ ਰੇਖਾ (Goal-area-line) ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਗੋਲ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਦੇ ਅੱਗੇ ਲਿਖੇ ਦੰਡ (Penalties) ਹਨ –

• ਫਰੀ ਥਰੋ, ਜਦੋਂ ਕੋਰਟ ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਗੇਂਦ ਹੋਵੇ !
• ਫਰੀ ਥਰੋ, ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਕੋਰਟ ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਗੇਂਦ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਨੇ ਗੋਲ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਕੇ ਸਾਫ਼ ਲਾਭ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਪੈਨਲਟੀ ਥਰੋ, ਜੇਕਰ ਰੱਖਿਅਕ ਟੀਮ ਦਾ ਕੋਈ ਖਿਡਾਰੀ ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਅਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਨਾਲ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਗੋਲ-ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਸਕੋਰ (Scoring)-ਇਕ ਗੋਲ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਕੋਰ ਹੋਇਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਗੇਂਦ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਦੀ ਗੋਲ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਗੋਲ ਪੋਸਟਾਂ ਅਤੇ ਕਾਸਬਾਰ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਤੋਂ ਗੁਜ਼ਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਬਸ਼ਰਤੇ ਕਿ ਗੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਸਕੋਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਖਿਡਾਰੀ ਜਾਂ ਉਸ ਦੀ ਟੀਮ ਦੇ ਖਿਡਾਰੀ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੋਵੇ ।

ਥਰੋ ਇਨ (Throw in)-ਜੇਕਰ ਗੇਂਦ ਧਰਤੀ ਤੇ ਜਾਂ ਹਵਾ ਵਿਚ ਸਾਈਡ ਲਾਈਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਖੇਡ ਥਰੋ ਇਨ ਦੁਆਰਾ ਮੁੜ ਚਾਲੂ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ | ਥਰੋ ਇਨ ਉਸ ਟੀਮ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਖਿਡਾਰੀ ਦੁਆਰਾ ਲਈ ਜਾਵੇਗੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਅੰਤਿਮ ਵਾਰ ਛੁਹਿਆ ਸੀ । ਥਰੋ ਇਨ ਉਸ ਬਿੰਦੂ ਤੋਂ ਲਈ ਜਾਵੇਗੀ ਜਿੱਥੋਂ ਗੇਂਦ ਨੇ ਸਾਈਡ ਰੇਖਾ ਪਾਰ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ |

ਕਾਰਨਰ ਥਰੋ (Corner Throw) – ਜੇਕਰ ਧਰਤੀ ਤੇ ਜਾਂ ਹਵਾ ਵਿਚ, ਗੇਂਦ ਰੱਖਿਆ ਟੀਮ ਦੇ ਖਿਡਾਰੀ ਦੁਆਰਾ ਅੰਤਿਮ ਵਾਰ ਛੂਹੇ ਜਾਣ ਤੇ ਗੋਲ ਦੇ ਬਾਹਰ ਗੋਲ ਰੇਖਾ ਦੇ ਉੱਪਰੋਂ ਗੁਜ਼ਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਹਮਲਾਵਰ ਟੀਮ ਨੂੰ ਇਕ ਕਾਰਨਰ ਥਰੋ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ । ਇਹ ਨਿਯਮ ਗੋਲ ਰੱਖਿਅਕ ਦੇ ਅਪਣੇ ਹੀ ਗੋਲ-ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਗੋਲ ਰੈਫਰੀ ਦੁਆਰਾ ਸੀਟੀ ਵਜਾਉਣ ਤੇ ਤਿੰਨ ਸੈਕਿੰਡ ਅੰਦਰ-ਅੰਦਰ ਕਾਰਨਰ ਖਰੋ ਗੋਲ ਦੇ ਉਸ ਸਾਈਡ ਦੇ ਉਸ ਬਿੰਦੂ ਤੋਂ ਲਈ ਜਾਵੇਗੀ, ਜਿੱਥੇ ਗੋਲ ਰੇਖਾ ਅਤੇ ਸਪੱਰਸ਼ ਰੇਖਾ (Touch tire) ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਗੇਂਦ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੀ ਸੀ । ਰੱਖਿਅਕ ਟੀਮ ਦੇ ਖਿਡਾਰੀ ਗੋਲ-ਖੇੜ-ਰੇਖਾ ਦੇ ਨਾਲ ਸਥਾਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਗੋਲ-ਥਰੋ (Goal Throw)-ਗੋਲ ਥਰੋ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ –

• ਜੇਕਰ ਸਾਰੀ ਗੇਂਦ ਗੋਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਧਰਤੀ ਤੇ ਜਾਂ ਹਵਾ ਵਿਚ ਗੋਲ ਰੇਖਾ ਦੇ ਉੱਪਰੋਂ ਲੰਘ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੰਤਿਮ ਵਾਰ ਹਮਲਾਵਰ ਟੀਮ ਦੇ ਕਿਸੇ ਖਿਡਾਰੀ ਜਾਂ ਗੋਲ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਰੱਖਿਅਕ ਟੀਮ ਦੇ ਗੋਲ-ਕੀਪਰ ਨੇ ਛੂਹਿਆ ਹੈ ।
• ਜੇਕਰ ਥਰੋ ਆਨ ਦੁਆਰਾ ਗੇਂਦ ਸਿੱਧੀ ਵਿਰੋਧੀ ਟੀਮ ਦੇ ਗੋਲ ਵਿਚ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਫਰੀ ਥਰੋ (Free Throwਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਫਰੀ ਥਰੋ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ –

• ਖੇਡ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਗਲਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਜਾਂ ਛੱਡਣ ’ਤੇ
• ਗਲਤ ਥਰੋ ਆਨ ਕਰਨ ‘ਤੇ
• ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਨ ‘ਤੇ
• ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਸਾਈਡ ਲਾਈਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਖੇਡਣ ‘ਤੇ ।

ਪੈਨਲਟੀ ਥਰੋ (Penalty Throw)-ਪੈਨਲਟੀ ਥਰੋ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ –

1. ਆਪਣੇ ਹੀ ਅੱਧ ਵਿਚ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਗੰਭੀਰ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਨ ‘ਤੇ ।
2. ਕੋਰਟ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਭਾਗ ਵਿਚ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਗੰਭੀਰ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਨਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਗੋਲ ਹੋਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨਸ਼ਟ ਹੋਵੇ ।
3. ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਖਿਡਾਰੀ ਰੱਖਿਆ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਆਪਣੇ ਗੋਲ-ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
4. ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਖਿਡਾਰੀ ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗੋਲ-ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਧੱਕ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗੇਂਦ ਗੋਲ-ਰੱਖਿਅਕ ਨੂੰ ਸਪੱਰਸ਼ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ।
5. ਜੇਕਰ ਗੋਲ-ਰੱਖਿਅਕ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਜਾਂ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਗੋਲ-ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
6. ਜੇਕਰ ਕੋਰਟ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਅੱਧ ਵਿਚ ਗੋਲ ਕਰਨ ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੰਭਾਵਨਾ ਗੋਲ-ਰੱਖਿਅਕ ਦੁਆਰਾ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
7. ਗੋਲ ਕੀਪਰ ਦੀ ਬਦਲੀ (Substitution) ਤੇ ।

ਅਧਿਕਾਰੀ (Officials)-ਹੈਂਡਬਾਲ ਦੀ ਖੇਡ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ –
ਰੈਫਰੀ =1
ਸੈਕਿੰਡ ਰੈਫਰੀ = 1
ਟਾਈਮ ਕੀਪਰ = 1
ਨਿਰਣਾ (Decision)-ਜੋ ਟੀਮ ਵਧੇਰੇ ਗੋਲ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਜੇਤੂ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 10th Class Physical Education Book Solutions ਹਾਕੀ (Hockey) Game Rules.

ਹਾਕੀ (Hockey) Game Rules – PSEB 10th Class Physical Education

ਯਾਦ ਰੰਖਣ ਵਾਲੀਆਂ ਗੱਲਾਂ
(Points to Remember)

1. ਹਾਕੀ ਦੀ ਟੀਮ ਦੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 1 + 5 ਵਾਧੂ
2. ਹਾਕੀ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਦੀ ਲੰਬਾਈ = 100 ਗਜ਼ (91.4 ਮੀਟਰ)
3. ਹਾਕੀ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਦੀ ਚੌੜਾਈ = 60 ਰਾਜ਼ (54.86 ਮੀਟਰ)
4. ਹਾਕੀ ਖੇਡ ਦਾ ਸਮਾਂ = 15-3-15, 15-10-15 ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਅਵਧੀਆਂ ਪਰ ਉਲੰਪਿਕ ਵਿਚ 35-10-35 ਦਾ ਖੇਡ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
5. ਆਰਾਮ ਦਾ ਸਮਾਂ = 5 ਮਿੰਟ ਤੋਂ 10 ਮਿੰਟ
6. ਹਾਕੀ ਗੇਂਦ ਦਾ ਭਾਰ = 5 ਔਸ ਤੋਂ 5 % ਐੱਸ
7. ਗੇਂਦ ਦਾ ਘੇਰਾ = 22.4 ਤੋਂ 23.5 ਸੈਂ. ਮੀ.
8. ਹਾਕੀ ਦਾ ਭਾਰ = 12 ਐੱਸ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਤੇ 28 ਸ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ
9. ਹਾਕੀ ਸਟਿਕ ਲੰਘਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ = 2 ਇੰਚ ਵਿਆਸ ਵਾਲੇ ਛੱਲੇ ਤੋਂ
10. ਹਾਕੀ ਦੀ ਲੰਬਾਈ = 37 ਇੰਚ ਤੋਂ 38 ਇੰਚ
11. ਅਧਿਕਾਰੀ = ਇਕ ਟੈਕਨੀਕਲ ਆਫ਼ੀਸਰ, ਦੋ ਅੰਪਾਇਰ, ਦੋ ਜੱਜ ਅਤੇ ਇਕ ਰਿਜ਼ਰਵ ਅੰਪਾਇਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
12. ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਹਾਕੀ ਦਾ ਭਾਰ = 23 ਔਸ
13. ਗੋਲਾਂ ਦੇ ਖੰਬੇ ਦੀ ਉੱਚਾਈ . = 4 ਗਜ਼
14. ਗੋਲ ਬੋਰਡ ਦੀ ਉੱਚਾਈ . = 18 ਇੰਚ
15. ਅੰਤਿਮ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ‘ਡੀ’’ ਦੀ ਦੂਰੀ 16 ਇੰਚ
16. ਪੈਨਲਟੀ ਸਟਰੋਕ ਦੀ ਦੂਰੀ = 7 ਗਜ਼
17. ਡਾਟਟਡ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਸਰਕਲ ਦਾ ਦਾਇਰਾ = 21 ਗਜ਼
18. ਬੈਕ ਬੋਰਡ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ = 4 ਫੁੱਟ

ਖੇਡ ਸੰਬੰਧੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਾਣਕਾਰੀ –

• ਮੈਚ ਦੋ ਟੀਮਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਖੇਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਟੀਮ ਵਿਚ ਗਿਆਰਾਂ-ਗਿਆਰਾਂ ਖਿਡਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ! ਖੇਡ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਕਿਸੇ ਵੀ ਟੀਮ ਵਿਚ ਇਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗੋਲ-ਕੀਪਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ।
• ਖੇਡ ਦਾ ਸਮਾਂ ਮੱਧ-ਅੰਤਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ 35-5-35 ਮਿੰਟ ਹੋਵੇਗਾ । ਆਰਾਮ ਪੰਜ ਮਿੰਟ ਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ।
• ਮੱਧ-ਅੰਤਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੋਵੇਂ ਟੀਮਾਂ ਆਪਣਾ-ਆਪਣਾ ਖੇਤਰ ਬਦਲ ਲੈਣਗੀਆਂ ।
  ਮੈਚ ਦੇ ਸਮੇਂ ਕੋਈ ਟੀਮ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖਿਡਾਰੀ ਬਦਲ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਜਿਸ ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਬਦਲਵਾਂ ਖਿਡਾਰੀ ਲਿਆਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਮੁੜ ਆਉਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
• ਹਾਕੀ ਦੇ ਮੈਚ ਵਿਚ ਇਕ ਟੈਕਨੀਕਲ ਆਫ਼ੀਸਰ, ਦੋ ਅੰਪਾਇਰ, ਦੋ ਜੱਜ ਅਤੇ ਇਕ | ਰੀਜ਼ਰਵ ਅੰਪਾਇਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਮੁਅੱਤਲ ਹੋਏ ਖਿਡਾਰੀ ਬਦਲੇ ਕੋਈ ਹੋਰ ਖਿਡਾਰੀ ਨਹੀਂ ਖੇਡੇਗਾ ?
• ਫਾਲਤੂ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਬਦਲਿਆ ਹੋਇਆ ਖਿਡਾਰੀ ਮੁੜ ਕੇ ਖੇਡ ਵਿਚ ਆ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
• ਦੋਵੇਂ ਕੈਪਟਨ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਗੋਲ-ਕੀਪਰ ਬਦਲ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
• ਕੈਪਟਨ ਸਾਈਡਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਲਈ ਟਾਸ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ |
• ਕੋਈ ਵੀ ਖਿਡਾਰੀ ਕੜਾ, ਅੰਗੁਠੀ, ਆਦਿ ਵਸਤਾਂ ਨਹੀਂ ਪਹਿਨ ਸਕਦਾ |
• ਹਾਕੀ ਦੀ ਖੇਡ ਵਿਚ 16 ਖਿਡਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ | ਖੇਡਦੇ ਹਨ ਅਤੇ 5 ਖਿਡਾਰੀ ਬਦਲਵੇਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਹਿੱਟ ਲਾਉਣ ਸਮੇਂ ਹਾਕੀ ਮੋਢੇ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
• ਜੇਕਰ D ਦੇ ਵਿਚੋਂ ਜਾਂ 25 ਗਜ਼ ਅੰਦਰ ਰੱਖਿਅਕ ਟੀਮ ਖਤਰਨਾਕ ਫਾਉਲ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਰੈਫ਼ਰੀ ਪੈਨਲਟੀ ਕਾਰਨਰ ਦੇ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
• ਗੋਲਕੀਪਰ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੈ ਖਿਡਾਰੀ ਵਿਚ ਬਾਲ ਨੂੰ ਫੜ ਲਵੇ ਜਾਂ ਪੈਰ ਥੱਲੇ ਨੱਪ ਲਵੇ ਤਾਂ ਤੈਰੀ ਪੈਲਟੀ ਸਟਰੋਨ ਹੈ ਤਾ :

ਸਿਹਤ ਤੇ ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹਾਕੀ ਟੀਮ ਵਿਚ ਕਿੰਨੇ ਖਿਡਾਰੀ ਖੇਡਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਖੇਡ ਦਾ ਸਮਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਾਕੀ ਦੀ ਖੇਡ ਵਿਚ ਟੀਮਾਂ ਅਤੇ ਖੇਡ ਦਾ ਸਮਾਂ
1. ਹਾਕੀ ਦੀ ਖੇਡ ਦੋ ਟੀਮਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਟੀਮ ਵਿਚ ਗਿਆਰਾਂ ਗਿਆਰਾਂ ਖਿਡਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਖੇਡ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਕਿਸੇ ਵੀ ਟੀਮ ਵਿਚ ਇਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗੋਲਚੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ।

2. ਮੈਚ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਕੋਈ ਵੀ ਟੀਮ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖਿਡਾਰੀ ਬਦਲ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

3. ਇਕ ਵਾਰ ਬਦਲਿਆ ਹੋਇਆ ਖਿਡਾਰੀ ਮੁੜ ਖੇਡ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਖਾਰਿਜ ਕੀਤੇ ਖਿਡਾਰੀ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਕੋਈ ਦੂਜਾ ਖਿਡਾਰੀ ਨਹੀਂ ਖੇਡ ਸਕਦਾ ।

4. ਕਾਰਨਰ, ਪੈਨਲਟੀ ਕਾਰਨਰ ਤੇ ਪੈਨਲਟੀ ਸਟਰੋਕ (Corner, Penalty Corner and Penalty Stroke) ਸਮੇਂ ਖਿਡਾਰੀ ਬਦਲੀ (Substitute) ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਦੰਡ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜਦੋਂ ਖੇਡ ਰੁਕੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਬਸਟੀਚੁਟ ਖਿਡਾਰੀ ਰੈਫ਼ਰੀ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਾਲ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਆ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕੰਮ ਵਿਚ ਜਿੰਨਾ ਸਮਾਂ ਲੱਗਿਆ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਖੇਡ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਜੋੜਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ।

5. ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਨਤੀਜਾ ਕਢਾਉਣ ਲਈ ਫਾਲਤੂ ਸਮਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਦੂਜਾ ਖਿਡਾਰੀ ਵੀ ਬਦਲੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

6. ਖੇਡ ਦੀਆਂ 35-35 ਮਿੰਟਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਆਰਾਮ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਪੰਜ ਮਿੰਟ ਤੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਸ ਮਿੰਟ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਅੱਧੇ ਸਮੇਂ ਮਗਰੋਂ ਟੀਮਾਂ ਆਪਣਾ ਪਾਸਾ ਬਦਲ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਕਪਤਾਨ
(ਉ) ਸਾਈਡਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਲਈ ਦੋਹਾਂ ਟੀਮਾਂ ਦੇ ਕਪਤਾਨ ਖੇਡ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿਚ ਟਾਸ ਦੁਆਰਾ ਜਾਂ ਪਾਸ ਕਰਨ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰਨਗੇ । ਟਾਸ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲਾ ਪਾਸ ਜਾਂ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਨੂੰ ਚੁਣ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
(ਅ) ਕੋਚ ਨਾ ਹੋਣ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਵਿਚ ਉਹ ਕੋਚ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰੇਗਾ ।
(ਈ ਲੋੜ ਪੈਣ ਤੇ ਕਪਤਾਨ ਗੋਲ ਕੀਪਰਾਂ ਦੀ ਤਬਦੀਲੀ ਕਰੇਗਾ। ਇਸ ਤਬਦੀਲੀ ਬਾਰੇ ਅੰਪਾਇਰਾਂ ਨੂੰ ਸੂਚਿਤ ਕਰਨਗੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹਾਕੀ ਦੀ ਖੇਡ ਦੇ ਮੈਦਾਨ, ਗੋਲ ਪੋਸਟ, ਗੋਲ ਬੋਰਡ, ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਸਰਕਲ, ਗੋਂਦ, ਹਾਕੀ, ਖਿਡਾਰੀ ਦੀ ਪੋਸ਼ਾਕ, ਬੈਕ ਪਾਸ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਾਕੀ ਦੀ ਖੇਡ ਦੇ ਮੈਦਾਨ, ਗੋਲ ਪੋਸਟ, ਗੋਲ ਬੋਰਡ, ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਸਰਕਲ, ਗੋਂਦ, ਹਾਕੀ, ਖਿਡਾਰੀ ਦੀ ਪੋਸ਼ਾਕ, ਬੈਕ ਪਾਸ ਬਾਰੇ –

ਹਾਕੀ ਦੇ ਨਵੇਂ ਰੂਲ
(Latest rules of Hockey)

1. ਨਵੇਂ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ ਕੋਈ ਟੀਮ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖਿਡਾਰੀ ਬਦਲ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਜਿਸ ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਬਦਲਵਾਂ ਖਿਡਾਰੀ ਲਿਆਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਮੁੜ ਆਉਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
   ਕੇਵਲ ਟਾਈ ਬਰੇਕਰ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਖਿਡਾਰੀ ਨਹੀਂ ਬਦਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ।
2. ਗੋਲ ਰੱਖਿਅਕ ਨੂੰ ਪੈਨਲਟੀ ਕਾਰਨਰ ਜਾਂ ਪੈਨਲਟੀ ਸਟਰੋਕ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨਹੀਂ ਬਦਲਿ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਉਸ ਨੂੰ ਸੱਟ ਲੱਗਣ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿਚ ਹੀ ਬਦਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
3. ਗਜ਼ ਦੇ ਸਰਕਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ 21 ਗਜ਼ ਦੀ ਡਾਟਡ ਰੇਖਾ ਸਰਕਲ ਵਿਚ ਲਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਖੇਡ ਦਾ ਮੈਦਾਨ-ਹਾਕੀ ਦੀ ਖੇਡ ਦਾ ਮੈਦਾਨ ਆਇਤਾਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਲੰਬਾਈ 91.40 m ਅਤੇ ਚੌੜਾਈ 55 m ਹੋਵੇਗੀ । ਲੰਬੀਆਂ ਸੀਮਾ ਰੇਖਾਵਾਂ ਸਾਈਡ ਰੇਖਾਵਾਂ ਅਤੇ ਛੋਟੀਆਂ ਸੀਮਾ ਰੇਖਾਵਾਂ ਗੋਲ ਰੇਖਾਵਾਂ ਅਖਵਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਗੋਲ ਰੇਖਾ ਦੀ ਮੋਟਾਈ 3 ਹੋਵੇਗੀ । ਮੈਦਾਨ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿਚ ਇਕ ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਮੈਦਾਨ ਨੂੰ ਦੋ ਬਰਾਬਰ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਦੀ ਹੈ । ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਅਤੇ ਗੋਲ ਰੇਖਾ ਦੇ ਵਿਚ 22.90 m ਦੀ ਰੇਖਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਈਡ ਲਾਈਨ ਦੇ 1.50 m ਦੇ ਸਮਤਲ ਤੇ ਦੋ ਗਜ਼ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਦਾ ਇਕ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ |

ਮੈਦਾਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਗੋਲ ਰੇਖਾ ਦੇ ਸਮਤਲ ਹਰੇਕ ਸਾਈਡ ਲਾਈਨ ’ਤੇ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਅੰਦਰੁਨੀ ਕਿਨਾਰੇ ਤੇ 15.70 m ਤੇ 12 ਲੰਬਾ ਇਕ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ । ਕਾਰਨਰ ਹਿੱਟ ਲਈ ਮੈਦਾਨ ਦੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਕਾਰਨਰ ਫਲੈਗ ਦੇ 5 ਗਜ਼ ‘ਤੇ ਗੋਲ ਰੇਖਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਾਈਡ ਰੇਖਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ | ਹਰੇਕ ਗੋਲ ਕੇਂਦਰ ਤੋਂ

6.40 m ਦੂਰ ਸਾਹਮਣੇ ਵੱਲ ਇਕ ਸਫ਼ੈਦ ਬਿੰਦੂ ਲਗਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਦਾ ਵਿਆਸ 6AE ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ । ਗੋਲ ਪੋਸਟ (Goal Post-ਹਰੇਕ ਗੋਲ ਰੇਖਾ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕ ਗੋਲ ਪੋਸਟ ਹੋਵੇਗੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਦੋ ਲੰਬ ਰੂਪੀ ਖੰਭੇ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲੋਂ 1.20 m ਦੀ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਹੋਣਗੇ । ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਾਸਬਾਰ ਦੁਆਰਾ ਮਿਲਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ, ਜੋ ਕਿ ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ 2.10 m ਉੱਚੀ ਹੋਵੇਗੀ ।

ਗੋਲ ਪੋਸਟ ਦਾ ਅਗਲਾ ਹਿੱਸਾ ਗੋਲ ਰੇਖਾ ਨੂੰ ਛੂਹੇਗਾ । ਨਾ ਤਾਂ ਗੋਲ ਪੋਸਟ ਸਬਾਰ ਉੱਪਰ ਜਾਵੇਗਾ ਨਾ ਕਾਸਬਾਰ ਗੋਲ ਪੋਸਟਾਂ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਨਿਕਲੇਗਾ । ਗੋਲ ਪੋਸਟਾਂ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਬਾਰ ਦੀ ਚੌੜਾਈ 5 cm ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੋਟਾਈ 72 ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ : ਗੋਲ ਪੋਸਟਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਜਾਲ ਲੱਗੇ ਹੋਣਗੇ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਿਰੇ ਆਇਤਾਕਾਰ ਹੋਣਗੇ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮੁੰਹ ਖੇਡ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਲ ਹੋਵੇਗਾ | ਗੋਲ ਪੋਸਟ, ਫ਼ਾਸਬਾਰ ਅਤੇ ਗੋਲ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਧਰਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨੈੱਟਾਂ ਨੂੰ ਖੂਬ ਕੱਸ ਕੇ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦਾ ਫ਼ਰਕ 6 ਇੰਚ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਗੋਲ ਬੋਰਡ (Goal Board)-ਇਹ ਲੰਬਾਈ ਵਿਚ 4 ਗਜ਼ ਅਤੇ 18 ਇੰਚ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਉੱਚੇ ਨਹੀਂ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ । ਗੋਲ ਬੋਰਡ ਗੋਲ ਨੈੱਟ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੱਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਿਰਿਆਂ ‘ਤੇ ਲਗਾਏ ਜਾਣਗੇ । ਇਹ ਸਾਈਡ ਗੋਲ ਰੇਖਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਲੰਬ (Perpendicular) ਹੋਣਗੇ | ਗੋਲ ਪੋਸਟਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਸਾਈਡ ਬੋਰਡ ਅਜਿਹੇ ਬਣਾਏ ਜਾਣਗੇ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਗੋਲ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜਾਂ ਬਾਹਰ ਦੀ ਚੌੜਾਈ ‘ਤੇ ਨਹੀਂ ਪਏਗਾ ।

ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਸਰਕਲ (Shooting Circle)-ਹਰੇਕ ਗੋਲ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਗੋਲ ਰੇਖਾ 16 ਰਾਜ਼ ਦੀ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ 4.66 ਲੰਬੀ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਇੰਚ ਚੌੜੀ ਰੇਖਾ ਲਗਾਈ ਜਾਵੇਗੀ । ਇਹ ਹਾਕੀ ਬਿੰਦੂ ਸਤੰਭ ਹੋਣਗੇ । ਇਹਨਾਂ ਰੇਖਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਘਿਰੀ ਹੋਈ ਥਾਂ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਸਰਕਲ ਅਖਵਾਏਗੀ ।

ਗੇਂਦ (Ball)-ਗੇਂਦ ਚਿੱਟੇ ਰੰਗ ਦੀ ਚਮੜੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਚਿੱਟੇ ਰੰਗ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਚਮੜੇ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ । ਇਸ ਦਾ ਆਕਾਰ ਕ੍ਰਿਕੇਟ ਦੀ ਗੇਂਦ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ-ਜੁਲਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕ੍ਰਿਕੇਟ ਦੀ ਗੇਂਦ ਵਾਂਗ ਹੀ ਸਿਲਾਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਭਾਰ 5\(\frac{3}{4}\) ਐੱਸ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਅਤੇ 5 \(\frac{1}{2}\) ਐੱਸ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ । ਗੇਂਦ ਦੀ ਪਰਿਧੀ 9\(\frac{1}{2}\) ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਤੇ 8 \(\frac{1}{2}\) ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ।

ਹਾਕੀ ਜਾਂ ਸਟਿੱਕ (Stick)-ਸਟਿੱਕ ਦਾ ਕੇਵਲ ਖੱਬਾ ਪਾਸਾ ਚਪਟਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਸਿਰਾ ਧਾਤੂ ਦਾ ਜਾਂ ਧਾਤੁ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ । ਇਸ ਦਾ ਆਕਾਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਬਦ J ਵਾਂਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਉੱਪਰ ਕੋਈ ਤਿੱਖਾ ਕਿਨਾਰਾ ਜਾਂ ਭਿਆਨਕ ਸਪਲਿੰਟਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ।ਸਟਿੱਕ ਦਾ ਭਾਰ 28 ਔਸ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਤੇ 12 ਔਸ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ । ਇਸ ਦਾ ਆਕਾਰ ਅਜਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਇਕ ਕੜੇ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢਿਆ ਜਾ ਸਕੇ ਜਿਸ ਦਾ ਅੰਦਰਲਾ ਵਿਆਸ 2 ਇੰਚ ਹੋਵੇ । ਜੋ ਹਾਕੀ ਇਹਨਾਂ ਨਿਯਮਾਂ ‘ਤੇ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਉਤਰੇਗੀ, ਉਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਆਗਿਆ ਅੰਪਾਇਰ ਨਹੀਂ ਦੇਵੇਗਾ ।

ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਪੁਸ਼ਾਕ ਅਤੇ ਸਮਾਨ (Player’s Dress and Equipment)-ਹਰੇਕ ਟੀਮ ਆਪਣੀ ਸੰਸਥਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਵਰਦੀ ਪਹਿਨਦੀ ਹੈ ।ਵਰਦੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਟੀਮ ਦੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਟੀਮ ਦੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਪਹਿਚਾਣ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ । ਇਕ ਖਿਡਾਰੀ ਦੀ ਵਰਦੀ ਅਤੇ ਸਮਾਨ ਵਿਚ ਇਕ ਕਮੀਜ਼, ਨਿੱਕਰ, ਜੁਰਾਬਾਂ ਅਤੇ ਬੂਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਹਰੇਕ ਖਿਡਾਰੀ ਅਜਿਹੇ ਬੂਟ ਪਾਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਦੁਜਿਆਂ ਨੂੰ ਹਾਨੀ ਨਾ ਪਹੁੰਚੇ। ਟੀਮਾਂ ਨੂੰ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਵਰਦੀ ਪਹਿਨਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਗੋਲ ਕੀਪਰ ਦੇ ਸਮਾਨ ਵਿਚ ਪੈਡ, ਨਿਰਜ਼, ਹੱਥ ਦੇ ਦਸਤਾਨੇ ਅਤੇ ਮਾਸਕ ਆਦਿ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਘੜੀ, ਅੰਗੁਠੀ, ਕੜੇ ਵਰਗੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਨਹੀਂ ਪਹਿਨਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ ਦੂਸਰੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸੱਟ ਲੱਗ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਬੈਕ ਪਾਸ (Back Pass)-ਖੇਡ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਲਈ ਗੋਲ ਹੋ ਜਾਣ ‘ਤੇ ਖੇਡ ਦੁਬਾਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇੰਟਰਵਲ ਮਗਰੋਂ ਖੇਡ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਲਈ ਮੈਦਾਨ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਟਾਸ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲਾ ਖਿਡਾਰੀ ਗੋਲ ਹੋਣ ਤੇ ਜਾਂ ਜਿਧਰ ਗੋਲ ਹੋਵੇ ਉਹ ਖਿਡਾਰੀ ਤੇ ਅੱਧੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਵਿਰੋਧੀ ਟੀਮ ਦਾ ਖਿਡਾਰੀ ਬੈਕ ਪਾਸ ਕਰੇਗਾ । ਬੈਕ ਪਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਖਿਡਾਰੀ ਸੈਂਟਰ ਲਾਈਨ ‘ਤੇ ਜਾਂ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਪੈਰ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹਾਕੀ ਦੀ ਖੇਡ ਦੇ ਸਾਧਾਰਨ ਨਿਯਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਾਕੀ ਦੇ ਸਾਧਾਰਨ ਨਿਯਮ
(GENERAL RULES OF HOCKEY)

1. ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਖਿਡਾਰੀ ਬਾਲ ਨੂੰ ਹਿੱਟ ਮਾਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਹਾਕੀ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਭਾਗ ਮੋਢੇ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਨਹੀਂ ਉੱਠ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
2. ਗੇਂਦ ਖੇਡਣ ਲਈ ਸਟਿੱਕ ਦਾ ਪੁੱਠਾ ਪਾਸਾ ਨਹੀਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕੇਵਲ ਚੱਪਟਾ ਭਾਗ ਹੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਲਿਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਬਿਨਾਂ ਆਪਣੀ ਸਟਿੱਕ ਦੇ ਕੋਈ ਖਿਡਾਰੀ ਖੇਡ ਵਿਚ ਦਖ਼ਲ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦਾ ।

3. ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਅੰਡਰ ਕੱਟ (Under Cut) ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਖੇਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਕਿ ਉਸ ਤੋਂ ਖ਼ਤਰਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਇਹ ਖੇਡ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਬਣਾ ਦੇਵੇ | ਦ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਉਠਾਉਣ ਲਈ (Scoope Stroke) ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੈ ।

4. ਹੱਥ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਸਰੀਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਹਿੱਸੇ ਨਾਲ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਜਾਂ ਹਵਾ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਜੇਕਰ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਫੜ ਹੀ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਛੇਤੀ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਛਾਤੀ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਤੋਂ ਸਿੱਧੇ ਹੀ ਜ਼ਮੀਨ ‘ਤੇ ਸੁੱਟ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਵਿਰੋਧੀ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਹਾਕੀ ਨੂੰ ਪੈਰ ਜਾਂ ਲੱਤ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ ਹੋਵੇਗਾ ।

5. ਹਾਕੀ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਰੋਕਣਾ ਚਾਹੀਦਾ । ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਉਠਾਇਆ ਜਾਂ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਂ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

6. ਵਿਰੋਧੀ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਸਟਿੱਕ ਨਾਲ ਹੁਕਿੰਗ, ਹਿਟਿੰਗ ਜਾਂ ਸਟਰਾਈਕਿੰਗ, ਫਸਾਉਣ ਦੀ, ਹਿੱਟ ਕਰਨ ਦੀ, ਹਾਕੀ ਮਾਰਨ ਆਦਿ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

7. ਇਕ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਦੂਸਰੇ ਖਿਡਾਰੀ ਅਤੇ ਗੇਂਦ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੌੜ ਕੇ ਰੁਕਾਵਟ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ, ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਜਾਂ ਹਾਕੀ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਅਟਕਾਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਿਰੋਧੀ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿਚ ਰੋਕ ਪਏ । ਨਾ ਹੀ ਵਿਰੋਧੀ ਦੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਰੋਧੀ ਦੁਆਰਾ ਛੂਹਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਖੁਦ ਛੂਹਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

8. ਗੋਲ ਕੀਪਰ ਨੂੰ ਇਕ ਗੱਲ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਸਰਕਲ ਦੇ ਅੰਦਰ ਉਹ ਗੇਂਦ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਿੱਸੇ ਨਾਲ ਰੋਕ ਸਕੇ ।

9. ਜੇ ਗੇਂਦ ਗੋਲ ਕੀਪਰ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿਚ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਿਚ ਜਾਂ ਅੰਪਾਇਰ ਦੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਿਚ ਫਸ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਅੰਪਾਇਰ ਖੇਡ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ ਅਤੇ ਖੇਡ ਉਸ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਬੁਲੀ (Bully) ਹੋ ਕੇ ਦੁਬਾਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਵੇਗੀ ।

10. ਜੇਕਰ ਗੇਂਦ ਅੰਪਾਇਰ ਨੂੰ ਲੱਗ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਖੇਡ ਜਾਰੀ ਰਹੇਗੀ !

11. ਕਿਸੇ ਵੀ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜਾਂ ਬਦਲੇ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਖੇਡਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ । ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਖਿਡਾਰੀ ਬੁਰਾ ਵਰਤਾਉ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅੰਪਾਇਰ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਅਸਥਾਈ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਖੇਡ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਬਾਕੀ ਖੇਡ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਤੋਂ ਰੋਕ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

12. ਚਲਦੇ ਮੈਚ ਵਿਚ ਮੀਂਹ ਪੈਣ ਜਾਂ ਰੌਸ਼ਨੀ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮੈਚ ਦੂਸਰੇ ਦਿਨ ਦੁਬਾਰਾ ਖੇਡਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ।

ਗੋਲਡਨ ਗੋਲ ਰੂਲ (Golden Goal Rule)-

ਸਮਾਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਮੈਚ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਰਹਿਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਵਾਧੂ ਸਮਾਂ 7, 7 ਮਿੰਟ ਦਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਗੋਲ ਹੋ ਜਾਵੇ ਉੱਥੇ ਖੇਡ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਗੋਲ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਟੀਮ ਜੇਤੂ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਗੋਲ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਦੋਹਾਂ ਟੀਮਾਂ ਨੂੰ 5-5 ਪੈਨਲਟੀ ਸਟਰੋਕ ਉਦੋਂ ਤਕ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿੰਨੀ ਦੇਰ ਫ਼ੈਸਲਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਹਾਕੀ ਦੀ ਖੇਡ ਵਿਚ ਹੋ ਰਹੇ ਸਧਾਰਨ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਾਕੀ ਦੀ ਖੇਡ ਵਿਚ ਹੋ ਰਹੇ ਸਧਾਰਨ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ

1. ਜੇਕਰ ਉਲੰਘਣਾ ਸ਼ੁਟਿੰਗ ਸਰਕਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋਈ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਵਿਰੋਧੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਹਿੱਟ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਜੇਕਰ ਅੰਪਾਇਰ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿਚ ਰੱਖਿਅਕ ਟੀਮ ਦੇ ਖਿਡਾਰੀ ਨੇ ਆਪਣੀ 25 ਗਜ਼ ਦੀ ਰੇਖਾ ਵਿਚ ਇਹ ਅਪਰਾਧ ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਪੈਨਲਟੀ ਕਾਰਨਰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
2. ਜੇਕਰ ਹਮਲਾਵਰ ਖਿਡਾਰੀ ਦੁਆਰਾ ਉਲੰਘਣ ਸਰਕਲ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਤਾਂ ਵਿਰੋਧੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਹਿੱਟ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਜੇਕਰ ਰੱਖਿਅਕ ਖਿਡਾਰੀ ਦੁਆਰਾ ਸਰਕਲ ਦੇ ਅੰਦਰ ਉਲੰਘਣਾ ਹੋਈ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਹਮਲਾਵਰ ਟੀਮ ਨੂੰ ਪੈਨਲਟੀ ਕਾਰਨਰ ਜਾਂ ਪੈਨਲਟੀ ਸਟਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਜੇਕਰ ਘੇਰੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੋਵੇਂ ਵਿਰੋਧੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਨਿਯਮ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਹੋਈ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਅੰਪਾਇਰ ਉਲੰਘਣਾ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਬੁੱਲੀ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇਵੇਗਾ । ਪਰ ਗੋਲ ਰੇਖਾ ਦੇ 5 ਗਜ਼ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਬੁੱਲੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

4. ਰਫ਼ ਜਾਂ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਖੇਡ ਜਾਂ ਦੁਰਵਿਹਾਰ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਅੰਪਾਇਰ ਦੋਸ਼ੀ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ –

• ਚਿਤਾਵਨੀ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ,
• ਉਸ ਨੂੰ ਅਸਥਾਈ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮੈਦਾਨ ‘ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਸਕਦਾ ਹੈ,
• ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਕੀ ਦੀ ਖੇਡ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਤੋਂ ਰੋਕ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਅਸਥਾਈ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕੱਢਿਆ ਗਿਆ ਖਿਡਾਰੀ ਆਪਣੇ ਗਲ ਨੈੱਟ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਕ ਖੜ੍ਹਾ ਰਹੇਗਾ, ਜਦੋਂ ਤਕ ਕਿ ਅੰਪਾਇਰ ਉਸ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਬੁਲਾਉਂਦਾ । ਅਸਥਾਈ ਤੌਰ ਤੇ ਕੱਢਣ ਦਾ ਸਮਾਂ 5 ਮਿੰਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਤੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
(1) ਪਾਸ,
(2) ਹਿੱਟ,
(3) ਫ਼ਰੀ ਹਿੱਟ,
(4) ਕਾਰਨਰ,
(5) ਪੈਨਲਟੀ ਕਾਰਨਰ,
(6) ਗੋਲ,
(7) ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਸਰਕਲ,
(8) ਅੰਪਾਇਰਜ਼,
(9) ਪੁਸ਼ ਇਨ,
(10) ਗੇਂਦ ਦਾ ਪਿੱਛੇ ਜਾਣਾ,
(11) ਦੋ ਇੰਚ ਕੜਾ ਹਾਕੀ ਵਿਚ ।
ਉੱਤਰ-
1. ਪਾਸ (Pass)-ਸੈਂਟਰ ਲਾਈਨ ਤੇ ਬਾਲ ਨੂੰ ਰੱਖ ਕੇ ਜਦੋਂ ਇਕ ਖਿਡਾਰੀ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਪਾਸ ਦੇ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਹਾਕੀ ਦੀ ਖੇਡ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

2. ਹਿੱਟ (Hit)-ਜੇਕਰ ਗੇਂਦ ਸਾਈਡ ਰੇਖਾ ਉੱਪਰੋਂ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਂ ਉਸ ਵਿਰੋਧੀ ਟੀਮ ਦੇ ਕਿਸੇ ਖਿਡਾਰੀ ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਥਾਂ ਤੋਂ ਜਿੱਥੇ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਸਾਈਡ ਰੇਖਾ ਪਾਰ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਉੱਤੇ ਬਾਲ ਨੂੰ ਰੱਖ ਕੇ ਹਿੱਟ ਮਾਰੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

3. ਫ਼ਰੀ ਹਿੱਟ (Free Hit)-
(ੳ) ਫ਼ਰੀ ਹਿੱਟ ਉਸ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਲਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਨਿਯਮ ਦਾ ਉਲੰਘਣ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ । ਪਰੰਤੂ ਫ਼ਰੀ ਹਿੱਟ ਜੇਕਰ ਬਚਾਉ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਉਸ ਗੋਲ ਰੇਖਾ ਤੋਂ 16 ਗਜ਼ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਉਹ ਉਸ ਦੁਰੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਉਸ ਰੇਖਾ ‘ਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਲਗਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਉਸ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਜਿੱਥੇ ਨਿਯਮ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ ਸਾਈਡ ਰੇਖਾ ਦੇ ਸਮਾਨੰਤਰ ਖਿੱਚੀ ਜਾਵੇ ।

(ਅ) ਉਸ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਸਕੂਪ ਸਟਰੋਕ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ।

(ਈ) ਜਦ ਫ਼ਰੀ ਹਿੱਟ ਲਗਾਈ ਜਾਵੇ, ਗੇਂਦ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਬਿਲਕੁਲ ਸਥਿਰ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਟੀਮ ਦਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਖਿਡਾਰੀ ਉਸ ਤੋਂ 5 ਗਜ਼ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੇ ਅੰਦਰ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਫ਼ਰੀ ਹਿੱਟ ਦੁਬਾਰਾ ਲਗਾਈ ਜਾਵੇਗੀ ।

(ਸ) ਫ਼ਰੀ ਹਿੱਟ ਲਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਜੇਕਰ ਹਿੱਟ ਨਾ ਲੱਗੇ, ਤਾਂ ਮਾਰਨ ਵਾਸਤੇ ਖਿਡਾਰੀ ਦੁਬਾਰਾ ਹਿੱਟ ਲੈ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

(ਹ) ਫ਼ਰੀ ਹਿੱਟ ਮਾਰਨ ਵਾਲਾ ਗੇਂਦ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਦਾ, ਸ਼ਰਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਦੂਸਰੇ ਖਿਡਾਰੀ ਦੀ ਹਾਕੀ ਨਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਛੂਹਿਆ ਜਾਂ ਖੇਡਿਆ ਹੋਵੇ ।

4. ਕਾਰਨਰ (Corner)-
(ੳ) ਜਦੋਂ ਅੰਪਾਇਰ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅਨੁਸਾਰ ਰੱਖਿਅਕ ਟੀਮ ਦੁਆਰਾ ਅਣਜਾਣੇ ਵਿਚ ਗੋਲ ਰੇਖਾ ਦੇ ਪਾਰ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਆਪ ਦੀ 25 ਗਜ਼ ਦੀ ਰੇਖਾ ਵਿਚ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਅੰਪਾਇਰ ਹਮਲਾਵਰ ਟੀਮ ਨੂੰ ਕਾਰਨਰ ਦੇਵੇਗਾ ਬਸ਼ਰਤੇ ਕਿ ਗੋਲ ਨਾ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ | ਹਮਲਾਵਰ ਟੀਮ ਦੇ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਬਚਾਉ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗੋਲ ਰੇਖਾ ਜਾਂ ਸਾਈਡ ਤੇ ਜਾਂ ਉਸ ਤੇ ਫ਼ਰੀ ਹਿੱਟ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ਜੋ ਉਸ ਸਥਾਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦੀ ਕਾਰਨਰ ਫਲੈਗ ਪੋਸਟ (Corner flag post) ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਗਜ਼ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੋਂ ਹੋਵੇ ਜਿੱਥੋਂ ਕਿ ਗੇਂਦ ਰੇਖਾ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ।

(ਅ) ਜਦ ਹਿੱਟ ਲਗਾਈ ਜਾਵੇ ਬਚਾਉ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਟੀਮ ਦੇ 6 ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖੇਡ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋਣਗੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੈਰ ਅਤੇ ਸਟਿੱਕਾਂ ਆਪਣੀ ਗੋਲ ਰੇਖਾ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਹੋਣਗੀਆਂ । ਬਾਕੀ ਰੱਖਿਅਕ ਕੇਂਦਰ (Centre) ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੋਣਗੇ ਜਦ ਤਕ ਕਿ ਹਿੱਟ ਨਾ ਲੱਗ ਜਾਵੇ । ਹਮਲਾਵਰ ਟੀਮ ਖੇਡ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਹੋਵੇਗੀ । ਉਸ ਦੇ ਪੈਰ ਅਤੇ ਸਟਿੱਕਾਂ ਘੇਰੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋਣਗੀਆਂ । ਜੇਕਰ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਹਿੱਟ ਲਗਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਆ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਇਹ ਹਿੱਟ ਦੁਬਾਰਾ ਲਗਾਈ ਜਾਵੇਗੀ ।

(ਈ) ਕਾਰਨਰ ਹਿੱਟ ਦੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸ਼ਾਟ ਐਟ ਗੋਲ (Shot at Goal) ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਜਦ ਤਕ ਕਿ ਗੇਂਦ ਵਿਰੋਧੀ ਟੀਮ ਦੇ ਕਿਸੇ ਖਿਡਾਰੀ ਦੁਆਰਾ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਰੋਕ ਨਾ ਲਈ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਬਚਾਉ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਟੀਮ ਦੇ ਪੈਰ ਜਾਂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਹਿੱਸੇ ਨਾਲ ਨਾ ਛੂਹ ਜਾਵੇ ।

(ਸ) ਜੇ ਬਾਅਦ ਦੀ ਹਿੱਟ ਲੱਗਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰੱਖਿਅਕ ਟੀਮ ਦਾ ਖਿਡਾਰੀ ਗੋਲ ਲਾਈਨ ਜਾਂ ਸੈਂਟਰ ਲਾਈਨ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਲਵੇ ਜਾਂ ਹਮਲਾਵਰ ਟੀਮ ਦਾ ਖਿਡਾਰੀ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਅੱਗੇ ਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਅੰਪਾਇਰ ਦੁਬਾਰਾ ਹਿੱਟ ਲਗਾਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

5. ਪੈਨਲਟੀ ਕਾਰਨਰ (Penalty Corner)-ਜਦੋਂ ਅੰਪਾਇਰ ਦਾ ਮਤ ਹੋਵੇ ਕਿ ਰੱਖਿਅਕ ਖਿਡਾਰੀ ਨੇ ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਗੇਂਦ ਗੋਲ ਪੋਸਟ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਗੋਲ ਰੇਖਾ ਵਿਚ ਪਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੇਕਰ ਗੋਲ ਨਾ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਵਿਰੋਧੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਪੈਨਲਟੀ ਕਾਰਨਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪੈਨਲਟੀ ਕਾਰਨਰ ਲਾਉਣ ਵੇਲੇ ਇਕ ਖਿਡਾਰੀ ਬਾਲ ਨੂੰ ਗੋਲ ਰੇਖਾ ‘ਤੇ ਲੱਗੇ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਸਰਕਲ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਤੋਂ ਬਾਲ ਪੁਸ਼ ਕਰੇਗਾ ਤੇ ਇਧਰ ਡੀ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ‘ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਖਿਡਾਰੀ ਹਾਕੀ ਨਾਲ ਹੀ ਰੋਕੇਗਾ ਤੇ ਤੀਜਾ ਬਾਲ ਨੂੰ ਹਿੱਟ ਮਾਰੇਗਾ । ਪੈਨਲਟੀ ਕਾਰਨਰ ਦਾ ਗੋਲ ਤਾਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇਗਾ, ਜੇਕਰ ਬਾਲ ਗੋਲ ਦੇ ਫੱਟੇ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਨਾ ਜਾਵੇ ਜਾਂ Under Cut ਨਾ ਹੋਵੇ ਤੇ ਗੋਲ ਰੇਖਾ ਪਾਰ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਹੋਵੇ ।

6. ਗੋਲ (Goal)-ਜਦੋਂ ਗੇਂਦ ਨਿਯਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਗੋਲ ਪੋਸਟਾਂ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘ ਕੇ ਗੋਲ ਲਾਈਨ ਪਾਰ ਕਰ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਗੋਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਗੇਂਦ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹਮਲਾਵਰ ਖਿਡਾਰੀ ਦੀ ਸਟਿੱਕ ਨਾਲ ਲੱਗ ਕੇ ਆਈ ਹੋਵੇ । ਜ਼ਿਆਦਾ ਗੋਲ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਟੀਮ ਮੈਚ ਵਿਚ ਜੇਤੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪੈਨਲਟੀ ਸਟਰੋਕ ਸਮੇਂ ਜੋ ਗੋਲਕੀਪਰ ਫਾਊਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਬਾਲ ਦਾ ਗੋਲ ਲਾਈਨ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

7. ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਸਰਕਲ (Shooting Circle)-ਹਰੇਕ ਗੋਲ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਕ ਸਫੈਦ ਰੇਖਾ 4 ਗਜ਼ ਲੰਮੀ ਅਤੇ 3 ਇੰਚ ਚੌੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਗੋਲ ਰੇਖਾ ਦੇ ਸਮਾਨੰਤਰ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲੋਂ 16 ਗਜ਼ ਦੀ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਹੋਵੇਗੀ । ਇਹ ਰੇਖਾ ਚੌਥਾਈ ਘੇਰੇ ਤਕ ਜਾਵੇਗੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਗੋਲ ਪੋਸਟ ਹੋਣਗੇ । 16 ਰਾਜ਼ ਦੀ ਦੂਰੀ ਘੇਰੇ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਅਤੇ ਗੋਲ ਪੋਸਟ ਸਾਹਮਣੇ ਦੇ ਹਿੱਸੇ (Face) ਤਕ ਹੋਵੇਗੀ ।

8. ਅੰਪਾਇਰਜ਼ (Umpires)-ਖੇਡ ਨੂੰ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਚਲਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਦੋ ਅੰਪਾਇਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਹਰ ਇਕ ਅੰਪਾਇਰ ਮੈਦਾਨ ਦੇ ਅੱਧੇ ਭਾਗ ਦੇ ਖੇਡ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਖੇਡ ਦਾ ਰਿਕਾਰਡ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਇਕ ਅੰਪਾਇਰ ਕੋਲ ਦੋ ਘੜੀਆਂ, ਦੋ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਸੁਰ ਵਾਲੀਆਂ ਸੀਟੀਆਂ, ਪੈਨਸਿਲ, ਨੋਟ ਬੁੱਕ, ਸਿੱਕਾ ਅਤੇ ਦੋ ਇੰਚੀ ਛੱਲਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਅੰਪਾਇਰ ਲਈ ਸਫ਼ੈਦ ਕਮੀਜ਼, ਸਫ਼ੈਦ ਪੈਂਟ, ਸਫ਼ੈਦ ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਬੂਟ ਉੱਚਿਤ ਯੂਨੀਫ਼ਾਰਮ ਹੈ ।

9. ਪੁਸ਼-ਇਨ (Push-in)-
(i) ਜਦੋਂ ਗੇਂਦ ਸਾਈਡ ਲਾਈਨ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਜਾਵੇਗੀ ਤਾਂ ਜਿਸ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਉਸ ਨੇ ਲਾਈਨ ਪਾਰ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ, ਉਸੇ ਥਾਂ ਪੁਸ਼-ਇਨ ਕਰਕੇ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਖੇਡ ਵਿਚ ਲਿਆਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਗੇਂਦ ਦੇ ਸਾਈਡ ਲਾਈਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਿਸ ਟੀਮ ਦੇ ਖਿਡਾਰੀ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਅੰਤ ਵਿਚ ਛੂਹਿਆ ਹੋਵੇ ਉਸ ਦੀ ਵਿਰੋਧੀ ਟੀਮ ਦਾ ਕੋਈ ਖਿਡਾਰੀ ਗੇਂਦ ਪੁਸ਼-ਇਨ ਜਾਂ ਹਿੱਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

(ii) ਜਦੋਂ ਪੁਸ਼-ਇਨ ਲਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਟੀਮ ਦਾ ਕੋਈ ਖਿਡਾਰੀ ਗਜ਼ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ । ਜੇਕਰ ਅਜਿਹਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਅੰਪਾਇਰ ਦੁਬਾਰਾ ਪੁਸ਼ਇਨ ਲਈ ਆਖੇਗਾ ।
(iii) ਪੁਸ਼-ਇਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਖਿਡਾਰੀ ਆਪ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਕ ਨਹੀਂ ਛੂਹ ਸਕਦਾ ਜਦੋਂ ਤਕ ਕਿ ਦੂਜਾ ਖਿਡਾਰੀ ਇਸ ਨੂੰ ਛੂਹ ਨਾ ਲਵੇ ਜਾਂ ਖੇਡ ਨਾ ਲਵੇ ।
ਸ਼-ਇਨ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਖਿਡਾਰੀ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯਮ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਵਿਚ ਵਿਰੋਧੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਪੁਸ਼-ਇਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ । ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਖਿਡਾਰੀ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯਮ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਹੋਣ ਤੇ ਪੁਸ਼-ਇਨ ਦੁਬਾਰਾ ਲਈ ਜਾਵੇਗੀ, ਪਰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਉਲੰਘਣਾ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਵਿਰੋਧੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਫ਼ਰੀ ਹਿੱਟ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ।

10. ਗੇਂਦ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਜਾਣਾ-

• ਜੇਕਰ ਹਮਲਾਵਰ ਟੀਮ ਦੇ ਖਿਡਾਰੀ ਦੁਆਰਾ ਗੇਂਦ ਗੋਲ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਪਾਰ ਚਲੀ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਗੋਲ ਨਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਅੰਪਾਇਰ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿਚ ਗੋਲ ਰੇਖਾ ਤੋਂ 25 ਗਜ਼ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੁਰ ਤੋਂ ਰੱਖਿਅਕ ਟੀਮ ਦੇ ਕਿਸੇ ਖਿਡਾਰੀ ਦੁਆਰਾ ਅਣਜਾਣੇ ਵਿਚ ਗੋਲ ਰੇਖਾ ਦੇ ਪਾਰ ਚਲੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਰੱਖਿਅਕ ਟੀਮ ਦਾ ਖਿਡਾਰੀ ਉਸ ਥਾਂ ਤੋਂ 16 ਰਾਜ਼ ਦੀ ਫ਼ਰੀ ਹਿੱਟ ਲਗਾਵੇਗਾ, ਜਿੱਥੋਂ ਗੇਂਦ ਨੇ ਗੋਲ ਲਾਈਨ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ ।
• ਜੇਕਰ ਰੱਖਿਅਕ ਟੀਮ ਦੇ ਖਿਡਾਰੀ ਦੁਆਰਾ ਅਣਜਾਣੇ ਵਿਚ ਹੀ ਗੇਂਦ ਗੋਲ ਰੇਖਾ ‘ਤੇ 25 ਗਜ਼ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਵਿਰੋਧੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਕਾਰਨਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਜੇਕਰ ਰੱਖਿਅਕ ਟੀਮ ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਮੈਦਾਨ ਦੇ ਕਿਸੇ ਭਾਗ ਤੋਂ ਗੋਲ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੇਕਰ ਗੋਲ ਨਾ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਵਿਰੋਧੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਪੈਨਲਟੀ ਕਾਰਨਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਜੇਕਰ ਅੰਪਾਇਰ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅਨੁਸਾਰ ਰੱਖਿਅਕ ਟੀਮ ਦੇ ਖਿਡਾਰੀ ਨੇ ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਆਪਣੇ 25 ਗਜ਼ ਦੀ ਰੇਖਾ ਦੇ ਅੰਦਰ ਉਲੰਘਣਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ਤਾਂ ਵਿਰੋਧੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਪੈਨਲਟੀ ਕਾਰਨਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

11. ਦੋ ਇੰਚ ਕੜਾ ਹਾਕੀ ਵਿਚ-ਦੋ ਇੰਚ ਕੜਾ ਹਾਕੀ ਵਿਚ ਇਸ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੋ ਇੰਚ ਕੜੇ ਵਿਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਨ ਵਾਲੀ ਹਾਕੀ ਠੀਕ ਮੰਨੀ ਜਾਵੇਗੀ ਅਤੇ ਖਿਡਾਰੀ ਉਸ ਨਾਲ ਖੇਡ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ-
(ੳ) ਕਿਸੇ ਖਿਡਾਰੀ ਜਾਂ ਅੰਪਾਇਰ ਦੇ ਅਸਵਸਥ ਹੋ ਜਾਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਦੂਜੇ ਅੰਪਾਇਰ ਦੁਆਰਾ ਖੇਡ ਨੂੰ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਸ਼ਟ ਹੋਏ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਲਿਖ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਖੇਡ ਰੋਕਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜੇਕਰ ਗੋਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਅੰਪਾਇਰ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਦੁਰਘਟਨਾ ਨਾ ਹੋਣ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਵਿਚ ਗੋਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੋਇਆ ਗੋਲ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ।

(ਅ) ਜਿੰਨੀ ਛੇਤੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕੇ ਅੰਪਾਇਰ ਖੇਡ ਮੁੜ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਵਾਏਗਾ । ਖੇਡ ਅੰਪਾਇਰ ਦੁਆਰਾ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਬੁਲੀ ਦੁਆਰਾ ਮੁੜ ਆਰੰਭ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ।

ਹਾਕੀ ਦੀ ਖੇਡ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤਕਨੀਕਾਂ –
ਛੇਤੀ ਤੋਂ ਛੇਤੀ ਪੂਰੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਮੈਚਾਂ ਵਿਚ ਖੇਡਣ ਦੇ ਚਾਹਵਾਨ ਖਿਡਾਰੀ, ਜਦੋਂ ਤਕ ਹਾਕੀ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਟਰੋਕਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਾ ਕਰ ਲੈਣ, ਉਦੋਂ ਤਕ ਖੇਡ ਦਾ ਸੱਚਾ ਆਨੰਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਔਖਾ ਹੈ । ਮੈਂ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜੇਕਰ ਨਵੇਂ ਸਿੱਖੇ ਹੋਏ ਖਿਡਾਰੀ ਮੈਚ ਵਿਚ ਖੇਡਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਲੁੜਕਾਉਣ ਦੇ ਲਾਇਕ ਹਾਕੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖ ਲੈਣ ਤਾਂ ਇਹ ਇਕ ਚੰਗੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਰਹੇਗੀ ।

ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਟਰੋਕਾਂ ਨੂੰ ਖੇਡਦੇ ਸਮੇਂ ਸਿਰ, ਪੈਰ ਅਤੇ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਕੀ ਸਥਿਤੀ ਹੋਵੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਿਯਮ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਐਪਰ ਸੌਖੀ ਸਟਰੋਕ ਲਗਾਉਣ ਵਿਚ ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਫੁੱਟ-ਵਰਕ (Foot Work) ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਸਟਿੱਕ ਫੜਨ ਦਾ ਸਹੀ ਤਰੀਕਾ ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਸਟਰੋਕ ਲਗਾਉਣ ਦੇ ਦੁਜੇ ਸਿਧਾਂਤ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਤੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਗਰੁੱਪਾਂ ਵਿਚ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ |
ਪੂਰਨ ਸਫਲਤਾ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੇ ਅਭਿਆਸ ਤਦੋਂ ਤਕ ਹੌਲੀ ਗਤੀ ਵਿਚ ਕੀਤੇ ਜਾਣ, ਜਦੋਂ ਤਕ ਖਿਡਾਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਕਲਾ ਨਾ ਸਿੱਖ ਲਵੇ, ਫਿਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਹਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗਤੀ ਵਧਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਟਰੋਕ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ –
ਪੁਸ਼-ਸਟਰੋਕ ਕਲਾਈ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਖੱਬਾ ਹੱਥ ਤਾਂ ਹੈਂਡਲ ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਸਿਰੇ ‘ਤੇ ਅਤੇ ਸੱਜਾ ਹੱਥ ਸਟਿੱਕ ਦੇ ਵਿਚੋਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੋਢੇ ਇਸ ਦੇ ਠੀਕ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ । ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਧੱਕਾ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਟਰੋਕ ਛੋਟੇ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ‘ਪਾਸ’ ਦੇ ਲਈ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਰਚਨਾਤਮਕ ਮਹੱਤਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਫਲਿਕ (Flick)-ਫਲਿਕ-ਸਟਰੋਕ ਵਿਚ ਦੋਵੇਂ ਹੱਥ ਸਟਿੱਕ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਸਟਰੋਕ ਢਿੱਲੀਆਂ ਕਲਾਈਆਂ ਨਾਲ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਫਲਿਕ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਸਟਿੱਕ ਗੇਂਦ ਦੇ ਇੱਕ-ਦਮ ਨਾਲ ਰਹਿਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸਟਰੋਕ ਸਟਿੱਕ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਵੱਲ ਉਠਾਏ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਆਮ ਕਰਕੇ ਇਹ ਸਟਰੋਕ ਲੜਕਦੀ ਹੋਈ ਗੇਂਦ ‘ਤੇ ਅਤੇ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਜਲਦੀ ਨਿਕਾਸੀ ਦੇ ਲਈ ਹਿਟ ਦੀ ਨਿਸਬਤ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਰਿਵਰਸ-ਫਲਿਕ ਵਿਚ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਸੱਜੇ ਵੱਲ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਰਿਵਰਸ-ਸਟਿੱਕ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਵਿਰੋਧੀ ਨੂੰ ਚਕਮਾ ਦੇਣ ਦਾ ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਵਾਲਾ ਤਰੀਕਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਖਿਡਾਰੀ ਇਸ ਕਲਾ ਵਿਚ ਨਿਪੁੰਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਸਟਰੋਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦੇਖਣ ਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਕ ਜ਼ਮਾਨਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤੀ ਖਿਡਾਰੀ ਯੂਰਪ ਦੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਖੇਡਦੇ ਹੋਏ ਸਕੂਪ ਦਾ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਾਜਵਾਬ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਸਨ, ਲੇਕਿਨ ਹੁਣੇ ਹੀ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਖੇਡੇ ਗਏ ਇਕ ਟੈਸਟ ਮੈਚ ਵਿਚ ਇਹ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਠੀਕ “ਫਲਿਕ ਸਟਰੋਕ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਕੇ ਵਿਰੋਧੀ ਜਰਮਨ ਖਿਡਾਰੀ ਭਾਰਤੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੋਂ ਗੇਂਦ ਉਛਾਲ ਕੇ ਅਕਸਰ ਭਾਰਤੀ ਖੇਤਰ ਜਾਂ ਇਉਂ ਕਹਿ ਲਵੋ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਰੱਖਿਆ-ਪੰਕਤੀ ਵਿਚ ਘੁਸ-ਪੈਠ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ।

ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੇਂਦ 30 ਰਾਜ਼ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅੰਦਰ ਤਕ ਸੁੱਟੀ ਗਈ, ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਾਡੀ ਰੱਖਿਆ ਪੰਕਤੀ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਤੁਰੰਤ ਅਤੇ ਬਚਾਓ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਸੀ । ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਫਲਿਕ-ਸਟਰੋਕ ਲਗਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਸਟਿੱਕ ਦੀ ਪਕੜ ਵੰਡੀ ਹੋਈ ਹੋਵੇ, ਯਾਨੀ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੀ ਪਕੜ, ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਦੀ ਪਕੜ ਤੋਂ ਜੁਦਾ ਸਟਿੱਕ ਤੇ ਥੋੜੀ ਥੱਲੇ ਵੱਲ ਰਹਿਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਛੋਟੀ ਦਰੀ ਲਈ ਫਲਿਕ-ਸਟਰੋਕ ਲਗਾਉਣ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਵਿਚ ਕੁਝ ਭਿੰਨਤਾ ਹੈ | ਸਾਡੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਕਲਾ ਵਿਚ ਨਿਪੁੰਨ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ‘ਖਿਡਾਰੀ ਤੋਂ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਵਾਲੀ ਆਧੁਨਿਕ ਨੀਤੀ ਦਾ ਇਕ ਇਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਜਵਾਬ ਹੈ । ਇਹ ਇਕ ਖਿੱਚ ਵਾਲੀ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਲਾਭਕਾਰੀ ਸਟਰੋਕ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਅਭਿਆਸ ਅਤੇ ਤਾਕਤਵਰ ਕਲਾਈਆਂ ਦੀ ।

ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਤਾਕਤਵਰ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਭਿਆਸ ਕੀਤੇ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ –
(1) ਸਟਿੱਕ ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਫੜੋ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਪਾਸ ਹੀ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਨਾਲ, ਸਟਿੱਕ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਪਲਟ ਕੇ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਵੱਲ ਧੱਕ ਦੇਵੋ, ਸਟਰੋਕ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਦਬਾਉ ਖੱਬੇ ਪੈਰ ਵੱਲ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਸੱਜਾ ਮੋਢਾ ਘੁੰਮ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਲਾਈ ਦੇ ਝਟਕੇ ਨਾਲ ਸਟਰੋਕ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਸਟਰੋਕ ਨੂੰ ਅਭਿਆਸ ਵਿਚ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਘੇਰੇ ਦੇ ਆਕਾਰ ਵਿਚ ਰਿਵਰਸ-ਸਟਰੋਕ ਨਾਲ ਲੁੜਕਾਓ ।

(2) ਗੇਂਦ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੱਗੇ ਵੱਲ ਵਧਾਓ, ਪਰੰਤੂ ਉਸੇ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਸਟਿੱਕ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਫੜ ਕੇ । ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਅਭਿਆਸ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ, ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਜੋ ‘ਲੈਫਟ-ਫਲਿਕ” ਜਾਂ “ਪੁਸ਼’ ਵਿਚ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਅਨਾੜੀ ਹੋਣ । ਇਸ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਨੂੰ ਉਹ ਸ਼ਕਤੀ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇਗੀ, ਜੋ ਫਲਿਕ-ਸਟਰੋਕ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਹ ਸਟਰੋਕ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਵੀ ਅਤੇ ਗੇਂਦ ਦੀ ਜਲਦੀ ਨਿਕਾਸੀ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਉਪਯੋਗੀ ਹੈ । ਇਸ ਸਟਰੋਕ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਖਿਡਾਰੀ ਆਪਣੇ ‘ਪਾਸ’ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਨੂੰ ਛੁਪਾਉਂਦਾ ਵੀ ਹੈ, ਨਾਲ ਹੀ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਦੀ ਭਿੰਨਤਾ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6. ਹਾਕੀ ਦੀ ਖੇਡ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤਕਨੀਕਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਕੂਪ (Scoop)-
ਇਹ ਸਟਰੋਕ ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਗੇਂਦ ਉਛਾਲਣ ਲਈ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਸਟਿੱਕ ਤਿਰਛੀ ਝੁਕੀ ਹੋਈ ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਕੁਝ ਉੱਪਰ ਗੇਂਦ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਟਿੱਕ ‘ਤੇ ਖਿਡਾਰੀ ਦੀ ਪਕੜ ਵਿਚ ਦੋਵੇਂ ਹੱਥ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਦੂਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਗੇਂਦ ਦੇ ਜ਼ਮੀਨ ‘ਤੇ ਡਿਗਦੇ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਸਟਰੋਕ ਲਗਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਖੇਡ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੋਖਿਮ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਨਿਯਮਭੰਗ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਮੰਨਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਕ ਲੈਫਟ-ਵਿੰਗਰ ਦੇ ਲਈ ਵਿਰੋਧੀ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਸਟਿੱਕ ਉੱਤੇ ਗੇਂਦ ਉਛਾਲ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਚਕਮਾ ਦੇਣ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਇਹ ਸਟਰੋਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਲਾਭਕਾਰੀ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਦੀ-ਕਦੀ ਹੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਭਾਰੀ ਅਤੇ ਚਿੱਕੜ ਵਾਲੇ ਮੈਦਾਨ ਤੇ ਇਹ ਸਟਰੋਕ ਬਹੁਤ ਉਪਯੋਗੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਡਰਾਈਵ (Drive) – ਇਹ ਇਕ ਗਲਤ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਹਿੱਟ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਸਟਿੱਕ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰਫ਼ ਕੰਧੇ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਲੈ ਜਾਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਸੱਚ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹਾਕੀ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਵੱਲ ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਹਿਟ ਕਰਨ ਨਾਲ ਗੇਂਦ ਆਪਣੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ‘ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
ਹਿਟ ਦੀ ਗਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਫੁੱਟ-ਵਰਕ (Foot Work) ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਅਤੇ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਹਿੱਟ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਕਲਾਈਆਂ ਤੋਂ ਮਿਲੀ ਤਾਕਤ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਕਾਟਦਾਰ ਜਾਂ ਥੱਲੇ ਤੋਂ ਹਿਟ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਚਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਟਰੋਕ ਨਿਯਮ ਵਿਰੁੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਲੰਜ (Lunge)-
ਇਹ ਸਟਰੋਕ ਲਗਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਇਕ ਹੱਥ ਵਿਚ ਸਟਿੱਕ, ਬਾਹਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਖਿੱਚੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਅਤੇ ਇਕ ਪੈਰ ‘ਤੇ ਸਰੀਰ ਟਿਕਿਆ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਗੋਡੇ ਮੁੜੇ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਜਦੋਂ ਵਿਰੋਧੀ ਖਿਡਾਰੀ ਭਿਡ਼ਤ ਦੀ ਸੀਮਾ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਸਟਿੱਕ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਇਸ ਸਟਰੋਕ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਫਾਰਵਰਡ ਖਿਡਾਰੀ ਸਾਈਡ ਲਾਈਨ ਅਤੇ ਗੋਲ ਲਾਈਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਇਸ ਸਟਰੋਕ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਵਾਧੂ ਪਹੁੰਚ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਰੋਕ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਜੈਬ (Jab) –
ਇਹ ਇਕ ਅਤੇ ਇਕਹੱਥਾ ਸਟਰੋਕ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਅਤੇ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਵੀ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸਟਰੋਕ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਧੱਕਣ ਦੇ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਗੇਂਦ ਧੱਕਣ ਦੀ ਇਹ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਫਾਰਵਰਡ ਕਾਰਵਾਈ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਖਿਡਾਰੀ ਨੇ ਇਕ ਹੱਥ ਵਿਚ ਸਟਿੱਕ ਫੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਬਾਂਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੱਗੇ ਤੱਕ ਵਧੀ ਹੋਈ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਦੋ ਵਿਰੋਧੀ ਖਿਡਾਰੀ ਗੇਂਦ ਹਥਿਆਉਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਹੇ ਹੋਣ, ਤਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਗੇਂਦ ਹਥਿਆਏ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਧੱਕਣ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਸਟਰੋਕ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿਚ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਜੈਬ ਅਤੇ ਲੰਜ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਲਈ –
(ੳ) ਸਟਿੱਕ ਨੂੰ ਇਕ ਹੱਥ ਨਾਲ ਫੜ ਕੇ ਅਤੇ ਬਾਂਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੱਗੇ ਤਕ ਵਧਾ ਕੇ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ‘ਸਾਰਪ ਜੈਬ’ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
(ਅ)

• ਸਟਿੱਕ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਫੜ ਕੇ, ਬਹਾਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੱਗੇ ਤਕ ਵਧਾ ਕੇ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਰਿਵਰਸ ਸਟਰੋਕ ਖੇਡਣ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਨਾਲ ਖੱਬੀ ਕਲਾਈ ਵਿਚ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਆਵੇਗੀ ।
• ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਲੇ ਰੱਖ ਕੇ ਦੋ ਖਿਡਾਰੀ ਖੜੇ ਹੋ ਜਾਣ । ਫੇਰ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਖੇਡਣ ਦੇ ਲਈ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਦੌੜ ਪੈਣ । ਦੋਨੋਂ ਹੀ ਖਿਡਾਰੀ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਜੈਬ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਲੰਜ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

(ਇ) ਹਨਾਂ ਦੋਵੇਂ ਇਕ-ਹੱਥੇ ਸਟਰੋਕਾਂ ਦਾ ਲਗਾਤਾਰ ਅਭਿਆਸ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਖੇਡਣਾ ਜਾਂ ਸਟਰੋਕ ਲਗਾਉਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋਵੇ, ਉਦੋਂ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਸਟਰੋਕਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਜਦੋਂ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਗੇਂਦ ਖੇਡਣ ਲਈ ਨਿਸਬਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਹੁੰਚ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੋਵੇ, ਤਦੋਂ ਇਹ ਸਟਰੋਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉਪਯੋਗੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਕ੍ਰਿਬਲ (Dribble) – ਝਿਬਲਿੰਗ ਦੀ ਕਲਾ ਹਾਕੀ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ । ਇਕ ਖਿਡਾਰੀ ਤਦ ਤਕ ਪੂਰਾ ਖਿਡਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ, ਜਦ ਤਕ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਵਿਚ ਮੁਹਾਰਤ ਨਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਵੇ । ਪਰੰਤੂ ਜੇ ਆਪਣੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਖਿਡਾਰੀ ਵਲ ਗੇਂਦ ਹਿਟ ਜਾਂ ਪੁਸ਼ ਕਰ ਦੇਣ ਨਾਲ ਕੰਮ ਚਲ ਸਕਦਾ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਜਿੱਥੋਂ ਤਕ ਹੋ ਸਕੇ, ਡਿਬਲਿੰਗ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ । ਚਿੱਕੜਦਾਰ, ਉਛਾਲੂ ਜਾਂ ਉੱਚੇ-ਨੀਵੇਂ ਮੈਦਾਨਾਂ ਦੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਝਿਬਲਿੰਗ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ । ਡਿਬਲਿੰਗ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਆਈ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਖੱਬੇ, ਫੇਰ ਸੱਜੇ-ਇਸੇ ਸਿਲਸਿਲੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਦੌੜਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਝਿਬਲਿੰਗ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਸਟਿੱਕ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫੜਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਦੀ ਪਕੜ ਸਟਿੱਕ ਦੇ ਹੈਂਡਲ ਦੇ ਉੱਪਰ ਵਲ ਰਹੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੀ ਪਕੜ ਖੱਬੇ ਤੋਂ ਤਿੰਨ-ਚਾਰ ਇੰਚ ਥੱਲੇ ਰਹੇ । ਗੇਂਦ ਖਿਡਾਰੀ ਤੋਂ ਲਗਪਗ ਇਕ ਗਜ਼ ਦੀ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਰਹਿਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਡਿਬਲਿੰਗ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਸਟਿੱਕ ਗੇਂਦ ਦੇ ਕਾਫੀ ਨੇੜੇ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਗੇਂਦ ਰੇਕਟਾ (Fielding the Ball)—
ਅਨੁਭਵ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਸਟਿੱਕ ਨਾਲ ਰੋਕਣਾ ਸਭ ਤੋਂ ਆਸਾਨ ਅਤੇ ਫੁਰਤੀਲਾ ਕੰਮ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਗੇਂਦ ਰੋਕਣ ਲਈ ਹੱਥਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਦੀ-ਕਦੀ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪੈਨਲਟੀ-ਕਾਰਨਰ ਦੇ ਲਈ ਪੁਸ਼ ਲੈਂਦੇ ਸਮੇਂ ਜਾਂ ਜਦੋਂ ਗੇਂਦ ਹਵਾ ਵਿਚ ਖਿਡਾਰੀ ਦੀ ਕਮਰ ਦੇ ਉੱਪਰ ਹੋਵੇ, ਤਦ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਨਤੀਜਾ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਾਲ ਰੋਕਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਜੇਕਰ ਗੇਂਦ ਹੱਥ ਨਾਲ ਫੜ ਲਈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਛੱਡ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਗੇਂਦ ਰੋਕਦੇ ਸਮੇਂ ਖਿਡਾਰੀ ਸਟਿੱਕ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਢਿੱਲਾ ਫੜੇ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਖੱਬਾ ਹੱਥ ਹੈਂਡਲ ਤੋਂ ਉੱਤੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਸਟਿੱਕ ਦੇ ਠੀਕ ਵਿਚਾਲੇ ਉਸਦਾ ਸੱਜਾ ਹੱਥ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਇਧਰ-ਉਧਰ ਝੁਕਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ, ਉਸ ਦੇ ਗੇਂਦ ਟਕਰਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਢਿੱਲਾ ਛੱਡ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਆਢੀ ਸਟਿੱਕ ਨਾਲ ਗੇਂਦ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੋਕੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਿਰੋਧੀ ਫਾਰਵਰਡ ਖਿਡਾਰੀ ਗੇਂਦ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਦੌੜ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ, ਤਦ ਗੇਂਦ ਰੋਕਣ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਆਸਾਨ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਤਰੀਕਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਖਿਡਾਰੀ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਸਟਿੱਕ ਨੂੰ ਗੇਂਦ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਲੈ ਆਏ । ਜੇਕਰ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਸਮਾਂ ਅਤੇ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਸੱਜੀ ਤਰਫੋਂ ਗੇਂਦ ਰੋਕਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਹਿਟ ਕਰ ਸਕੇਗਾ ।

ਗੇਂਦ ਰੋਕਣ ਅਤੇ ਹਿਟ ਕਰਨ ਦਾ ਅਭਿਆਸ
ਮੰਨ ਲਉ ਕਿ ਦੋ ਖਿਡਾਰੀ ”ੳ’ ਅਤੇ ‘ਅ’ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲੋਂ 20 ਗਜ਼ ਦੇ ਫ਼ਰਕ ਤੇ ਖੜੇ ਹਨ, ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਉਹਨਾਂ ਦੋਨਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਕੇਂਦਰ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ, ‘ੴ’ ਖਿਡਾਰੀ, “ਅ ਖਿਡਾਰੀ ਵਲ ਗੇਂਦ ਹਿਟ ਕਰਦਾ ਹੈ, ‘ਅ’ ਉਸ ਨੂੰ ਰੋਕ ਕੇ ਵਾਪਸ ‘ੴ’ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ | ਦੋਨਾਂ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਇਕ-ਦੂਜੇ ‘ਤੇ ਗੋਲ ਠੋਕਣਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਗੇਂਦ ਵਿਰੋਧੀ ਖਿਡਾਰੀ ਦੀ ਗੋਲ-ਰੇਖਾ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਗੋਲ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦੇ ਲਈ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਗੇਂਦ ਰੋਕਣੀ ਅਤੇ ਤੁਰੰਤ ਵਾਪਸ ਹਿਟ ਕਰ ਦੇਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਜੇਕਰ ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਕੋਲ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹਿਟ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਵਿਰੋਧੀ ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਘੁਸ ਕੇ ਬਚ ਰਹੇ ਦਸ ਗਜ਼ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਇਕ ਫੁਰਤੀਲੀ ਹਿਟ ਲਗਾ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਗਲਤ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਫੜਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰੇਗਾ ।

ਨਿਯਮ –

1. ਜੇਕਰ ਖਿਡਾਰੀ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਸਾਈਡ-ਲਾਈਨ ਜਾਂ ਉਸ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਖਿੱਚੀ ਦਸ ਗਜ਼ ਲਾਈਨ ਤੋਂ ਪਾਰ ਹਿਟ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਵਿਰੋਧੀ ਖਿਡਾਰੀ, ਗੇਂਦ ਦੇ ਰੇਖਾ ਪਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਕਿਤਿਓਂ ਵੀ ਹਿਟ ਲੈ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
2. ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਖਿਡਾਰੀ ਗੇਂਦ ਰੋਕਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿਚ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਲਾਈਨ ਦੇ ਪਾਰ ਲੁੜ੍ਹਕਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਵਿਰੋਧੀ ਖਿਡਾਰੀ ਉਸ ਥਾਂ ਤੋਂ ਹਿਟ ਲੈ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੋਂ ਗੇਂਦ ਲੜਕੀ ਸੀ । ਇਸ ਅਭਿਆਸ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਖਿਡਾਰੀ ਦੀ ਗੇਂਦ ਰੋਕਣ ਅਤੇ ਹਿਟ ਕਰਨ ਦੀ ਕਲਾ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਲਾਭ ਉਠਾਉਣ ਲਈ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਰੋਧੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਫੁਰਤੀ ਨਾਲ ਘੁਸਪੈਠ ਕਰਨ ਅਤੇ ਤੁਰੰਤ ਵਾਪਸੀ ਦੇ ਮੌਕੇ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿਚ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਦੌੜਦੇ ਹੋਏ ਗੇਂਦ ਰੋਕਣ ਦਾ ਅਭਿਆਸ

ਇਹ ਅਭਿਆਦਾ ਗੋਲ-ਲਾਈਨ ਦੀ ਨਿਸਬਤ ਸਾਈਡ-ਲਾਈਨ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ 25 ਗਜ਼ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰਹਿ ਕੇ ਹੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਗ਼ਲਤ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਫੜਨ ਦੇ ਲਈ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਪ੍ਰਪੱਖੀ ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਸੱਜੇ ਜਾਂ ਖੱਬੇ ਕੁਝ ਦੂਰੀ ਤੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦੀ ਹੋਈ ਹਿਟ ਮਾਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾ ਰਹੀ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਖੱਬੇ ਅਤੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਲੰਜ ਨਾਲ ਰੋਕਿਆ ਜਾਵੇਗਾ । ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਇਹ ਮੁੱਖ ਗੱਲ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 10th Class Physical Education Book Solutions ਐਥਲੈਟਿਕਸ (Athletics) Game Rules.

ਐਥਲੈਟਿਕਸ (Athletics) Game Rules – PSEB 10th Class Physical Education

ਐਥਲੈਟਿਕਸ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ
(History of Athletics)

ਐਥਲੈਟਿਕਸ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੀ ਖਿਡਾਰੀ ਨਸ਼ੀਲੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ ਖਾ ਕੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਦੇ | ਜਿਹੜਾ ਐਥਲੀਟ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਐਟ ਲਈ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੁਕਾਵਟ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਹੜਾ ਐਥਲੀਟ ਦੌੜਦੇ ਹੋਏ ਟਰੈਕ ਆਪਣੀ ਮਰਜੀ ਨਾਨ ਨੂੰ , ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਦੁਬਾਰਾ ਦੌੜ ਜਾਰੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਫੀਲਡ ਈਵੈਂਟਸ ਵਿਚ ਤ ਦੇ ਈਵੈਂਟਸ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਜੰਪਿੰਗ ਅਤੇ ਥਰੋ ਇਵੈਂਟਸ, ਟਰੈਕ ਇਵੈਟਸ ਵਿਚ ਉਹ ਦੌੜਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਟਰੈਕ ਵਿਚ ਦੌੜੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

200 ਮੀਟਰ ਦੇ ਟਰੈਕ ਦੀ ਲੰਬਾਈ 40 ਮੀਟਰ ਤੇ ਚੌੜਾਈ 38.18 ਮੀਟਰ, 400 ਮੀਟਰ ਦੇ ਟਰੰਕ ਦੀ ਲੰਬਾਈ 7 ਮੀਟਰ ਤੇ ਚੌੜਾਈ 67 ਮੀਟਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ :
ਜੈਵਲੀ ਦਾ ਭਾਤੁ ਲੜਕਿਆਂ ਲਈ 805-825 ਗ੍ਰਾਮ ਅਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਲਈ 605-620 4 ਤਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਡਿਸਕਸ ਦਾ ਭਾਰ ਮੁੰਡਿਆਂ ਲਈ 2 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਹੈ ।
ਗੋਲਾਮ ਡਿਸਕਸ ਸੁੱਟਣ ਤੋਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ 400 ਦੇ ਸੈਂਟਰ ਵਿਚ ਹੀ ਸੁੱਟਣ ਵਾਲਾ ਖ਼ ਣ ਤੋਂ ਬਅਦ ਪੈਰ ਰੱਖੇ । ਗਲੇ ਦਾ ਭਾਰ 7.2 ਕਿਲੋ ਹੈ : ਮੁੰਡਿਆਂ ਲਈ 110 ਮੀਟਰ ਹਰਡਲਜ਼ ਦੀ ਉੱਚਾਈ 1.06 ਮੀਟਰ ਅਤੇ ਜੂਨੀ ਲੜਕੀਆਂ ਲਈ 100 ਮੀਟਰ ਹਰਡਲਜ ਦੀ ਉੱਚਾਈ 0.75 ਮੀਟਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਸੀਨੀਅਰ ਲੜਕੀਆਂ ਲਈ ਇਹ ਉੱਚਾਈ 0.84 ਮੀਟਰ ਹੋਵੇਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਐਥਲੈਟਿਕਸ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਐਥਲੈਟਿਕਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ – ਹੁੰਦੀ ਹੈ –
ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਅਧਿਕਾਰੀ (Administrative Officials)-

1. ਮੈਨੇਜਰ (Manager)
2. ਸਕੱਤਰ (Secretary)
3. ਤਕਨੀਕੀ ਮੈਨੇਜਰ (Technical Manager) ।

ਮੁਕਾਬਲੇ ਲਈ ਅਧਿਕਾਰੀ (Officials for the meet) –

• ਰੈਫਰੀ ਟਰੈਕ ਵਾਸਤੇ (Referee for Track events)
• ਰੈਫਰੀ ਫੀਲਡ ਈਵੈਂਟਸ ਵਾਸਤੇ (Referee for Field events)
• ਰੈਫਰੀ ਵਾਕਿੰਗ ਈਵੈਂਟਸ ਵਾਸਤੇ (Referee for Walking events)
• ਜੱਜ ਟਰੈਕ ਈਵੈਂਟਸ ਵਾਸਤੇ (Judge for Track events)
• ਜੱਜ ਫੀਲਡ ਈਵੈਂਟਸ ਵਾਸਤੇ ( Judge for Field events)
• ਜੱਜ ਵਾਕਿੰਗ ਈਵੈਂਟਸ ਵਾਸਤੇ (Judge for Walking events)
• ਅੰਪਾਇਰ (Umpire)
• ਟਾਈਮ ਕੀਪਰ (Time Keeper)
• ਸਟਾਰਟਰ (Starter)
• ਸਹਾਇਕ ਸਟਾਰਟਰ (Asstt. Starter)
• ਮਾਰਕ ਮੈਨ (Mark man)
• ਲੈਪ ਸਕੋਰਰ (Lap Scorer)
• ਰੀਕਾਰਡਰ (Recorder)
• ਮਾਰਸ਼ਲ (Marshal) ।

ਹੇਰ ਵਾਧ ਅਧਿਕਾਰੀ (Additional Officials)-

1. ਅਨਾਊਂਸਰ (Announcer)
2. ਆਫੀਸ਼ਲ ਸਰਵੇਅਰ (Official Surveyer)
3. ਡਾਕਟਰ (Doctor)
4. ਸਟੂਅਰਡਜ਼ (Stewards)

ਟਰੈਕ ਈਵੈਂਟਸ ਮਰਦਾਂ ਲਈ
100 ਮੀਟਰ ਰੇਸ
200 ਮੀਟਰ ਰੇਮ
400 ਮੀਟਰ ਰੇਸ
800 ਮੀਟਰ ਰੇਸ
1500 ਮੀਟਰ ਰੇਸ
3,000 ਮੀਟਰ ਰੇਸ
5,000 ਮੀਟਰ ਰੇਸ
10,000 ਮੀਟਰ ਰੇਸ
42195 ਮੀਟਰ ਜਾਂ 26 ਮੀਲ ਰੇਸ
3000 ਮੀਟਰ ਸਟੀਪਲ ਚੇਜ
20,000 ਮੀਟਰ ਵਾਕਿੰਗ
30,000 ਮੀਟਰ ਵਾਕਿੰਗ
50,000 ਮੀਟਰ ਵਾਕਿੰਗ

ਇਸਤਰੀਆਂ ਲਈ ਟਰੈਕ ਈਵੈਂਟਸ
100 ਮੀਟਰ ਰੇਸ
200 ਮੀਟਰ ਰੇਸ
400 ਮੀਟਰ ਰੇਸ
800 ਮੀਟਰ ਰੇਸ
1500 ਮੀਟਰ ਰੇਸ

ਹਰਡਲ ਦੌੜਾਂ ਮਰਦਾਂ ਵਾਸਤੇ

110 ਮੀਟਰ ਹਰਡਲ ਰੇਸ
200 ਮੀਟਰ ਹਰਡਲ ਰੇਸ
400 ਮੀਟਰ ਹਰਡਲ ਰੇਸ਼

ਇਸਤਰੀਆਂ ਲਈ ਹਰਡਲ ਦੌੜ

100 ਮੀਟਰ ਹਰਡਲ ਦੌੜ
200 ਮੀਟਰ ਹਰਡਲ ਦੌੜ

ਰੀਲੇ ਦੌੜਾਂ ਮਰਦਾਂ ਲਈ

4 x 100 ਮੀਟਰ
4 x 200 ਮੀਟਰ
4 x 400 ਮੀਟਰ
4 x 800 ਮੀਟਰ
4 x 1500 ਮੀਟਰ

ਰੀਲੇ ਦੌੜਾਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਲਈ
4 x 100 ਮੀਟਰ
4 x 200 ਮੀਟਰ
4 x 400 ਮੀਟਰ
ਮੈਡਲੇ ਰਿਲੇ ਰੇਸ
800 x 200 x 200 x 400

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਟਰੈਕ ਈਵੈਂਟਸ ਲਈ ਐਥਲੀਟਾਂ ਲਈ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਨਿਯਮਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਟਰੈਕ ਈਵੈਂਟਸ ਦੇ ਨਿਯਮ ਐਥਲੀਟਾਂ ਵਾਸਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ –

• ਖਿਡਾਰੀ ਅਜਿਹੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾਉਣ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਯੋਗ ਨਾ ਹੋਣ ! ਉਹ ਸਾਫ਼ ਵੀ ਹੋਣ ।
• ਐਥਲੀਟ ਨੰਗੇ ਪੈਰ ਜਾਂ ਜੁੱਤੀਆਂ ਪਾ ਕੇ ਇਕ ਪੈਰ ਜਾਂ ਦੋਹਾਂ ਪੈਰਾਂ ਵਿਚ ਖੇਡ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਜੁੱਤੀਆਂ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਖੇਡ ਵਿਚ ਹੋਰ ਮੱਦਦ ਨਾ ਦੇਣ ।
• ਜੋ ਖਿਡਾਰੀ ਹੋਰ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਲਈ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੁਕਾਵਟ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਅਯੋਗ ਠਹਿਰਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
• ਹਰੇਕ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੱਗੇ ਅਤੇ ਪਿੱਛੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨੰਬਰ ਲਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ !
• ਲਾਈਨਾਂ (Lines) ਵਿਚ ਦੌੜੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦੌੜਾਂ ਵਿਚ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਅਖੀਰ ਤਕ ਆਪਣੀ ਲਾਈਨ ਵਿਚ ਹੀ ਰਹਿਣਾ ਹੋਵੇਗਾ ।
• ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਖਿਡਾਰੀ ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਆਪਣੀ ਲੇਨ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਦੌੜਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅਯੋਗ ਠਹਿਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਰੈਫਰੀ ਦੀ ਸਮਝ ਅਨੁਸਾਰ ਅਜਿਹਾ ਉਸ ਨੇ ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਅਯੋਗ ਠਹਿਰਾਏ ਜਾਂ ਨਾ ।
• ਜੇ ਖਿਡਾਰੀ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਟਰੈਕ ਨੂੰ ਛੱਡਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਦੌੜ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ।
• ਜੇਕਰ ਟਰੈਕ ਅਤੇ ਫੀਲਡ ਦੋਵੇਂ ਈਵੈਂਟਸ ਇੱਕੋ ਵਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹੋਣ, ਤਾਂ ਜੱਜ ਉਸ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਢੰਗਾਂ ਨਾਲ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
• ਫੀਲਡ ਈਵੈਂਟਸ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਗੈਰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਦੇਰੀ ਕਰਨ ਉੱਤੇ ਉਸ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇਕ ਦੋਸ਼ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਨੂੰ ਟਰਾਇਲ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਲੈਣ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ । ਜੇਕਰ ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਅਜਿਹਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਟਰਾਇਲ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ, ਪਰ ਉਸਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ।
• ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਨਸ਼ੀਲੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਅਤੇ ਦਵਾਈਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਖੇਡਦੇ ਸਮੇਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਖਿਡਾਰੀ ਅਜਿਹੀ ਦਵਾਈ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅਯੋਗ ਠਹਿਰਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
• 800 ਮੀਟਰ ਦੌੜ (800 Metre Race) ਦਾ ਸਟਾਰਟਰ ਆਪਣੀ ਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਕਹੇਗਾ, “On your marks” ….. ਪਿਸਤੌਲ ਚਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਖਿਡਾਰੀ ਦੌੜ ਪੈਂਦੇ ਹਨ । 800 ਮੀਟਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੀਆਂ ਦੌੜਾਂ ਵਿਚ ਸਿਰਫ ‘On your marks’’ ਸ਼ਬਦ ਕਹੇ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ਤਿਆਰ ਹੋਣ ਤੇ ਪਿਸਤੌਲ ਚਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ।
• ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ “On your marks’ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਲੀ ਗਰਾਊਂਡ ਤੇ ਆਰੰਭ ਰੇਖਾ (Start lilie) ਨੂੰ ਹੱਥਾਂ ਜਾਂ ਪੈਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਛੂਹਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ ।
• ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਖਿਡਾਰੀ ਪਿਸਤੌਲ ਦੇ ਸ਼ਾਟ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਰੰਭ ਰੋਖਾ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਆਰੰਭ (ਸਟਾਰਟ) ਫਾਉਲ ਹੋਵੇਗਾ । ਇਸ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਚਿਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਦ ਉਹ ਦੋ ਵਾਰੀ ਅਜਿਹਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪੈਂਟਾਥਲੋਨ ਜਾਂ ਡੈਕੇਲੋਨ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਵਾਰੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅਯੋਗ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
• ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਪੁਜੀਸ਼ਨ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਅੰਤਿਮ ਰੇਖਾ ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਹਿੱਸਾ ਅੰਤਿਮ ਰੇਖਾ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਛੂਹ ਜਾਵੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹੁੰਚਿਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਹਰਡਲ ਦੌੜ ਵਿਚ ਜੋ ਖਿਡਾਰੀ ਹੱਥਾਂ ਜਾਂ ਟੰਗਾਂ ਨੂੰ ਫੈਲਾ ਕੇ ਹੋਰ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਲਈ ਰੁਕਾਵਟ ਬਣਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਲੇਨ ਵਿਚ ਸਥਿਰ ਹਰਡਲ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਰੈਫਰੀ ਦੇ ਮੱਤ ਅਨੁਸਾਰ ਹਰਡਲਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਬੁੱਝ ਕੇ ਹੱਥਾਂ ਪੈਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਡੇਗਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਅਯੋਗ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
• ਜੇਕਰ ਉੱਪਰਲੇ ਨਿਯਮ ਤੋਂ ਉਪਰੰਤ ਹਰਡਲਾਂ ਡਿਗਦੀਆਂ ਹਨ, ਤਾਂ ਖਿਡਾਰੀ ਅਯੋਗ ਘੋਸ਼ਿਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
• ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਖਿਡਾਰੀ ਨੇ ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਦੂਸਰੇ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਰੁਕਾਵਟ ਪਾਈ ਹੈ, ਤਾਂ ਰੈਫਰੀ ਉਸ ਦੌੜ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਕਰਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
• ਜੇਕਰ Throw events ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਰੈਫਰੀ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਥਾਂ (Qualifying marks) ਰੱਖ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿਚ 6 ਚਾਂਸ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਜੇਕਰ ਦੌੜਾਕ ਸਾਰੀਆਂ ਹਰਡਲਾਂ ਪੈਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸੁੱਟਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ, ਤਾਂ ਦੌੜਾਕ ਨੂੰ ਅਯੋਗ ਘੋਸ਼ਿਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ।
• ਕੋਈ ਐਥਲੀਟ ਦੋ ਵਾਰੀ ਫਾਊਲ ਸਟਾਰਟ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਰੇਸ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਡੈਕਥਲੋਨ (Decathlon)
ਮਰਦਾਂ ਲਈ ਡੈਕਥਲੋਨ ਵਿਚ ਦਸ ਈਵੈਂਟਸ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਐਥਲੀਟ ਨੇ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਕਰਨੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਦੇ ਈਵੈਂਟਸ	ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਦੇ ਈਵੈਂਟਸ
100 ਮੀਟਰ ਦੌੜ	110 ਮੀਟਰ ਹਰਡਲਜ਼
ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਦੇ ਈਵੈਂਟਸ	ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਦੇ ਈਵੈਂਟਸ
ਲੰਬੀ ਛਾਲ	ਡਿਸਕਸ ਥਰੋ
ਸ਼ਾਟ-ਪਟ	ਪੋਲ ਵਾਲਟ
ਹਾਈ ਜੰਪ	ਜੈਵਲਿਨ ਥਰੋ
400 ਮੀਟਰ ਦੌੜ	1500 ਮੀਟਰ ਦੌੜ

ਹੈਪਟਾਥਲੋਨ (Hepatathalon)
ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਹੈਪਟਾਥਲੋਨ ਵਿਚ ਸੱਤ ਈਵੈਂਟਸ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਐਥਲੀਟ ਨੇ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਕਰਨੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਦੇ ਈਵੈਂਟਸ	ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਦੇ ਈਵੈਂਟਸ
1.100 ਮੀਟਰ ਹਰਡਲਜ਼	1.200 ਮੀਟਰ ਦੌੜ
2. ਲੰਬੀ ਛਾਲ	2. ਜੈਵਲਿਨ ਥਰੋ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮਰਦਾਂ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਲਈ ਐਥਲੈਟਿਕ ਈਵੈਂਟਸ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਰਦਾਂ ਲਈ ਫੀਲਡ ਈਵੈਂਟਸ ਵਿਚ ਲੰਮੀ ਛਲਾਂਗ, ਉੱਚੀ ਛਲਾਂਗ, ਤੀਸਰੀ ਛਲਾਂਗ ਅਤੇ ਪੋਲ ਵਾਲਟ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸਤਰੀਆਂ ਲਈ ਲੰਬੀ ਛਲਾਂਗ ਅਤੇ ਉੱਚੀ ਛਲਾਂਗ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਥਰੋਇੰਗ ਈਵੈਂਟਸ ਵਿਚ ਮਰਦਾਂ ਲਈ ਸ਼ਾਟਪੁਟ, ਡਿਸਕਸ ਥਰੋ, ਜੈਵਲਿਨ ਥਰੋ ਅਤੇ ਹੈਮਰ ਥਰੋ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸਤਰੀਆਂ ਲਈ ਕੇਵਲ ਹੈਮਰ ਥਰੋ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।

ਮਰਦਾਂ ਲਈ ਪੈਂਟਾਥਲੈਨ ਵਿਚ ਪੰਜ ਈਵੈਂਟਸ ਹੁੰਦੇ ਹਨ –

• ਲੰਬੀ ਛਲਾਂਗ (Long Jump)
• ਜੈਵਲਿਨ ਥਰੋ (Javlin Throw)
• ਡਿਸਕਸ ਥਰੋ (Discus Throw)
• 200 ਮੀਟਰ ਦੌੜ (200 M. Race)
• 1500 ਮੀਟਰ ਦੌੜ (1500 M. Race) |

ਡੈਕੇਥਲੋਟਨ ਵਿਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਦਸ ਈਵੈਂਟਸ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਐਥਲੀਟ ਨੇ ਕਰਨੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ 100 ਮੀਟਰ ਰੇਸ, ਲੰਬੀ ਛਲਾਂਗ, ਸ਼ਾਟ-ਪੁਟ, ਉੱਚੀ ਛਲਾਂਗ ਅਤੇ 400 ਮੀਟਰ ਰੇਸ ਲਾਉਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਦੂਸਰੇ ਦਿਨ 110 ਮੀਟਰ ਹਰਡਲ ਰੇਸ, ਡਿਸਕਸ ਥਰੋ, ਪੋਲ ਵਾਲਟ, ਜੈਵਲਿਨ ਥਰੋ ਅਤੇ 1500 ਮੀਟਰ ਰੇਸ ਲਾਉਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸਤਰੀ ਲਈ ਹੈਪਟਾਥਲੋਨ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਕਰਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ | ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ 100 ਮੀਟਰ ਹਰਡਲ ਰੇਸ, ਸ਼ਾਟਪੁਟ ਅਤੇ ਉੱਚੀ ਛਲਾਂਗ । ਦੂਸਰੇ ਦਿਨ ਲੰਬੀ ਛਲਾਂਗ ਅਤੇ 800 ਮੀਟਰ ਰੇਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਟਰੈਕ ਈਵੈਂਟਸ ਵਿਚ 100, 200, 400, 800 ਮੀਟਰ ਤਕ ਦੀਆਂ ਦੌੜਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
200 ਮੀਟਰ ਅਤੇ 400 ਮੀਟਰ ਦੇ ਟਰੈਕ ਦੀ ਚਿਤਰ ਸਮੇਤ ਬਣਤਰ ਲਿਖੋ |
ਉੱਤਰ-
200 ਮੀਟਰ ਦੇ ਟਰੈਕ ਦੀ ਬਣਤਰ (Track for 200 metre)-ਇਸ ਟਰੈਕ ਦੀ ਲੰਬਾਈ 94 ਮੀਟਰ ਅਤੇ ਚੌੜਾਈ 53 ਮੀਟਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਟਰੈਕ ਦੀ ਕੁੱਲ ਦੁਰੀ = 200 ਮੀਟਰ
ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ = 40 ਮੀਟਰ
ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਰੋਕੀ ਗਈ ਦੁਰੀ = 40 x 2 = 80 ਮੀਟਰ
ਕੋਨਿਆਂ ਵਿਚ ਰੋਕੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਦੁਰੀ = 120 ਮੀਟਰ 400 ਮੀਟਰ ਟਰੈਕ ਦੀ ਬਣਤਰ (Track for 400 Metre)
ਅੱਠ ਲੇਨਾਂ ਵਾਲਾ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਮਾਪ = 174.92 m x 95.92 m
ਟਰੈਕ ਦੀ ਕੁੱਲ ਦੂਰੀ = 400 ਮੀਟਰ
ਸਿੱਧੀ ਲੰਬਾਈ = 79 ਮੀਟਰ
ਦੋਵੇਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਦੂਰੀ = 242 ਮੀਟਰ
ਵਿਆਸ = 242 ਮੀਟਰ
ਦੌੜਨ ਵਾਲੀ ਦੂਰੀ ਦਾ ਅਰਧ ਵਿਆਸ = 38.20 ਮੀਟਰ
ਮਾਰਕਿੰਗ ਅਰਧ ਵਿਆਸ = 38.20 ਮੀਟਰ ਸਰਪਟ ਦੌੜ (Sprinting

ਆਪ ਦੌੜ ਦੇ ਢੰਗ ਉੱਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ ਅਧੀਨ ਛੋਟੀ ਦੌੜ ਲਗਾ ਕੇ ਅਤੇ ਭਾਰੀ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਤਾਕਤ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਕੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚੰਗੀਆਂ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀਆਂ ਹਾਸਿਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ । ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਦਮਾਂ ਦੀ ਦਰ ਅਤੇ ਕਦਮਾਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਦੌੜ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪਹਿਲੂ ਹਨ । ਬਹੁਤੇ ਖਿਡਾਰੀ ਉੱਚੀ ਰਫਤਾਰ ਤੇ ਸਰਪਟ ਦੌੜਨ ਰਾਹੀਂ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨੀ ਸਿੱਖਦੇ ਹਨ |

ਬਲਾਕਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੌੜਣ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਬਹੁਤ ਸਮਾਂ ਨਾ ਗਵਾਉ –
(i) ਰਫਤਾਰ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ-ਗੌਲਿੰਗ ਸਟਾਰਟ ਤੋਂ ਹਟ ਕੇ 10 ਗਜ਼ ਦੇ ਫਾਸਲੇ ‘ਤੇ ਛੋਟੀ ਦੌੜ ਦੌੜੇ ਅਤੇ ਸਮਾਂ ਦਰਜ ਕਰੋ । ਤੁਸੀਂ ਕਾਫੀ ਸਾਰੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਦੌੜਾਂ ਵੀ ਲਾ ਸਕਦੇ ਹੋ ।

(ii) ਲੈਗ ਐਕਸ਼ਨ-70 ਗਜ਼ ਦੇ ਰਸਤੇ ਨੂੰ ਸਾਫ ਕਰੋ । 15 ਗਜ਼ ਦੇ ਰੋਲਿੰਗ ਸਟਾਰਟ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਸਾਫ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਰਸਤੇ (Track) ਉੱਤੇ ਸਰਪਟ ਦੌੜ ਦੌੜੇ । ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰੋ । ਤੁਸੀਂ ਵੇਖੋਗੇ ਕਿ ਕਦਮਾਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਵਧਦੀ-ਵਧਦੀ ਫਿਰ ਇਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਲੰਬਾਈ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

(iii) ਕਦਮਾਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਅਤੇ ਲੱਤਾਂ ਦੀ ਰਫਤਾਰ ਦੋਵੇਂ ਪ੍ਰਸਪਰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਿੱਸੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਲੱਤਾਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ, ਕੂਲ਼ੇ ਦੁਆਲੇ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਤਾਕਤ ਰਾਹੀਂ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਕੂਲੇ ਦੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਸਿਖਲਾਈ ਰਾਹੀਂ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹੋ ਅਤੇ ਰੇਖਾ ਵਿਚ ਦੌੜ ਨੂੰ ਸਥਿਰ ਰੱਖਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਕਦਮਾਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਕੁੱਝ ਹੱਦ ਤਕ, ਪਰ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੱਦ ਤਕ ਵਧਾ ਸਕਣ ਦੀ ਆਸ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ । ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਤਰੀਕੇ ਸਮਰੱਥ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ

(iv) ਬਾਹਵਾਂ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ-ਛੋਟੀ ਦੌੜ ਵਿਚ ਬਾਹਵਾਂ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਰੱਖਣ ਲਈ ਬੜੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ | ਬਾਂਹ ਨੂੰ 90° ਤੇ ਘੁੰਮਾਉਂਦਿਆਂ ਅੱਗੇ ਵੱਲ ਇਕ ਤਕੜੀ | ਹਿਲਜੁਲ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੱਗੇ ਪਿੱਛੇ ਕਰਨਾ ਦੌੜਾਕਾਂ ਲਈ ਆਮ ਗੱਲ ਹੈ | ਬਾਂਹ ਨੂੰ ਬਦਨ
ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਲਿਆਉਂਦਿਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਖੋਲ੍ਹਣਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਕੁਹਣੀ ਦੇ ਕੋਣ ਤੇ ਮੋੜਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, | ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਲੱਤ ਦੀ ਚਾਲ ਨਾਲ ਵਕਤ ਨਾਲ ਤਾਲਮੇਲ ਵਿਚ ਕੁਦਰਤੀ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

(v) ਸ਼ੁਰੂਆਤ-ਅਗਲੇ ਪੈਰ ਦੀ ਚਾਲ ਚਿੱਤਰ 3 ਅਤੇ 4 ਵਿਚ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਇਕ ਨਿਪੁੰਨ ਸ਼ੁਰੁਆਤ ਦੀ ਇਕ ਮੁੱਖ ਗੱਲ ਹੈ 1 ਬਲਾਕਾਂ ਦਾ ਰੱਖਣਾ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਤੇ ਬਾਹਵਾਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਹੱਦ ਤਕ ਤੁਹਾਡੀ ਤਾਕਤ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ | ਆਪਣੇ ਬਲਾਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਮਾਉ ਕਿ ਮੁਹਰਲਾ ਬਲਾਕ ਰੇਖਾ ਤੋਂ 18 ਇੰਚ ਪਿੱਛੋਂ ਅਤੇ ਪਿਛਲਾ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਲਗਪਗ 36 ਇੰਚ ‘ਤੇ ਹੋਵੇ । ਹੁਣ ਇਹਨਾਂ ਫਾਸਲਿਆਂ ਨਾਲ ਉਦੋਂ ਤਕ ਤਜਰਬਾ ਕਰੋ ਜਦੋਂ ਤਕ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਬਦਨ ਅਤੇ ਤਾਕਤ ਲਈ ਉੱਤਮ ਦਰ ਕਾਇਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਲੈਂਦੇ । (ਚਿੱਤਰ-2) ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਬਦਨ ਅੱਗੇ ਵੱਲ ਇੰਝ ਝੁਕਾਉ ਕਿ ਬਹੁਤਾ ਭਾਰ ਬਾਹਵਾਂ ਉੱਤੇ ਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਕੂਲੇ ਉੱਪਰ ਉੱਠੇ ਹੋਏ ਮੋਢਿਆਂ ਤੋਂ ਉੱਚੇ ਹੋਣ ।

ਇਹ ਗੱਲ ਯਾਦ ਰੱਖੋ ਕਿ ਮੁਹਰਲੇ ਗੋਡੇ ਦਾ ਕੋਣ ਲਗਪਗ 90° ਹੈ । ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਮੁਹਰਲੇ ਬਲਾਕ ਦਾ ਫੇਸ 60° ਕੋਣ ਤੇ ਹੈ ਅਤੇ ਪਿਛਲੇ ਬਲਾਕ ਦਾ ਲੰਬਾਤਮਕ ਰੂਪ ਵਿਚ । ਮੋਢਿਆਂ ਨੂੰ ਜਿੰਨਾ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕੇ ਓਨਾ ਉੱਚੇ ਚੁੱਕੋ : ਬਾਹਵਾਂ ਦੀ ਵਾਧੂ ਲੰਬਾਈ ਹਰੇਕ ਹੱਥ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਕਰ ਕੇ ਵਧਾਉ | ਸਿਖਲਾਈ-ਛੋਟੀ ਦੌੜ ਦੀ ਮਜ਼ਬੂਤੀ, ਟੈਕ ਉੱਤੇ ਦੌੜਨ ਦੀ ਪੂਰੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਦੌੜਨ ਦੀ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਲੈ ਕੇ ਤੁਸੀਂ ਹਾਸਿਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ । ਤੁਸੀਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀ ਉਦਾਹਰਨ ਅਨੁਸਾਰ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹੋ । 1 x 180 ਗਜ਼ ਦੇ ਆਰਾਮ ਵਕਫਿਆਂ ਨਾਲ 6 x 70 ਗਜ਼ ਦਾ ਇਕ ਰੋਲਿੰਗ ਸਟਾਰਟ ਬਣਾਉ ! ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਕੰਮ ਦੇ ਆਦੀ ਹੋ ਜਾਉਗੇ, ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪੰਜ ਮਿੰਟਾਂ ਦੇ ਆਰਾਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੁਹਰਾਉ । ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ ਹੋ, ਤਾਂ ਇਸ ਸੂਚੀ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਦੁਹਰਾਉ ।

ਇਸ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਆਰਾਮ ਵਕਫਿਆਂ ਨੂੰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਘੱਟ ਕਰਕੇ ਕੰਮ ਦੇ ਭਾਰ ਨੂੰ ਵਧਾ ਸਕਦੇ ਹੋ । ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਇਕ ਪਿਸਤੌਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ ਇਕ ਸਮਰੱਥ ਸਟਾਰਟਰ ਨਾਲ ਟੋਲੇ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਛੋਟੀ ਦੌੜ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਬਹੁਤ ਕੀਮਤੀ ਹੈ । ਕੁੱਝ ਲਾਭਕਾਰੀ ਕੰਮ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਹਰੇਕ ਦੌੜਾਕ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸੰਭਵ ਵਧੀਆ ਹਾਲਤਾਂ ਅਧੀਨ ਕਰਨ ਲਈ ਦ੍ਰਿੜ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਆਪਣੀ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਮਿਆਦ ਕਾਇਮ ਕਰੋ । ਥੋੜੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਨਾ ਹੋਵੇ । ਦੌੜਾਕ ਵਾਸਤੇ ਪੂਰੇ ਬਦਨ ਲਈ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਬਾਹਵਾਂ, ਮੋਢਿਆਂ ਅਤੇ ਲੱਤਾਂ ਲਈ ਭਾਰੀ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ | ਇਕ ਹਫਤੇ ਵਿਚ ਇਸ ਬਾਰੇ ਘੱਟੋਘੱਟ 40 ਮਿੰਟਾਂ ਦੇ ਦੋ ਅਭਿਆਸ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹਨ ।

TRACK EVENTS OF RACES SHORT, MIDDLE & LONG ਸਟਿੰਗ (Sprinting)-ਪ੍ਰਿੰਟਿੰਗ ਉਹ ਦੌੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਅਕਸਰ ਪੂਰੀ ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਗਤੀ ਨਾਲ ਦੌੜੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ 100 ਮੀਟਰ ਅਤੇ 200 ਮੀਟਰ ਦੀਆਂ ਦੌੜਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਤਾਂ 400 ਮੀਟਰ ਦੌੜ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਵਿਚ ਗਿਣਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਦੌੜਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ (Reaction) ਟਾਈਮ ਅਤੇ Speed ਦਾ ਬੜਾ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ।

(i) ਸਟਾਰਟ (Starts-ਛੋਟੇ ਫਾਸਲੇ ਦੀਆਂ ਰੇਸਾਂ ਵਿਚ ਅਕਸਰ ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਤਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਟਾਰਟ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ –

1. ਬੰਚ ਸਟਾਰਟ (Bunch Stat)
2. ਮੀਡੀਅਮ ਸਟਾਰਟ (Medium Start)
3. ਅਲੈੱਗੇਟੇਡ ਸਟਾਰਟ (Elorgated Start)

1. ਬੰਚ ਸਟਾਰਟ (Bunch Star)- ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਟਾਰਟ ਵਾਸਤੇ ਬਲਾਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਫਾਸਲਾ 8 ਤੋਂ 19 ਇੰਚ ਦਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਵਾਲਾ ਬਲਾਕ ਸਟਾਰਟਿੰਗ ਲਾਈਨ ਤੋਂ ਤਕਰੀਬਨ 19 ਇੰਚ ਦੇ ਕਰੀਬ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਐਥਲੀਟ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਲਾਕ ਵਿਚ ਅੱਗੇ ਨੂੰ ਝੁਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਿਛਲੇ ਪੈਰ ਦੀ ਟੋ ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਪੈਰ ਦੀ ਅੱਡੀ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਸਮਾਨ ਸਥਿਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਹੱਥ ਸਟਾਰਟਿੰਗ ਲਾਈਨ ਤੇ ਬਿਜ ਬਣਾਏ ਹੋਏ ਅਤੇ ਸਟਾਰਟਿੰਗ ਲਾਈਨ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਹੋਣ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਟਾਰਟ ਵਿਚ ਜਿਉਂ ਹੀ ਸੈੱਟ ਪੋਜ਼ੀਸ਼ਨ (Set Position) ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, Hips ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਟਾਰਟ ਸਭ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਸਥਿਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ |

2. ਮੀਡੀਅਮ ਸਟਾਰਟ (Medium Start)-ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਟਾਰਟ ਵਿਚ ਬਲਾਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਫਾਸਲਾ 10 ਤੋਂ 13 ਇੰਚ ਵਿਚਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਟਾਰਟਿੰਗ ਲਾਈਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਬਲਾਕ ਦਾ ਫਾਸਲਾ ਤਕਰੀਬਨ 15 ਇੰਚ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਕਸਰ ਐਥਲੀਟ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਟਾਰਟ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜਿਸ ਵਿਚ ਪਿਛਲੇ ਪੈਰ ਦਾ ਗੋਡਾ ਅਗਲੇ ਪੈਰ ਦਾ ਵਿਚਕਾਰ ਵਾਲਾ ਭਾਰਾ ਇਕ ਸੇਧ ਵਿਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ Set Position ਤੋਂ His ੜੇ ਮੋਢੇ ਤਕਰੀਬਨ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਉੱਚਾਈ ਤੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

3. ਅਲੈੱਗੇਟੇਡ ਸਟਾਰਟ (Elongated Start)-ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਟਾਰਟ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲੋਕ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿਚ ਬਲਾਕਾਂ ਸਟਾਰਟਿੰਗ ਬਲਾਕ (Starting Block) ਵਿਚਕਾਰ ਫਾਸਲਾ 25 ਤੋਂ 28 ਇੰਚ ਵਿਚਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ : ਪਿਛਲੇ ਪੈਰ ਦਾ ਗੋਡਾ ਤਕਰੀਬਨ ਅਗਲੇ ਪੈਰ ਦੀ ਅੱਡੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ |

ਸਟਾਰਟ ਲੈਣਾ (Start)-ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰੇਸ ਲਈ ਸਟਾਰਟ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਤਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ-

1. ਆਨ ਯੂਅਰ ਮਾਰਕ (On your mark)
2. ਸੈਂਟ ਪੋਜ਼ੀਸ਼ਨ (Set Position)
3. ਪਿਸਤੌਲ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ‘ਤੇ ਜਾਣਾ (Co)

ਰੇਸ ਦਾ ਅੰਤ (Finish of the Race) -ਰੋਸ ਦਾ ਅੰਤ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਆਮ ਕਰ ਕੇ ਖਿਡਾਰੀ ਤਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਰੇਸ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਤਰੀਕੇ ਹਨ

1. ਭੁੱਜ ਕੇ ਸਿੱਧੇ ਅੱਗੇ ਨਿਕਲ ਜਾਣਾ (Runt througla)
2. ਅੱਗੇ ਨੂੰ ਝੁਕਣਾ (Lunge)
3. ਮੋਢਾ ਅੱਗੇ ਕਰਨਾ (The Shoulders String)

ਦਰਮਿਆਨੇ ਫ਼ਾਸਲੇ ਦੀਆਂ ਰੇਸਾਂ (Middle Distanc Races)-ਟੈਕ ਈਵੈਂਟਾਂ ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਰੇਸਾਂ ਦਰਮਿਆਨੇ ਫ਼ਾਸਲੇ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਆਮ ਕਰਕੇ ਉਹ ਰੇਸਾਂ ਜਿਹੜੀਆਂ 400 ਗਜ਼ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਅਤੇ 100 ਗਜ਼ ਤੋਂ ਥੱਲੇ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿਚ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਰੇਸਾਂ 400 ਮੀਟਰ ਅਤੇ 800 ਮੀਟਰ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਰੇਸਾਂ ਵਿਚ ਰਫ਼ਤਾਰ ਅਤੇ ਸਹਿਨਸ਼ੀਲਤਾ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹੀ ਐਥਲੀਟ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕੋਲ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੇਸਾਂ ਵਿਚ ਆਮ ਕਰਕੇ ਇੱਕੋ ਦੀ ਰਫਤਾਰ ਰੱਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਪੂਰਾ ਜ਼ੋਰ ਲਗਾ ਕੇ ਫੇਸ ਨੂੰ ਜਿੱਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | 400 ਸੰਟਰ ਦਾ ਸਰਟ ਤਾਂ ਸਪ੍ਰਿੰਟਿੰਗ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕਿ 800 ਮੀਟਰ ਦਾ ਸਟਾਰਟ ਸਿਰਫ ਖੜੇ ਹੋ ਕੇ ਹੀ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਜਿੱਥੋਂ ਤਕ ਹੋ ਸਕੇ ਇਸ ਰੇਸ ਵਿਚ ਕਦਮ (Strides) ਵੱਡੇ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।

ਲੰਬੇ ਫ਼ਾਸਲੇ ਦੀਆਂ ਰੇਸਾਂ (Long Distance Races)-ਲੰਬੇ ਫ਼ਾਸਲੇ ਦੀਆਂ ਰੇਸਾਂ, . ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ, ਫ਼ਾਸਲਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਇਹ ਰੇਸਾਂ ਮੀਲ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । 1500 ਮੀਟਰ, 3, 000 ਮੀਟਰ, 5,000 ਮੀਟਰ ਆਦਿ ਰੇਸਾਂ ਲੰਬੇ ਫਾਸਲੇ ਦੀਆਂ ਰੇਸਾਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਐਥਲੀਟ ਦੀ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ (endurance) ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ । ਲੰਬੇ ਫ਼ਾਸਲੇ ਦੀਆਂ ਰੇਸਾਂ ਵਿਚ ਐਥਲੀਟ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥਾ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਤਰੀਕੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਹੜੇ ਐਥਲੀਟ ਇਸ ਕਲਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਲੰਬੇ ਫ਼ਾਸਲੇ ਦੀਆਂ ਰੇਸਾਂ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰੇਸਾਂ ਦੇ ਆਰੰਭ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਸਾਰੀ ਰੇਸ ਵਿਚ ਐਥਲੀਟ ਦਾ ਸਰੀਰ ਸਿੱਧਾ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਵਲ ਥੋੜਾ ਝੁਕਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿਰ ਸਿੱਧਾ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਧਿਆਨ ਟਰੈਕ ਵਲ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਬਾਹਵਾਂ ਢਿੱਲੀਆਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਅੱਗੇ ਵਲ ਨੂੰ ਲਟਕਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਦ ਕਿ ਕੂਹਣੀਆਂ ਕੋਲੋਂ ਬਾਹਵਾਂ ਮੁੜੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਹੱਥ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਤਣਾਅ ਦੇ ਥੋੜੇ ਜਿਹੇ ਬੰਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਬਾਹਵਾਂ ਅਤੇ ਲੱਤਾਂ ਦੇ Action ਜਿੱਥੋਂ ਤਕ ਹੋ ਸਕਣ, ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦੇ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ । ਦੌੜਨ ਸਮੇਂ ਪੈਰ ਦਾ ਅੱਗੇ ਵਾਲਾ ਹਿੱਸਾ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਡੀ ਵੀ ਗਰਾਊਂਡ ਨੂੰ ਛੂਹ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੁਸ਼ (Push) ਟੋਅ ਤੋਂ ਹੀ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰੇਸਾਂ ਵਿਚ ਕਦਮ (Strides) ਛੋਟੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਬਿਨਾਂ ਵਧਾਏ ਆਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ | ਸਾਰੀ ਰੇਸ ਵਿਚ ਸਰੀਰ ਬਹੁਤ Relax ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਹਰਡਲ ਦੌੜਾਂ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ –
100 ਮੀਟਰ ਹਰਡਲ ਦੌੜ
(100 METRE HURDLE RACE)
ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਰੁਕਾਵਟ ਦੌੜ ਦੇ ਐਥਲੀਟ ਪਹਿਲੀ ਹਰਡਲ ਤਕ ਪੁੱਜਣ ਵਿਚ 8 ਕਦਮ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਸਟਾਰਟਿੰਗ ਬਲਾਕ ਤੇ ਬੈਠਦੇ ਸਮੇਂ ਵਧੇਰੇ ਤਾਕਤ ਵਾਲੇ ਪੈਰ (Take off Foot) ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਦੌੜਾਕ ਜੇ ਲੰਬਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੇਜ਼ ਭੱਜਣ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਇਹ ਫਾਸਲਾ ਉਹਦੇ ਲਈ ਘੱਟ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਤਾਕਤਵਰ ਪੈਰ ਪਿਛਲੇ ਥਲ (ਬਲਾਕ) ਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਦੌੜਾਕ ਭੱਜੇਗਾ । ਇਸ ਲਈ ਤਾਕਤਵਰ ਪੈਰ ਹਰਡਲ ਤੋਂ ਲਗਪਗ 2 ਮੀਟਰ ਪਿੱਛੇ ਆਵੇਗਾ । ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਦੌੜਾਕ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਤੋਂ ਪੰਜ ਕਦਮ ਤਕ ਆਪਣੀ ਨਜ਼ਰ ਹੇਠਾਂ ਰੱਖਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਹਰਡਲ ਤੇ ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਕੇਂਦਰਿਤ ਰਹਿਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਅਖੀਰ ਤਕ ਕਦਮਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦਾ ਫਾਸਲਾ ਲਗਾਤਾਰ ਵਧਦਾ ਹੀ ਜਾਵੇਗਾ | ਪਰ ਆਖ਼ਰੀ ਕਦਮ ਉਛਾਲ ਕਦਮ ਨਾਲੋਂ ਲਗਪਗ 6 ਇੰਚ (10 ਸੈਂ:ਮੀ:) ਛੋਟਾ ਹੀ ਰਹੇਗਾ ।

ਆਮ ਦੌੜਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਹਰਡਲ ਦੌੜ ਵਿਚ ਭੱਜਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌੜਾਕ ਦੇ ਗੋਡੇ ਵਧੇਰੇ ਉੱਪਰ ਆਉਣਗੇ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਪੂਰਾ ਨਾ ਰੱਖ ਕੇ ਸਿਰਫ ਪੈਰ ਦੇ ਅਗਲੇ ਹਿੱਸੇ ਪੰਜਿਆਂ ਨੂੰ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਹਰਡਲ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਉਛਾਲ ਪੈਰ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਪੈਰ ਨੂੰ ਗੋਡੇ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਪੈਰ ਦਾ ਪੰਜਾ ਜ਼ਮੀਨ ਵੱਲ ਹੇਠਾਂ ਨੂੰ ਝੁਕਿਆ ਹੋਇਆ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਅਗਲੇ ਪੈਰ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਵੇਲੇ ਸਿੱਧਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਹਰਡਲ ਦੇ ਉੱਪਰ ਤੋਂ ਲੈ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਉੱਪਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਅੱਗੇ ਵਲ ਝੁਕਿਆ ਹੋਇਆ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਹਰਡਲ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਦੇ ਹੀ ਅਗਲੇ ਪੈਰ ਦੇ ਪੱਖ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਦਬਾਉਂਦੇ ਰਹਿਣਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਹਰਡਲ ਪਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾ ਹਰਡਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਫਾਸਲੇ ਤੇ ਨਾ ਪੈ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਹੀ ਜ਼ਮੀਨ ‘ਤੇ ਪਵੇ । ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪਿਛਲੇ ਪੈਰ ਨੂੰ ਗੋਡੇ ਨੂੰ ਝੁਕਾ ਕੇ ਹਰਡਲ ਦੇ ਉੱਪਰੋਂ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਸਮਨਾਂਤਰ ਰੱਖ ਕੇ ਗੋਡੇ ਨੂੰ ਸੀਨੇ ਦੇ ਕੋਲੋਂ ਅੱਗੇ ਲਿਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੈਰ ਅੱਗੇ ਆਉਂਦੇ ਹੀ ਦੌੜਾਕ ਤੇਜ਼ ਭੱਜਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਰਹੇਗਾ | ਹਰਡਲ ਪਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪਹਿਲਾ ਕਦਮ 1.55 ਤੋਂ 1.60 ਮੀਟਰ ਦੇ ਫਾਸਲੇ ‘ਤੇ, ਦੁਸਰਾ 2.10 ਮੀਟਰ ਦੇ ਅਤੇ ਤੀਸਰਾ ਲਗਪਗ 2.00 ਮੀਟਰ ਦੇ ਅੰਤਰ ‘ਤੇ ਪੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ( 12 ਮੀ:, 13.72.9 ਮੀ: 9.14 ਮੀ: 14.20 ਮੀ:)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਲਈ ਹਰਡਲਜ਼ ਦੀ ਗਿਣਤੀ, ਉਚਾਈ ਅਤੇ ਦੂਰੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਲਈ ਹਰਡਲਜ਼ ਦੀ ਗਿਣਤੀ, ਉਚਾਈ ਅਤੇ ਦੁਰੀ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ-

400 ਮੀਟਰ ਹਰਡਲ ਮਰਦ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ)
(400 M. HURDLES-MEN AND WOMEN)

ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਦੌੜਾਕ ਨੂੰ ਇਸ ਦੌੜ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਸੁਵਿਧਾ ਆਪਣੇ ਕਦਮਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਤਾਲਮੇਲ ਬਿਠਾਉਣ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਹਰਡਲ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਲੋਕ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ 21 ਤੋਂ 25 ਕਦਮਾਂ ਵਿਚ ਪੂਰੀ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਰੁਕਾਵਟ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ 13-15 ਜਾਂ 17 ਕਦਮ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਕੁੱਝ ਦੌੜਾਕ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ 14 ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ 16 ਕਦਮਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਸੱਜੇ ਪੈਰ ਨਾਲ ਉਛਾਲ ਲੈਣ ਨਾਲ ਲਾਭ ਹੋਣ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਸੰਭਾਵਨਾ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਉਛਾਲ 200 ਮੀਟਰ ਤੋਂ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਹਿਲਾ ਕਦਮ ਹਰਡਲ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ ਜ਼ਮੀਨ ‘ਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ 1.20 ਮੀਟਰ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਤਕਨੀਕ 10 ਮੀਟਰ ਅਤੇ 100 ਮੀਟਰ ਹਰਡਲਾਂ ਵਰਗੀ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । 400 ਮੀਟਰ ਦੌੜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸੈਕਿੰਡ 25 ਤੋਂ 3-5 ਤਕ 400 ਮੀਟਰ ਹਰਡਲ ਦਾ ਸਮਾਂ ਵੱਧ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਹਰਡਲਜ਼
(HURDLES)
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੇਸ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਇੰਨਾ ਬਲ (Stamina) ਅਤੇ ਰਫ਼ਤਾਰ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਕਿ ਐਥਲੀਟ ਆਪਣੀ ਰੇਸ ਨੂੰ ਤਕਰੀਬਨ ਫਿਨਿਸ਼ ਲਾਈਨ ਤੋਂ ਪੰਜ-ਸੱਤ ਗਜ਼ ਅੱਗੇ ਤਕ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਰੱਖੇ, ਤਾਂ ਹੀ ਚੰਗੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਦੀ ਆਸ ਰੱਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਫੀਲਡ ਈਵੈਂਟਸ ਵਿਚ ਕਿੰਨੇ ਈਵੈਂਟਸ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ –

1. ਰਨਵੇ ਦੀ ਲੰਬਾਈ = 40 ਮੀ. ਘੱਟੋ ਤੋਂ ਘੱਟ, 45 ਮੀ. ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ
2. ਰਨਵੇ ਦੀ ਚੌੜਾਈ = 1.22 ਮੀ.
3. ਪਿਟ ਦੀ ਲੰਬਾਈ । = 10 ਮੀ.
4. ਪਿਟ ਦੀ ਚੌੜਾਈ = 2.75 ਮੀ. ਤੋਂ 3 ਮੀ.
5. ਟੇਕ ਆਫ਼ ਬੋਰਡ ਦੀ ਲੰਬਾਈ = 1.22 ਮੀ.
6. ਟੇਕ ਆਫ਼ ਬੋਰਡ ਦੀ ਚੌੜਾਈ = 20 ਸੈਂ.ਮੀ.
7. ਟੇਕ ਆਫ਼ ਬੋਰਡ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ = 10 ਸੈਂ.ਮੀ.

ਲੰਮੀ ਛਾਲ (LONG JUMP)

ਲੰਮੀ ਛਾਲ ਦਾ ਢੰਗ (Method of Long Jump)-ਛਾਲ ਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪੈਰ ਨੂੰ ਪੱਕਾ ਕਰਨ ਲਈ ਲੰਮੀ ਛਾਲ ਵਿਚ ਵੀ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕਰਾਂਗੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉੱਚੀ ਛਾਲ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ | ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਛਾਲ ਮਾਰਨ ਵਾਲੇ ਪੈਰ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਸਿੱਧਾ ਰੱਖ ਕੇ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਪੈਰ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਅਤੇ ਸੱਜੇ ਪੈਰ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਰੱਖ ਕੇ ਸੱਜੇ ਗੋਡੇ ਤੋਂ ਝੁਕਾ ਕੇ ਉੱਪਰ ਵਲ ਲੈ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਨੂੰ ਕੁਹਣੀ ਤੋਂ ਝੁਕਾ ਕੇ ਰੱਖਾਂਗੇ । ਢੰਗ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਹੋਵੇਗਾ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਤੇਜ਼ ਦੌੜਨ ਵਾਲੇ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਖੜੇ ਹੋ ਕੇ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਚਾਰ-ਪੰਜ ਕਦਮ ਤਰ ਕੇ ਕਰਾਂਗੇ । ਜਦੋਂ ਇਹ ਕਿਰਿਆ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਹੋਣ ਲੱਗੇ, ਤਦ ਥੋੜ੍ਹਾ ਭਜਦੇ ਹੋਏ ਇਹ ਕਿਰਿਆ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਇਸ ਸਮੇਂ ਉੱਪਰ ਜਾਂਦੇ ਸਮੇਂ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ –
1. ਛੇ ਜਾਂ ਸੱਤ ਕਦਮ ਦੌੜ ਕੇ ਅੱਗੇ ਅਤੇ ਉੱਪਰ ਜਾ ਕੇ ਕੁੱਦਦਾ ਹੋਇਆ ਖਿਡਾਰੀ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਆਵੇਗਾ । ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਦੁਹਰਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜ਼ਮੀਨ ‘ਤੇ ਆਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਕੁੱਦਣ ਵਾਲੇ ਪੈਰ ਨੂੰ ਵੀ ਸੁਤੰਤਰ ਪੈਰ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਲੈ ਆਵੇਗਾ |
2. ਉੱਪਰ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਕ ਰੁਮਾਲ ਲੱਕੜੀ ਵਿਚ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਕੁੱਦਣ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਉੱਚਾਈ ਤੇ ਲਗਾਵਾਂਗੇ ਅਤੇ ਕੁੱਦਣ ਵਾਲੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਰੁਮਾਲ

ਨੂੰ ਛੂਹਣ ਨੂੰ ਕਹਾਂਗੇ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਐਥਲੀਟ (Athletes) ਉੱਪਰ ਜਾਣਾ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਰੱਖਣਾ ਸਿੱਖ ਜਾਵੇਗਾ ।

ਅਖਾੜੇ ਵਿਚ ਡਿੱਗਣ ਦਾ ਢੰਗ ਲੈਂਡਿੰਗ
(METHOD OF LANDING)
ਦੋਹਾਂ ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਕਰਕੇ ਐਥਲੀਟ ਪਿਟ (Pit) ਦੇ ਕੰਡੇ ਤੇ ਖੜੇ ਹੋ ਜਾਣਗੇ । ਭੁਜਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਪਿੱਛੇ ਵਲ ਲਿਆਉਣਗੇ ਅਤੇ Swing ਕਰਨਗੇ । ਨਾਲ ਹੀ ਗੋਡੇ ਵੀ ਝੁਕਾਉਣਗੇ ਅਤੇ ਹੱਥਾਂ ਬਾਹਵਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਿਆਂ ਪਿੱਛੇ ਵਲ ਲੈ ਜਾਣਗੇ । ਇਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਗੋਡੇ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਵਧਾ ਕੇ ਬਾਹਵਾਂ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਅਤੇ ਉੱਪਰ ਵਲ ਲੈ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਦੋਵਾਂ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅਖਾੜੇ (Pit) ਵਿਚ ਜੰਪ ਕਰਨਗੇ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰਹੇ ਕਿ ਪੈਰ ਡਿਗਦੇ ਸਮੇਂ ਜਿੱਥੋਂ ਤਕ ਸੰਭਵ ਹੋਵੇ, ਸਿੱਧੇ ਰੱਖਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪੱਠਿਆਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਧੱਕਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਿ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਪਿੱਛੇ ਝੁਕਾਅ (Arc) ਬਣ ਸਕੇ, ਜੋ ਕਿ ਹੈੱਗ ਸਟਾਈਲ (Hang Style) ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

ਐਥਲੀਟਸ (Athletes) ਨੂੰ ਸੱਤ ਕਦਮ ਕੁੱਦਣ ਲਈ ਆਖਾਂਗੇ । ਕੁੱਦਦੇ ਸਮੇਂ ਸੁਤੰਤਰ ਪੈਰ ਦੇ ਗੋਡੇ ਨੂੰ ਹਿਪ (Hip) ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਲਿਆਵੇਗਾ । ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਐਥਲੀਟ (Athlete) ਹਵਾ ਵਿਚ ਥੋੜ੍ਹੀ ਉੱਚਾਈ ਲਵੇਗਾ, ਸੁਤੰਤਰ ਪੈਰ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਵਲ ਅਤੇ ਹੇਠਾਂ ਵਲ ਲਿਆਵੇਗਾ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਕੁੱਦਣ ਵਾਲੇ ਪੈਰ
ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਸਕੇ ਕੁੱਦਣ ਵਾਲਾ ਪੈਰ ਗੋਡਿਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਉੱਪਰਲਾ ਹਿੱਸਾ ਸਿੱਧਾ ਹੋਵੇ : ਜਦੋਂ ਖਿਡਾਰੀ ਹਵਾ ਵਿਚ ਉੱਚਾਈ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਵੇਲੇ ਉਸ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਗੋਡਿਆਂ ਤੋਂ ਲੁਕੇ ਹੋਣਗੇ ਅਤੇ ਪੈਰ ਪੱਟ ਦੀ ਸੇਧ ਵਿਚ ਹੋਣਗੇ । ਦੋਵੇਂ ਭੁਜਾਵਾਂ ਸਿਰ ਦੇ ਬਗਲ ਵਿਚ ਅਤੇ ਉੱਪਰ ਵਲ ਹੋਣਵੀਆਂ ਸਰੀਰ ਪਿੱਛੇ ਵਲ ਝੁਕੀ ਹੋਈ ਦਸ਼ਾ ਵਿਚ ਅਤੇ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਐਥਲੀਟਸ (Athlets) ਅਖਾੜੇ (Pit) ਵਿਚ ਡਿੱਗਣ ਵਾਲੇ ਹੋਣ, ਉਹ ਸੁਤੰਤਰ ਪੈਰ ਗੋਡੇ ਤੋਂ ਝੁਕਾ ਕੇ ਅੱਗੇ ਨੂੰ ਅਤੇ ਉੱਪਰ ਨੂੰ ਲੈ ਜਾਣਗੇ, ਢਿੱਡ ਹੇਠਾਂ ਵਲ ਲਿਆਉਣਗੇ ਅਤੇ ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਕਰਕੇ ਉੱਪਰ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਵਿਚ ਰੋਕਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨਗੇ ।

ਹਿਚ ਕਿੱਕ ਦਾ ਢੰਗ
(METHOD OF HITCH KICK)

ਜੰਪ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ (Split) ਹਵਾ ਵਿਚ, ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਪਿੱਛੇ ਕਰਕੇ, ਸੁਤੰਤਰ ਪੈਰ ਉੱਤੇ ਲੈਂਡਿੰਗ (Landing) ਕਰਨਾ ਪਰ ਉੱਪਰਲਾ ਹਿੱਸਾ ਅਤੇ ਸਿਰ ਸਿੱਧਾ ਰਹੇਗਾ, ਪਿੱਛੇ ਵਲ ਨਹੀਂ ਜਾਵੇ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਵਾ ਵਿਚ ਸੁਤੰਤਰ ਪੈਰ ਨੂੰ ਰੱਖਣਗੇ ਅਤੇ ਕੁੱਦਣ ਵਾਲੇ ਪੈਰ ਨੂੰ ਅੱਗੇ . ਲੈ ਜਾ ਕੇ ਲੈਂਡਿੰਗ (Landing) ਕਰਨਗੇ ।

ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਢੰਗ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਹੋਣਗੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉੱਪਰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਸਿਰਫ ਸੁਤੰਤਰ ਪੈਰ ਨੂੰ ਲੈਡਿੰਗ (Lang) ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਟੇਕ ਆਫ਼ ਪੈਰ ਦੇ ਨਾਲ ਲੈ ਆਉਣਗੇ ਅਤੇ ਦੋਹਾਂ ਪੈਰਾਂ ਤੇ ਇੱਕੋ ਵੇਲੇ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਆਉਣਗੇ । ਹੋਰ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਢੰਗ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਹੋਣਗੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹੈਂਗ ਦੇ ਵਿਚ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ | ਐਥਲੀਟ (Athlet) ਨੂੰ ਭੱਜਣ ਦਾ ਰਸਤਾ (Approach Run) ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਵਧਾਉਂਦੇ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ |

ਉੱਪਰ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸਪਰਿੰਗ ਬੋਰਡਾਂ (Sprin Board) ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜਿਮਨਾਸਟਿਕ (Gymnastic) ਵਾਲੇ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸਪਰਿੰਗ ਬੋਰਡ (Spring Board) ਦੀ ਘਾਟ ਵਿਚ ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਉੱਚੀ ਥਾਂ ਤੇ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਿ ਐਥਲੀਟਸ ਨੂੰ ਹਵਾ ਵਿਚ ਸਹੀ ਕਿਰਿਆ ਢੰਗ ਕਰਨ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਹੋ ਜਾਵੇ |

ਟਰਿਪਲ ਜੰਪ (TRIPLE JUMP)

1. ਰਨਵੇ ਦੀ ਲੰਬਾਈ = 40 ਮੀ. ਤੋਂ 45 ਮੀ.
2. ਰਨਵੇ ਦੀ ਚੌੜਾਈ 3 .22 ਮੀ.
3. ਕਰਾਸ ਬਾਰ ਦੀ ਲੰਬਾਈ = 3.98 ਮੀ. ਤੋਂ 4.2 ਮੀ.
4. ਕਰਾਸ ਬਾਰ ਦਾ ਵਜ਼ਨ . – 2 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ
5. ਪਿਟ ਦੀ ਲੰਬਾਈ = 5 ਮੀ.’
6. ਪਿਟ ਦੀ ਚੌੜਾਈ = 275 ਮੀ. ਤੋਂ 3 ਮੀਟਰ
7. ਪਿਟ ਦੀ ਉੱਚਾਈ = 60 ਸੈਂ.ਮੀ.

ਅਪਰੋਚ ਰਨ (Approach Run)-ਲੰਮੀ ਛਾਲ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਵਿਚ ਵੀ ਅਪਰੋਚ ਰਨ ਲਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਪਰ ਸਪੀਡ (Speed) ਨਾ ਵਧੇਰੇ ਤੇਜ਼ ਅਤੇ ਨਾ ਵਧੇਰੇ ਹੌਲੀ ਹੋਵੇਗੀ ।


ਅਪਰੋਚ ਰਨ ਦੀ ਲੰਬਾਈ (Length of Approach Run)-ਟਰਿਪਲ ਜੰਪ ਵਿਚ 18 ਤੋਂ 22 ਕਦਮ ਜਾਂ 40 ਤੋਂ 45 ਮੀ: ਦੇ ਲਗਪਗ ਅਪਰੋਚ ਰਨ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕੁੱਦਣ ਵਾਲੇ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭੱਜਣ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਹੈ । ਹੌਲੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਵਾਲਾ ਲੰਮਾ ਅਪਰੋਚ ਲਵੇਗਾ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਵਧੇਰੇ ਤੇਜ਼ ਰਫਤਾਰ ਵਾਲਾ ਛੋਟਾ ਅਪਰੋਚ ਲਵੇਗਾ । ਦੋਹਾਂ ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਰੱਖ ਕੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨਗੇ, ਭੱਜਣ ਦੀ ਰਫਤਾਰ ਨੂੰ ਆਮ ਰੱਖਣਗੇ । ਸਰੀਰ ਦਾ ਉੱਪਰਲਾ ਹਿੱਸਾ ਸਿੱਧਾ ਰਹੇਗਾ ।

ਟੇਕ ਆਫ਼ (Take Off) ਲੈਂਦੇ ਸਮੇਂ ਗੋਡਾ ਲੰਮੀ ਛਾਲ ਦੀ ਬਜਾਇ ਇਸ ਵਿਚ ਘੱਟ ਝੁਕਿਆ ਹੋਵੇਗਾ । ਸਰੀਰ ਦਾ ਭਾਰ ਟੇਕ ਆਫ ਅਤੇ ਹੋਪ-ਸਟੈਂਪ (Hop Step) ਲੈਂਦੇ ਸਮੇਂ ਪਿੱਛੇ ਰਹੇਗਾ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਬਾਹਵਾਂ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿਣਗੀਆਂ । ਦੂਸਰੀ ਲੱਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਸਪਲਿਟ ਪੁਜ਼ੀਸ਼ਨ (Split Position)ਬਣਾਵੇਗੀ ।

ਟਰਿਪਲ ਜੰਪ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮ ਦੀ ਤਕਨੀਕ (Technique) ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ –

1. ਫ਼ਲੈਟ ਤਕਨੀਕ
2. ਸਟੀਪ ਤਕਨੀਕ
3. ਮਿਕਸਡ ਤਕਨੀਕ |

ਤੀਹਰੀ ਛਾਲ (Triple Jumping)
ਉੱਚੀ ਛਾਲ (HIGH JUMP)

1. ਰਨਵੇ ਦੀ ਲੰਬਾਈ = 15 ਮੀ. ਤੋਂ 25 ਮੀ.
2. ਤਿਕੋਣੀ ਕਰਾਸਬਾਰ ਦੀ ਹਰੇਕ ਭੁਜਾ = 30 ਮਿ.ਮੀ.
3. ਕਰਾਸਬਾਰ ਦੀ ਲੰਬਾਈ = 3.98 ਮੀ. ਤੋਂ 4.02 ਮੀ.
4. ਕਰਾਸਬਾਰ ਦਾ ਵਜ਼ਨ = 2 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ
5. ਪਿਟ ਦੀ ਲੰਬਾਈ = 5 ਮੀ.
6. ਪਿਟ ਦੀ ਚੌੜਾਈ = 4 ਮੀ.
7. ਪਿਟ ਦੀ ਉੱਚਾਈ = 60 ਸੈਂ.ਮੀ.

1.ਸਾਰੇ ਟਰੈਕਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਦੋਹਾਂ ਪੈਰਾਂ ਤੇ ਇਕੋ ਵੇਲੇ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਹੀ ਕੁੱਦਣ ਨੂੰ ਕਹਿਣਗੇ । ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਇਕ ਪੈਰ ਤੇ ਕੁੱਦਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇਣਗੇ ।
ਉੱਪਰ ਉਛਲਦੇ ਸਮੇਂ ਇਹ ਧਿਆਨ ਰਹੇ ਕਿ ਸਰੀਰ ਦਾ ਉੱਪਰਲਾ ਹਿੱਸਾ ਸਿੱਧਾ ਰਹੇ ਅਤੇ ਹਰ ਵਾਰ ਹੀ ਕੁੱਦਿਆ ਜਾਵੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਸ ਪੈਰ ਦੇ ਕੁੱਦਣ ਨਾਲ ਸੌਂਖ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਉਛਾਲ ਉਠਾਣ) ਪੈਰ (Take off Foot) ਮੰਨ ਕੇ ਟਰੇਨਰਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਲਿਖੇ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ –

• ਖੱਬੇ ਪੈਰ ਤੇ ਕੁੱਦਣ ਵਾਲੇ ।
• ਸੱਜੇ ਪੈਰ ਤੇ ਕੁੱਦਣ ਵਾਲੇ ।

2. ਅੱਗੇ ਰੱਖ ਕੇ ਦੂਸਰੇ ਪੈਰ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਰੱਖਣਗੇ । ਦੋਹਾਂ ਬਾਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਵੇਲੇ ਪਿੱਛੇ ਤੋਂ ਅੱਗੇ, ਕੁਹਣੀਆਂ ਤੋਂ ਮੋੜ ਕੇ ਅੱਗੇ, ਉੱਪਰ ਵਲ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਜਾਣਗੇ ।
ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪਿੱਛੇ ਰੱਖੇ ਪੈਰ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਵਲ ਕਿੱਕ ਕਰਨਗੇ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਉਛਲ ਕੇ ਫਿਰ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਤੇ ਵਾਪਿਸ ਉਸੇ ਪੈਰ ਤੇ ਆਉਣਗੇ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਉਛਾਲ ਪੈਰ (Take off Foot) ਵਾਲੇ ਪੈਰ ਦਾ ਗੋਡਾ ਵੀ ਉੱਪਰ ਉੱਠਦੇ ਸਮੇਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਮੁੜਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਪਰ ਸਰੀਰ ਉੱਪਰਲਾ ਹਿੱਸਾ ਸਿੱਧਾ ਰਹੇਗਾ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਉੱਪਰ ਉੱਠੇਗਾ ਅਤੇ ਉਸ ਥਾਂ ਤੇ ਵਾਪਿਸ ਆਵੇਗਾ | ਉੱਪਰ ਜਾਂਦੇ ਸਮੇਂ ਲੱਕ ਅਤੇ ਅਗਲਾ ਪੈਰ ਸਿੱਧਾ ਰੱਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ।

3. ਸਿੱਖਣ ਵਾਲੇ 45° ਤੇ ਖੱਬੇ ਅਤੇ ਸੱਜੇ ਪੈਰ ਵਾਲੇ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਪਾਸੇ ਖੜੇ ਹੋ ਕੇ ਛੜ ਨੂੰ ਦੋ ਫੁੱਟ ਦੀ ਉੱਚਾਈ ਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਅੱਗੇ ਤੁਰਦੇ ਹੋਏ ਉੱਪਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਛਾਲ ਕੇ ਕਰਾਸ ਬਾਰ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨਗੇ ਅਤੇ ਉੱਪਰ ਜਾ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਆਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਉਸੇ ਟੇਕ ਆਫ ਫੁਟ ਤੇ ਵਾਪਿਸ ਆਉਣਗੇ । ਫਰਕ ਕੇਵਲ ਇੰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਤੇ ਵਾਪਿਸ ਨਾ ਡਿਗ ਕੇ ਕਰਾਸ-ਬਾਰ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨਗੇ । ਡਿਗਦੇ ਸਮੇਂ ਦੂਜਾ ਪੈਰ ਪਹਿਲੇ ਪੈਰ ਤੇ ਆਉਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦਸ ਜਾਂ ਬਾਰਾਂ ਇੰਚ ਤੇ ਆਵੇਗਾ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਵਧੇਗਾ ।

4. ਕਰਾਸ ਬਾਰ ਦੀ ਉੱਚਾਈ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਟੇਕ ਆਫ ਫੁਟ ਨੂੰ ਲੰਮਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਹਾਂਗੇ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਪੈਰ ਦੀ ਅੱਡੀ ਪਹਿਲਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਆਵੇ ।ਫਿਰ ਦੋਵੇਂ ਬਾਹਾਂ ਕੂਹਣੀਆਂ ਵਲ ਮੁੜੀਆਂ ਹੋਣ । ਕੁੱਦਦੇ ਸਮੇਂ ਧਿਆਨ ਕਰਾਸ ਬਾਰ ਤੇ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਸਿਰ ਸਰੀਰ ਦੇ ਕੁੱਝ ਪਿੱਛੇ ਲੁਕਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਪਿਛਲੇ ਪੈਰ ਉੱਪਰ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਪੈਰ ਦਾ ਪੰਜਾ ਉੱਪਰ ਵਲ ਸਿੱਧਾ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਧਿਆਨ ਰੱਖਣ ਯੋਗ ਗੱਲਾਂ

ਇਸ ਵਿਚ ਹੇਠਲੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ –

1. ਦੋਹਾਂ ਬਾਹਾਂ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਉੱਪਰ ਲੈ ਜਾਣਗੇ ।
2. ਟੇਕ ਆਫ਼ ਫੁਟ (Take off foot) ਉਸ ਸਮੇਂ ਜ਼ਮੀਨ ਛੱਡੇਗਾ ਜਦੋਂ ਕਿ ਫਰੀ ਲੈਂਗ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਉਚਾਈ ਤਕ ਪੁੱਜ ਜਾਵੇਗੀ ।
3. ਉੱਪਰ ਦੱਸੀ ਗਈ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਜੋਗਿੰਗ (Jogging) ਦੇ ਨਾਲ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ।
4. ਕਰਾਸ ਬਾਰ (Cross bar) ਨੂੰ ਦੋ ਫੁੱਟ (60 ਸੈਂ: ਮੀ:) ਉੱਚਾ ਰੱਖ ਕੇ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ: 3 ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਾਸ ਛੇੜ (Cross bar) ਪਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਅਖਾੜੇ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਹਵਾ ਵਿਚ 90° ਤੇ ਘੁੰਮਣਗੇ ।
5. ਖੱਬੇ ਪੈਰ ਤੋਂ ਟੇਕ ਆਫ (Take off) ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਘੁੰਮਣਗੇ ਅਤੇ ਸੱਜੇ ਪੈਰ ਤੇ ਟੇਕ ਆਫ (Take off) ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਘੁੰਮਣਗੇ ।

ਇਸ ਵਿਚ ਦੋ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ –

1. ਖਿਡਾਰੀ ਉਛਾਲ (Take off) ਲੈਂਦੇ ਸਮੇਂ ਹੀ ਨਾ ਘੁੰਮਣ ਅਤੇ
2. ਪੂਰਨ ਉੱਚਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾ ਘੁੰਮਣ ।

6. ਟੇਕ ਆਫ਼ ਫੁਟ (Take off Foot) ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਰੱਖ ਕੇ ਖੜੇ ਹੋਣਗੇ ਪਰ ਇਹ ਧਿਆਨ ਰਹੇ ਕਿ ਸਰੀਰ ਦਾ ਭਾਰ ਅੱਡੀ ਤੇ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਰੀ ਲੈਂਗ (Free Leg) ਦੇ ਉੱਪਰ ਵਲ (Kick) ਕਿੱਕ ਕਰਨਗੇ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਕੀ ਸਰੀਰ ਦਾ ਸਾਰਾ ਹਿੱਸਾ ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕਿਆ ਜਾਵੇ ।

7. ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਚੂਨੇ ਦੀ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਰੇਖਾ ਲਿਜਾਵਾਂਗੇ । ਐਥਲੀਟ ਇਸ ਚੂਨੇ ਰੇਖਾ ਦੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਕੇ ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਕਰਨਗੇ । ਉੱਪਰ ਹਵਾ ਵਿਚ ਪੁੱਜਦੇ ਹੀ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਟੇਕ ਆਫ਼ (Take off) ਨੂੰ ਘੁਮਾਉਣ, ਚਿਹਰਾ ਹੇਠਾਂ ਕਰਨਗੇ ਅਤੇ ਪਿਛਲੇ ਪੈਰ ਨੂੰ ਕਿੱਕ (Kick) ਦੇ ਨਾਲ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕਣਗੇ । | ਇਸ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਧਿਆਨ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਕਿ ਫਰੀ ਲੈਂਗ (Free Leg) ਨੂੰ ਸਿੱਧੀ ਕਿੱਕ (Kick) ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ । ਟੇਕ ਆਫ਼ ਲੈਂਗ (Take off Leg) ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਕਿੱਕ ਗੋਡੇ ਮੋੜ ਕੇ (Bend) ਉੱਪਰ ਲੈ ਜਾਵਾਂਗੇ । ਖਿਡਾਰੀ ਕਸਬਾਰ (Cross bar) ਪਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਅਖਾੜੇ ਵਿਚ ਰੋਜ਼ ਅਭਿਆਸ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਟੇਕ ਆਫ਼ ਕਿੱਕ ਤੇਜ਼ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸੰਤੁਲਨ ਵੀ ਵਿਗੜ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

8. ਤਿੰਨ ਕਦਮ ਤੋਂ ਆ ਕੇ ਜੰਪ ਕਰਨਾ (Jumping from three Steps)-ਕਰਾਸ ਬਾਰ ਦੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਇਕ ਡੇਢ ਫੁਟ ਤੋਂ 2 ਫੁਟ (45 ਸਮ ਤੋਂ 60 ਸਮ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੇ ਰੇਖਾ ਖਿੱਚਾਂਗੇ । ਇਸ ਰੇਖਾ ਤੋਂ 30° ਤੇ ਦੋਵੇਂ ਪੈਰ ਰੱਖ ਕੇ ਖੜੇ ਹੋਵਾਂਗੇ ਅਤੇ ਟੇਕ ਆਫ਼ ਫੁਟ (Take off foot) ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਕੱਢਦੇ ਹੋਏ ਮੱਧਮ ਚਾਲ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵੱਲ ਭੱਜਾਂਗੇ । ਜਿੱਥੇ ਤੀਸਰਾਂ ਪੈਰ ਆਵੇ ਉੱਥੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਲਾ ਦਿਓ ਅਤੇ ਹੁਣ ਉਸ ਥਾਂ ਤੇ ਦੋਵੇਂ ਰੱਖ ਕੇ ਕਸਬਾਰ (Cross bar) ਵਲ ਚੱਲਾਂਗੇ ਅਤੇ ਉੱਪਰ ਦੱਸੀ ਗਈ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਵਾਂਗੇ | ਕਸਬਾਰ ਦੀ ਉੱਚਾਈ ਐਥਲੀਟ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਅਨੁਸਾਰ ਵਧਾਉਂਦੇ ਜਾਵਾਂਗੇ ।

ਪੋਲ ਛਾਲ
(POLE VAULT)

• ਰਨਵੇ ਦੀ ਲੰਬਾਈ = 40 ਮੀ. ਤੋਂ 45 ਮੀ.
• ਰਨਵੇ ਦੀ ਚੌੜਾਈ = 1.22 ਮੀ.
• ਲੈਡਿੰਗ ਏਰੀਆ = 5 x 5 ਮੀ.
• ਤਿਕੋਣੀ ਕਰਾਸ ਬਾਰ ਦੀ ਲੰਬਾਈ । = 4.48 ਮੀ. ਤੋਂ 4.52 ਮੀ.
• ਤਿਕੋਣੀ ਕਰਾਸ ਬਾਰ ਦੀ ਹਰੇਕ ਭੁਜਾ = 30 ਸੈਂ.ਮੀ.
• ਕਰਾਸ ਬਾਰ ਦਾ ਵਜ਼ਨ = 2.25 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ
• ਲੈਂਡਿੰਗ ਏਰੀਏ ਦੀ ਉੱਚਾਈ । = 61 ਸੈਂ.ਮੀ. ਤੋਂ 91 ਸੈਂ.ਮੀ.
• ਵਾਲਟਿੰਗ ਬਾਕਸ ਦੀ ਲੰਬਾਈ = 1.08 ਮੀਟਰ
• ਬਾਕਸ ਦੀ ਚੌੜਾਈ ਰਨਵੇ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ = 60 ਸੈਂ.ਮੀ. ।

ਐਥਲੈਟਿਕਸ ਵਿਚ ਬਾਂਸ ਛਾਲ (Pole Vault) ਬਹੁਤ ਹੀ ਉਲਝਿਆ ਹੋਇਆ ਈਵੈਂਟ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਈਵੈਂਟ ਵਿਚ ਟੇਕ ਆਫ਼ (Take off) ਦੇ ਅਖਾੜੇ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਇੰਨੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਜਿੰਨੀ ਕਿ ਪੋਲ ਵਾਲਟ ਵਿਚ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਈਵੈਂਟ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਅਤੇ ਸਿਖਾਉਣ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਬਾਂਸ ਉਛਾਲ ਦੇ ਲਈ ਐਥਲੀਟ ਦੀ ਚੋਣ (Selection of Athletes for Pole Vault) – ਚੰਗਾ ਬਾਂਸ ਕੁੱਦਣ ਵਾਲਾ ਇਕ ਸਰਵਰ ਆਲ ਰਾਊਂਡਰ ਖਿਡਾਰੀ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਅਜਿਹੀ ਈਵੈਂਟ (Event) ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਸਭ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਬਣਾਏ ਰੱਖਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗਤੀ (Speed), ਸ਼ਕਤੀ (Strength), ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ (Endurance) ਅਤੇ ਤਾਲਮੇਲ (Coordination) । ਬਾਂਸ ਕੁੱਦਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਇਕ ਚੰਗਾ ਜਿਮਨਾਸਟ ਵੀ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਵੇਲੇ ਕਰ ਸਕੇ ।

ਪੋਲ ਦੀ ਪਕੜ ਅਤੇ ਲੈ ਕੇ ਤੁਰਨਾ (HOLDING AND CARRYING THE POLE) –
ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਤਲੀ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਵੱਲ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਪੋਲ ਨੂੰ ਫੜਦੇ ਹਨ | ਸੱਜਾ ਹੱਥ ਸਰੀਰ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਠ (Hip) ਦੇ ਕੋਲ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਬਾਂਸ (Poll) ਦੇ ਆਖਰੀ ਸਿਰੇ ਵੱਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਬਾਂਸ ਨੂੰ ਫੜਦੇ ਸਮੇਂ ਖੱਬਾ ਬਾਜੂ ਕੂਹਣੀ ਨਾਲ 100 ਅੰਸ਼ ਦਾ ਕੋਣ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਦੂਰ ਗੁੱਟ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਬਾਂਸ ਨੂੰ ਫੜਦੇ ਹਨ । ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਜੋ ਕਿ ਬਾਂਸ ਦੇ ਆਖਰੀ ਸਿਰੇ ਵੱਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਬਾਂਸ ਨੂੰ ਅੰਗੂਠੇ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਹਿੱਸੇ ਅਤੇ ਤਰਜਨੀ ਉਂਗਲੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਉੱਪਰੋਂ ਹੇਠਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਫੜਦੇ ਹਨ । ਦੋਵੇਂ ਕੂਹਣੀਆਂ 100 ਅੰਸ਼ ਦਾ ਕੋਣ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੀ ਦੂਰੀ 24 ਇੰਚ (60 ਸੈਂ: ਮੀ:) ਤੋਂ 35 ਇੰਚ (80 ਸੈਂ: ਮੀ:) ਤਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਬਾਂਸ ਕੁੱਦਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਬਨਾਵਟ ਤੇ ਅਤੇ ਪੋਲ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਭੱਜਦੇ ਸਮੇਂ ਜਿਸ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਆਰਾਮ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ, ਉਸ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪੋਲ ਦੇ ਨਾਲ ਭੱਜਣ ਦੇ ਢੰਗ
(RUNNING WITH THE POLE)

1. ਬਾਂਸ ਨੂੰ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਰੱਖ ਕੇ ਤੁਰਨਾ (Walking with the pole keeping overhead-ਇਸ ਵਿਚ ਬਾਂਸ ਨੂੰ ਬਾਕਸ ਦੇ ਕੋਲ ਲਿਆਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਵੱਧ ਸਮਾਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਢੰਗ ਵਧੇਰੇ ਢੁੱਕਵਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ ।
2. ਬਾਂਸ ਨੂੰ ਸਿਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰੱਖ ਕੇ ਤੁਰਨਾ (Walking with pole keeping at the level of head)-ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਬਾਂਸ ਕੁੱਦਣ ਵਾਲੇ ਇਸ ਢੰਗ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿਚ ਤੁਰਦੇ ਸਮੇਂ ਬਾਂਸ ਦਾ ਸਿਰਾ ਸਿਰ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਅਤੇ ਖੱਬੇ ਮੋਢੇ ਦੀ ਸੇਧ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
   ਸੱਜੇ ਤੋਂ ਖੱਬੇ-ਇਸ ਵਿਚ ਮੋਢੇ ਅਤੇ ਬਾਹਾਂ ਸਾਧਾਰਨ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
3. ਬਾਂਸ ਨੂੰ ਸਿਰ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਲੈ ਕੇ ਤੁਰਨਾ (Walking with pole keeping below the head-ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਬਾਹਾਂ ਤੇ ਵਧੇਰੇ ਜ਼ੋਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਾਕਸ ਤਕ ਆਉਂਦੇ-ਆਉਂਦੇ ਸਰੀਰ ਥੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਲੋਕ ਇਸ ਨੂੰ ਕੰਮ ਵਿਚ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਅਪਰੋਚ ਰਨ (Approach run)-ਐਥਲੀਟ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਉੱਪਰ ਯਕੀਨ ਉਦੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਸਦਾ ਅਪਰੋਚ ਰਨ ਸਹੀ ਆਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅੱਗੇ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਤੇ ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਹੀ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗਾ ਢੰਗ (The best method) ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਚੂਨੇ ਦੀ ਲਾਈਨ ਲਗਾ ਕੇ ਐਥਲੀਟ ਨੂੰ ਪੋਲ ਦੇ ਨਾਲ ਲਗਪਗ 150 ਫੁਟ (50 ਮੀ:) ਤਕ ਭੱਜਣ ਨੂੰ ਕਹਿਣਾ ।

ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤਕ ਕਰਨ ਨਾਲ ਐਥਲੀਟ ਦਾ ਪੈਰ ਇਕ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਠੀਕ ਆਉਣ ਲੱਗੇਗਾ । ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਤੁਸੀਂ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਫੀਤੇ ਨਾਲ ਨਾਪ ਲਓ, ਫਿਰ ਬਾਂਸ ਛਾਲ ਦੇ ਰਨ ਵੇਅ (Run way) ਤੇ ਕੰਮ ਕਰੋ । ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਅਪਰੋਚ ਰਨ ਨੂੰ ਵੀ ਘਟਾਉਣਾ ਵਧਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਬਾਂਸ ਛਾਲ ਦੇ ਅਪਰੋਚ ਰਨ (Approach run)-ਇਹ ਸਿਰਫ ਇਕ ਹੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਵਧੇਰੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੋਣ ਨਾਲ ਛਾਲ ਮਾਰਨ ਵਾਲਾ ਆਪਣੇ ਸਟਾਈਲ (Style) ਨੂੰ ਨਾ ਸੋਚ ਕੇ ਚੈੱਕ ਮਾਰਕ (Check Mark) ਨੂੰ ਸੋਚਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਅਪਰੋਚ ਰਨ (Approach run) ਦੀ ਲੰਬਾਈ 40 ਤੋਂ 45 ਮੀ: ਦੇ ਲਗਪਗ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਖੀਰਲੀ 4 ਜਾਂ 6 ਕਦਮ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤੇਜ਼ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਪੋਲ ਪਲਾਂਟ
(POLE PLANT)
ਇਹ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਪੂਰੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਪੋਲ (Pole) ਨੂੰ ਪਲਾਂਟ (Plant) ਕਰ ਸਕੋ, ਉਸ ਦੇ ਲਈ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨੂੰ ਸੀਮਿਤ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਸਟੀਲ ਪੋਲ ( Ste Pyle ਵਿਚ ਪਲਾਂਟ ਜਲਦੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਾਇਬਰ ਗਲਾਸ (Fibre Glass) ਵਿਚ ਦੇਰੀ ਨਾਲ | ਸਟੀਲ ਪੋਲ ਵਿਚ ਪਲਾਂਟ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਔਥਲੀਟ ਨੂੰ “ਇਕ ਅਤੇ ਦੋ” ਗਿਣਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਕ ਕਹਿਣ ‘ਤੇ ਖੱਬਾ ਪੈਰ ਅੱਗੇ ਟੇਕ ਆਫ (Take off) ਦੇ ਲਈ ਆਵੇ ਅਤੇ ਸੱਜੇ ਪੈਰ ਦਾ ਗੋਡਾ ਉੱਪਰ ਵਲ ਜਾਵੇਗਾ । ਦੋ ਕਹਿਣ ਤੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਸਵਿੰਗ (Swing) ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਣੀ ਹੈ | ਇਸ ਸਮੇਂ ਵਾਲਟਰ (Vaulter) ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਖੱਬੀ ਲੱਤ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਛੱਡ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਿ ਉਹ ਸੱਜੀ ਲੱਤ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਸਕੇ । ਇਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਚੰਗੀ ਸਵਿੰਗ ਲੈਣ ਵਿਚ ਸਹੂਲਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਟੇਕ ਆਫ (TAKE OFF)
ਟੇਕ ਆਫ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸੱਜਾ ਗੋਡਾ ਅੱਗੇ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਪੋਲ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੀਨੇ ਨੂੰ ਪੋਲ ਵਲ ਖਿੱਚਦੇ ਹਨ । ਪੋਲ ਨੂੰ ਸੀਨੇ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਸਵਿੰਗ (Swing) ਦੇ ਸਮੇਂ ਸੱਜੀ ਲੱਤ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੱਗੇ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਉੱਠੇਗੀ । ਨੋਟ-ਪੋਲ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਐਥਲੀਟ ਆਪਣੀ ਹਿੱਪ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਉੱਚਾ ਲੈ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਲੱਤਾਂ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਿੱਪ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਪੋਲ ਵਾਲਟਰਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤਕ ਪੋਲ ਸਿੱਧਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੋਲ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਪੋਲ ਛੱਡਦੇ ਸਮੇਂ ਹੇਠਲਾਂ ਹੱਥ ਪਹਿਲਾਂ ਛੱਡਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਵੇਂ ਪੋਲ ਵਾਲਟਰ ਆਪਣੀ ਪਿੱਠ ਨੂੰ ਕਰਾਸ ਬਾਰ ਦੇ ਉੱਪਰੋਂ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਿਰਫ ਉੱਪਰਲੇ ਹੱਥ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਛੱਡਣ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਯੋ-ਈਵੈਂਟਸ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਅਤੇ ਨਿਯਮਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ :
ਉੱਤਰ :
ਸ਼ਾਟ ਪੁਟ-ਪੈਰੀ ਉਵਰਾਇਨ ਢੰਗ
(SHOT PUT-PERI OVERAIN METHOD)

1. ਮੁੱਢਲੀ ਸਥਿਤੀ (Initial Position)-ਥੋਅਰ ਗੋਲਾ ਸੁੱਟਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਪਿੱਠ ਕਰਕੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਵੇਗਾ |

ਸਰੀਰ ਦਾ ਭਾਰ ਸੱਜੇ ਪੈਰ ਤੇ ਹੋਵੇਗਾ, ਸਰੀਰ ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਲਿਆਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਪੈਰ ਦੀ ਅੱਡੀ ਉੱਪਰ ਉੱਠੇਗੀ ਅਤੇ ਖੱਬਾ ਪੈਰ ਗੋਡੇ ਤੋਂ ਮੁੜੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਪਿੱਛੇ ਉੱਪਰ ਜਾ ਕੇ ਫੌਰਨ ਸੱਜੇ ਪੈਰ ਦੇ ਕੋਲ ਫਿਰ ਲਿਆਵਾਂਗੇ । ਦੋਵੇਂ ਪੈਰ ਮੋੜੇ ਹੋਣਗੇ ਅਤੇ ਉੱਪਰਲਾ ਹਿੱਸਾ ਅੱਗੇ ਵੱਲ ਝੁਕਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ।

2. ਗਲਾਈਡ (Glide)-ਸੱਜਾ ਪੈਰ ਸਿੱਧਾ ਕਰਾਂਗੇ ਅਤੇ ਸੱਜੇ ਪੈਰ ਦੇ ਪੰਜੇ ਅਤੇ ਅੱਡੀ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਆਉਣਗੇ । ਖੱਬਾ ਪੈਰ ਸਟਾਪ ਬੋਰਡ (Stop Board) ਵਲ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਕਿੱਕ ਕਰਾਂਗੇ । ਬੈਠੀ ਹੋਈ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਪੱਠਿਆਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਅਤੇ ਹੇਠਾਂ ਵਲ ਸੁੱਟਾਂਗੇ । ਸੱਜਾ ਪੈਰ ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠੇਗਾ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਲਿਆ ਕੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਪੰਜਾ ਮੋੜ ਕੇ ਰੱਖਾਂਗੇ । ਖੱਬਾ ਪੈਰ ਇਸ ਦੇ ਲਗਪਗ ਨਾਲ ਹੀ ਸਟਾਪ ਬੋਰਡ (Stop Board) ਤੋਂ ਥੋੜਾ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਜ਼ਮੀਨ ‘ਤੇ ਲੱਗੇਗਾ । ਦੋਵੇਂ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਪੰਜਿਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ’ਤੇ ਲਿਆਵਾਂਗੇ । ਦੋਵੇਂ ਮੋਢੇ ਪਿੱਛੇ ਵਲ ਝੁਕੇ ਹੋਣਗੇ । ਸਰੀਰ ਦਾ ਸਾਰਾ ਭਾਰ ਸੱਜੇ ਪੈਰ ਤੇ ਹੋਵੇਗਾ ।

3. ਆਖਰੀ ਚਰਨ (Final Phase)-ਸੱਜੇ ਪੈਰ ਦੇ ਪੰਜੇ ਅਤੇ ਗੋਡੇ ਨੂੰ ਇਕ ਵੇਲੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਘੁਮਾਵਾਂਗੇ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਕਰਾਂਗੇ । ਪੱਠਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਅੱਗੇ ਵਧਾਵਾਂਗੇ । ਸਰੀਰ ਦਾ ਭਾਰ ਦੋਵੇਂ ਪੈਰਾਂ ਤੇ ਹੋਵੇਗਾ । ਖੱਬਾ ਮੋਢਾ ਸਾਹਮਣੇ ਵੱਲ ਖੁੱਲ੍ਹੇਗਾ | ਸੱਜਾ ਮੋਢਾ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਉੱਪਰ ਉੱਠੇਗਾ ਅਤੇ ਘੁੰਮੇਗਾ । ਢਿੱਡ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਧਨੁਸ਼ ਦੇ ਆਕਾਰ ਵਿਚ ਪਿਛੇ ਵੱਲ ਝੁਕੀ ਹੋਈ ਹੋਵੇਗੀ ।

4. ਗੋਲਾ ਸੁੱਟਣਾ/ਥਰੋ ਕਰਨਾ (Putting/Throwing the shot)-ਸੱਜਾ ਮੋਢਾ ਅਤੇ ਸੱਜੀ ਬਾਂਹ ਗੋਲੇ ਦੇ ਅੱਗੇ ਵੱਲ ਜਾਣਗੇ | ਸੱਜਾ ਮੋਢਾ ਅੱਗੇ ਵਲ ਵਧਦਾ ਰਹੇਗਾ | ਸਰੀਰ ਦਾ ਸਾਰਾ ਭਾਰ ਖੱਬੇ ਪੈਰ ਤੇ ਹੋਵੇਗਾ | ਖੱਬਾ ਮੋਢਾ ਅੱਗੇ ਵਲ ਵਧਦਾ ਰਹੇਗਾ | ਸਰੀਰ ਦਾ ਸਾਰਾ ਭਾਰ ਸੱਜੇ ਪੈਰ ‘ਤੇ ਹੋਵੇਗਾ ਜੋ ਕਿ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੱਧਾ ਹੋਵੇਗਾ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਰਾਹੀਂ ਗੋਲੇ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਵੇਗਾ । ਦੋਹਾਂ ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਦਲ ਜਾਵੇਗੀ । ਖੱਬਾ ਪੈਰ ਪਿੱਛੇ ਆਵੇਗਾ ਅਤੇ ਸੱਜਾ ਪੈਰ ਅੱਗੇ ਆਵੇਗਾ | ਸਰੀਰ ਦਾ ਭਾਰ ਸੱਜੇ ਪੈਰ ‘ਤੇ ਹੋਵੇਗਾ ਉੱਪਰਲਾ ਭਾਗ ਅਤੇ ਸੱਜਾ ਪੈਰ ਦੋਵੇਂ ਅੱਗੇ ਨੂੰ ਝੁਕੇ ਹੋਣਗੇ ।

ਘੁੰਮ ਕੇ ਗੋਲਾ ਸੁੱਟਣਾ ਜਾਂ ਚੱਕੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁੱਟਣਾ (THROWING THE SHOT BY ROTATING OR LIKE A DISCUS)

1. ਮੁੱਢਲੀ ਸਥਿਤੀ (Initial Position) -ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਲਈ ਗੋਲੇ ਦੇ ਦੂਜੇ ਹਿੱਸੇ ਤੇ ਗੋਲਾ ਸੁੱਟਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਪਿੱਠ ਕਰਕੇ ਖੜੇ ਹੋਵਾਂਗੇ । ਖੱਬਾ ਪੈਰ ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਤੇ ਅਤੇ ਸੱਜਾ ਹਿੱਸਾ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਹੋਵੇਗਾ | ਸੱਜਾ ਪੈਰ ਲੋਹੇ ਦੇ ਰਿਮ (Rim) ਤੋਂ 5 ਤੋਂ 8 ਸੈਂ: ਮੀ: ਪਿੱਛੇ ਰੱਖਾਂਗੇ, ਤਾਂ ਜੋ ਘੁੰਮਦੇ ਸਮੇਂ ਫਾਉਲ (Foul) ਨਾ ਹੋਵੇ । ਗੋਲਾ ਗਰਦਨ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਹੋਵੇਗਾ, ਕੁਹਣੀ ਉੱਪਰ ਉੱਠੀ ਹੋਵੇਗੀ । ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੋਢਾ, ਢਿੱਡ, ਖੱਬੀ ਬਾਂਹ, ਗੋਲਾ-ਸਾਰੇ ਪਹਿਲਾਂ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਘੁੰਮਣਗੇ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਜਾਣਗੇ | ਅਜਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਦੋਵੇਂ ਗੋਡੇ ਝੁਕੇ ਹੋਣਗੇ ।

2. ਘੁੰਮਣਾ (Rotation)-ਦੋਹਾਂ ਪੈਰਾਂ ਉੱਤੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਭਾਰ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਉੱਪਰ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਸਿਰਫ ਇਕ ਸਵਿੰਗ (Swing) ਲੈਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਘੁੰਮਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ । ਮੋਢਾ ਅਤੇ ਧੜ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਵਲ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘੁੰਮਦੇ ਸਮੇਂ ਸਰੀਰ ਦਾ ਭਾਰ ਵੀ ਖੱਬੇ ਪੈਰ ’ਤੇ ਚਲਾ ਜਾਵੇਗਾ । ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਖੱਬੀ ਬਾਂਹ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਖੱਬੇ ਪੈਰ ਦੇ ਪੰਜੇ ਤੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਭਾਰ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹੋਏ ਦੋਵੇਂ ਗੋਡੇ ਝੁਕਾ ਕੇ ਘੁਮਾਵਾਂਗੇ । ਸੱਜੇ ਪੈਰ ਦੇ ਪੰਜੇ ਤੇ ਵੀ 90 ਅੰਸ਼ ਤਕ ਘੰਮਾਣਗੇ । ਸੱਜੇ ਪੈਰ ਨੂੰ ਮੋਢੇ ਤੋਂ ਝੁਕੀ ਹੋਈ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਖੱਬੇ ਪੈਰ ਦੇ ਗਿੱਟੇ ਦੇ ਉੱਪਰੋਂ ਗੋਲੇ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪਹੁੰਚਣ ਤੇ ਲਿਆਵਾਂਗੇ । ਖੱਬੇ ਪੈਰ ਤੇ ਘੁੰਮਦੇ ਸਮੇਂ ਚੱਕਰ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਤੇ ਹਵਾ ਵਿਚ ਦੋਵੇਂ ਪੈਰ ਹੋਣਗੇ ਅਤੇ ਲੱਕ ਨੂੰ ਘੁਮਾਵਾਂਗੇ ।

ਸੱਜਾ ਪੈਰ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਸੱਜੇ ਪੈਰ ਦੇ ਪੰਜੇ `ਤੇ ਆਵੇਗਾ । ਸੱਜੇ ਪੈਰ ਦੇ ਪੰਜੇ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਹੋਵੇਗੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਘੜੀ ਵਿਚ 2 ਵਜੇ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਸੂਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਬਹਾਦਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੈਰ 10 ਵਜੇ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਹਵਾ ਵਿਚ ਹੀ ਲੱਕ ਨੂੰ ਮੋੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਦੁਸਰੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਖੱਬਾ ਪੈਰ ਟੋਅ ਬੋਰਡ (Toe-Board) ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਦੇਰੀ ਨਾਲ ਆਵੇਗਾ ਪਰ ਉੱਪਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । 10 ਵਜੇ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਖੱਬਾ ਪੈਰ ਜ਼ਮੀਨ ‘ਤੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਆਵੇਗਾ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਇਹ ਸੰਭਾਵਨਾ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਰੀਰ ਦਾ ਉੱਪਰਲਾ ਹਿੱਸਾ ਜਲਦੀ ਉੱਪਰ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਾਂਗੇ –

1. ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਸੰਤੁਲਨ ਠੀਕ ਬਣਾ ਕੇ ਚੱਲਾਂਗੇ, ਖੱਬਾ ਪੈਰ ਹੇਠਾਂ ਰੱਖਾਂਗੇ ।
2. ਸੱਜੇ ਪੈਰ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਗਲਾਈਡ (Glide) ਲਵਾਂਗੇ, ਜੰਪ (Jump) ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗੇ । ਸਰੀਰ ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਨਹੀਂ ਚੁੱਕਾਂਗੇ ।
3. ਸੱਜਾ ਪੈਰ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਅੰਦਰ ਨੂੰ ਘੁੰਮਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ।
4. ਖੱਬੇ ਮੋਢੇ ਅਤੇ ਪੱਠੇ ਨੂੰ ਜਲਦੀ ਉੱਪਰ ਨਹੀਂ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾਵੇਗਾ ।
5. ਖੱਬੀ ਬਾਂਹ ਨੂੰ ਸਰੀਰ ਦੇ ਕੋਲ ਰੱਖਾਂਗੇ ।
6. ਖੱਬਾ ਪੈਰ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਨਾ ਜਲਦੀ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਰ ਨਾਲ ।

ਸਾਧਾਰਨ ਨਿਯਮ (GENERAL RULES)
1. ਗੋਲੇ ਦਾ ਭਾਰ ਮਰਦ ਵਰਗ ਵਿਚ 7.26 ਕਿਲੋ ਗਾਮ, ਔਰਤ ਵਰਗ ਵਿਚ 4.00 ਕਿਲੋ ਗਾਮ । ਗੋਲੇ ਦਾ ਵਿਆਸ ਮਰਦ ਵਰਗ ਵਿਚ 110 ਤੋਂ 130 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਵਿਚ 95 ਤੋਂ 110 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ।

2. ਗੋਲੇ ਅਤੇ ਤਾਰ ਗੋਲੇ ਨੂੰ 2.135 ਮੀਟਰ ਦੇ ਚੱਕਰ ਤੋਂ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅੰਦਰਲਾ ਹਿੱਸਾ ਪੱਕਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਬਾਹਰਲੇ ਮੈਦਾਨ ਤੋਂ 25 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਹੇਠਾਂ ਹੋਵੇਗਾ | ਸਟਾਪ ਬੋਰਡ (Stop Board) 1.22 ਮਿਲੀ ਮੀਟਰ ਲੰਬਾ, 114 ਮਿਲੀਮੀਟਰ ਚੌੜਾ ਅਤੇ 106 ਮਿਲੀਮੀਟਰ ਉੱਚਾ ਹੋਵੇਗਾ ।

3. ਸੈਕਟਰ 40 ਅੰਸ਼ ਦਾ ਗੋਲਾ, ਤਾਰ ਗੋਲਾ ਅਤੇ ਚੱਕਾ ਹੋਵੇਗਾ | ਕੇਂਦਰ ਤੋਂ ਇਕ ਰੇਖਾ ਸਿੱਧੀ 20 ਮੀਟਰ ਦੀ ਖਿੱਚਾਂਗੇ । ਇਸ ਰੇਖਾ ਨੂੰ 18.84 ਤੇ ਇਕ ਬਿੰਦੁ ਲਾਵਾਂਗੇ । ਇਸ ਬਿੰਦੂ ਤੋਂ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ 6.84 ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੇ ਦੋ ਬਿੰਦੂ ਪਾ ਦਿਆਂਗੇ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਦੋ ਬਿੰਦੂਆਂ ਤੋਂ ਸਿੱਧੀਆਂ ਰੇਖਾਵਾਂ ਖਿੱਚਣ ’ਤੇ 40 ਅੰਸ਼ ਦਾ ਕੋਣ ਬਣੇਗਾ । ਗੋਲਾ ਸੁੱਟਦੇ ਸਮੇਂ ਸਰੀਰ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਗੋਲਾ ਸੁੱਟ ਕੇ ਗੋਲਾ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਡਿਗਣ ਦੇ ਬਾਅਦ 75 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਦੀਆਂ ਦੋਵੇਂ ਰੇਖਾਵਾਂ ਜੋ ਕਿ ਗੋਲਾ ਸੁੱਟਣ ਦੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਸ ਦੇ ਪਿੱਛਲੇ ਹਿੱਸੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਣਗੇ । ਗੋਲਾ ਇਕ ਹੱਥ ਨਾਲ ਪੁੱਟ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਸੁੱਟਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾਵੇਗਾ । ਗੋਲਾ ਮੋਢੇ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਆਵੇਗਾ, ਸਿਰਫ ਧੌਣ ਕੋਲ ਰਹੇਗਾ | ਸਹੀ ਪੁਟ ਉਸ ਨੂੰ ਮੰਨਾਂਗੇ ਜੋ ਸੈਕਟਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੋਵੇ । ਸੈਕਟਰ ਦੀਆਂ ਰੇਖਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟਣ ‘ਤੇ ਫਾਉਲ (Foul) ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇਗਾ । ਜੇ ਅੱਠ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗੀ (Competitors) ਹਨ ਤਦ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ 6 ਮੌਕੇ ਦੇਵਾਂਗੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਟਾਈ ਪੈਣ ਤੇ 9 ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਚੱਕਾ ਸੁੱਟਣ ਦਾ ਆਰੰਭ
(INITIAL STANCE OF DISCUS THROW)
ਚੱਕਾ ਸੁੱਟਣ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਉਲਟ ਪਿੱਠ ਕਰਕੇ ਛੱਲੇ (Ring) ਦੇ ਕੋਲ ਚੱਕਰ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਵਾਂਗੇ । ਸੱਜੀ ਬਾਂਹ ਨੂੰ ਘੁਮਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਇਕ ਜਾਂ ਦੋ ਸਵਿੰਗ (Swing) ਬਾਂਹ ਅਤੇ ਹੜ ਨੂੰ ਨਾਲ ਹੀ ਘੁਮਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਲਵਾਂਗੇ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਸਰੀਰ ਦਾ ਭਾਰ ਵੀ ਇਕ ਪੈਰ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਪੈਰ ਤੇ ਜਾਵੇਗਾ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੈਰਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਡੀਆਂ ਮੈਦਾਨ ਦੇ ਉੱਪਰ ਉੱਠਣਗੀਆਂ । ਜਦੋਂ ਚੱਕਾ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਉੱਪਰਲਾ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਮੁੜਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਇੱਥੋਂ ਚੱਕਰ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹੋਵੇਗਾ |

ਚੱਕਰ ਦਾ ਆਰੰਭ ਸਰੀਰ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਹਿੱਸੇ ਤੋਂ ਹੋਵੇਗਾ | ਖੱਬੇ ਪੈਰ ਨੂੰ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਝੁਕਾਵਾਂਗੇ, ਸਰੀਰ ਦਾ ਭਾਰ ਇਸ ਦੇ ਉੱਪਰ ਆਵੇਗਾ ਸੱਜਾ ਗੋਡਾ ਵੀ ਨਾਲ ਹੀ ਘੁੰਮੇਗਾ, ਸੱਜਾ ਪੈਰ ਵੀ ਘੁੰਮੇਗਾ, ਨਾਲ ਹੀ ਲੱਕ, ਢਿੱਡ ਵੀ ਘੁੰਮੇਗਾ ਜੋ ਕਿ ਸੱਜੀ ਬਾਂਹ ਅਤੇ ਚੱਕੇ ਨੂੰ ਵੀ ਨਾਲ ਲਿਆਵੇਗਾ ! ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਗੋਲੇ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਵੇਗੀ । ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਖੱਬਾ ਪੈਰ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਛੱਡੇਗਾ । ਇਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਖੱਬਾ ਪੈਰ ਚੁੱਕਾ ਸੁੱਟਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਅੱਗੇ ਵਧੇਗਾ । ਸੱਜਾ ਪੈਰ ਗੋਡੇ ਤੋਂ ਮੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਅਰਧ ਚੱਕਰ ਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਖੱਬੇ ਤੋਂ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਅੱਗੇ ਨੂੰ ਚੱਲੇਗਾ |

ਘੁੰਮਦੇ ਸਮੇਂ ਦੋਵੇਂ ਪੁੱਠੇ ਮੋਢੇ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਹੋਣਗੇ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਅਤੇ ਹੇਠਾਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਮੋੜ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇਗਾ । ਸੱਜੀ ਬਾਂਹ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਚੱਕਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਸਿਰ ਕੁਹਣੀ ਤੇ ਸਿੱਧਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਖੱਬੀ ਬਾਂਹ ਕੁਹਣੀ ਤੋਂ ਮੁੜੀ ਹੋਈ ਸੀਨੇ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੋਵੇਗੀ । ਸਿਰ ਸਿੱਧਾ ਰਹੇਗਾ । ਸੱਜੇ ਪੈਰ ਦੇ ਪੰਜੇ ਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਥੋੜਾ ਰੱਖ ਕੇ ਗੋਲੇ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਾਂਗੇ ਤੇ ਸੱਜੇ ਪੈਰ ਦੇ ਪੰਜੇ ‘ਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਆਵਾਂਗੇ । ਇਹ ਪੈਰ ਲਗਪਗ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਆਵੇਗਾ | ਪੰਜਾ ਪਾਸੇ ਵਲ ਮੁੜਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਢੰਗ
(METHODS)
ਇਸ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਤਿੰਨ ਵਿਧੀਆਂ ਹਨ –
1. ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਵੀ ਜੋ ਨਵੇਂ ਸੁੱਟਣ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਆਪਣਾ ਸੱਜਾ ਪੈਰ ਕੇਂਦਰ ਦੀ ਰੇਖਾ ‘ਤੇ ਅਤੇ ਖੱਬਾ ਪੈਰ 10 ਸੈਂ: ਮੀ: ਛੱਲੇ (Ring) ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।

2. ਦੂਸਰਾ ਢੰਗ ਜਿਸ ਵਿਚ ਆਮ ਸੁੱਟਣ ਵਾਲੀ ਕੇਂਦਰੀ ਰੇਖਾ ਨੂੰ ਦੋਹਾਂ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।

3. ਤੀਸਰਾ ਇਹ ਸੁੱਟਣ ਵਾਲੇ ਜੋ ਖੱਬੇ ਪੈਰ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਰੇਖਾ ‘ਤੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੋਲੇ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਆਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਤਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਪੈਰ ਨੂੰ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।
ਪਹਿਲਾਂ 3 ਵਜੇ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ, ਦੂਜਾ 10 ਵਜੇ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ, ਤੀਜਾ 12 ਵਜੇ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ।

ਜਿਸ ਵਿਚ 12 ਵਜੇ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਮੰਨੀ ਗਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਸੱਜੇ ਪੈਰ ਤੇ ਘੱਟ ਘੁੰਮਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਮੋਢੇ ਨੂੰ ਖੋਣ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਸੱਜਾ ਪੈਰ ਜ਼ਮੀਨ ‘ਤੇ ਆਉਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵੀ ਲਗਾਤਾਰ ਘੁੰਮਦਾ ਰਹੇਗਾ ਅਤੇ ਖੱਬਾ ਪੈਰਾਂ ਗੋਲੇ ਦੇ ਅਖ਼ੀਰ ਵਿਚ ਕੇਂਦਰ ਦੀ ਰੇਖਾ ਤੇ ਥੋੜਾ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਪੰਜੇ ਅਤੇ ਅੰਦਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਲੱਗਾ ਰਹਿਣ ਦੇਵੇਗਾ ।

ਆਖਰੀ ਚਰਨ (Last Step)-ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੋਵੇਂ ਪੈਰ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਹੋਣਗੇ, ਲੱਕ ਘੁੰਮਦੀ ਹੋਈ ਦਸ਼ਾ ਵਿਚ ਪਿੱਛੇ ਨੂੰ ਝੁਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਖੱਬਾ ਪੈਰ ਸਿੱਧਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਸੱਜਾ ਪੈਰ ਗੋਡੇ ਤੋਂ ਮੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਸੱਜਾ ਗੋਡਾ ਅਤੇ ਪੱਠੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਘੁੰਮਦੇ ਹੋਏ ਹੋਣਗੇ । ਖੱਬੀ ਬਾਂਹ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਖੁੱਲ੍ਹੇਗੀ, ਸੱਜੀ ਬਾਂਹ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਉੱਪਰ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਵਿਚ ਲਿਆਵਾਂਗੇ ।

ਸੁੱਟਣਾ (Throwing)-ਦੋਵੇਂ ਪੈਰ ਜੋ ਕਿ ਘੁੰਮ ਕੇ ਅੱਗੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਇਸੇ ਵੇਲੇ ਮੋਢਿਆਂ ਤੋਂ ਸਿੱਧੇ ਹੋਣਗੇ । ਪੱਠੇ ਅੱਗੇ ਨੂੰ ਵਧਣਗੇ, ਮੋਢੇ ਅਤੇ ਧੜ ਆਪਣਾ ਘੁੰਮਣਾ ਅੱਗੇ

ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸਮਾਪਤ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹੋਣਗੇ । ਖੱਬੀ ਬਾਂਹ ਅਤੇ ਮੋਢਾ ਅੱਗੇ ਘੁੰਮਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਕੇ ਇਕ ਥਾਂ ਤੇ ਰੁਕ ਜਾਣਗੇ । ਸੱਜੀ ਬਾਂਹ ਅਤੇ ਮੋਢਾ ਅੱਗੇ ਅਤੇ ਉੱਪਰ ਵਧੇਗਾ । ਦੋਹਾਂ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਪੰਜਿਆਂ ਤੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਭਾਰ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਪੈਰ ਸਿੱਧੇ ਹੋਣਗੇ ! ਅਖੀਰ ਵਿਚ ਖੱਬਾ ਪੈਰ ਪਿੱਛੇ ਆਵੇਗਾ, ਸੱਜਾ ਪੈਰ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਗੋਡੇ ਤੋਂ ਮੁੜੇਗਾ । ਸਰੀਰ ਦਾ ਉੱਪਰਲਾ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਅੱਗੇ ਨੂੰ ਝੁਕਿਆ ਹੋਵੇਗਾ । ਅਜਿਹਾ ਸਰੀਰ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ !

ਸਾਧਾਰਨ ਨਿਯਮ
(GENERAL RULES)
ਚੱਕੇ (IDiscus) ਦਾ ਭਾਰ ਮਰਦ ਵਰਗ ਲਈ 2 ਕਿਲੋਗਰਾਮ, ਔਰਤ ਵਰਗ ਲਈ 1 ਕਿਲੋਗਰਾਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਗੋਲੇ ਦਾ ਘੇਰਾ 2.5 ਮੀਟਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਚੱਕੇ ਦੇ ਗੋਲੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਲੋਹੇ ਦੀ ਕੇਜ (Cage) ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਿ ਚੱਕੇ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸੱਟ ਨਾ ਪੁੱਜੇ । ਸਾਹਮਣੇ 6 ਮੀਟਰ, ਹੋਰ 7 ਮੀਟਰ । ਇਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ C ਦੇ ਆਕਾਰ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਉੱਚਾਈ 3.35 ਮੀਟਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸੈਕਟਰ 40 ਦਾ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣਾਵਾਂਗੇ ਜਿਵੇਂ ਗੋਲੇ ਦੇ ਲਈ : ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਨਿਯਮ ਗੋਲੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਇਸ ਵਿਚ ਕੰਮ ਆਉਣਗੇ ।

ਭਾਲਾ ਸੁੱਟਣਾ (JAVELIN THROW)

• ਜੈਵਲਿਨ ਦਾ ਭਾਰ = 800 ਗਾ, ਮਰਦਾਂ ਲਈ ਅਤੇ 640 ਗ੍ਰਾ. ਔਰਤਾਂ ਲਈ
• ਰਨਵੇ ਦੀ ਲੰਬਾਈ = 30 ਮੀ. ਤੋਂ 36.50 ਮੀ.
• ਰਨਵੇ ਦੀ ਚੌੜਾਈ = 4 ਮੀ.
• ਜੈਵਲਿਨ ਦੀ ਲੰਬੀ = 260 ਸੈਂ.ਮੀ ਤੋਂ 270 ਸੈਂ.ਮੀ.
  ਮਰਦਾਂ ਲਈ 220 ਸੈਂ.ਮੀ. ਤੋਂ
  230 ਸੈਂ. ਮੀ. ਔਰਤ ਲਈ ਦਾ ਕੌਣ : 8.95
  5 ਜੈਵਲਿਨ ਦੇ ਬਾਟਾ ਤੇ

ਭਾਲੇ ਨੂੰ ਸਿਰ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਉੱਚਾਈ ਤੇ ਕੰਨ ਦੇ ਕੋਲ, ਬਾਂਹ ਕੂਹਣੀ ਤੋਂ ਝੁਕੀ ਹੋਈ, ਕੂਹਣੀ ਅਤੇ ਜੈਵਲਿਨ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਮੂੰਹ ਸਾਹਮਣੇ ਵੱਲ ਹੋਵੇਗਾ । ਹੱਥ ਦੀ ਤਲੀ ਦਾ ਰੁੱਖ ਉੱਪਰ ਵਲ ਹੋਵੇਗਾ ! ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਪੂਰੀ ਲੰਬਾਈ 30 ਤੋਂ 35 ਮੀ: ਹੋਵੇਗੀ । 3/4 ਦੌੜ ਪੱਖ ਵਿਚ ਸਿੱਧੇ ਜਾਂਗੇ । 1/3 ਆਖਰੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਪੰਜ ਕਦਮ ਦੇ ਲਗਪਗ ਕਰਾਸ ਸਟੈਂਪ (Cross Step) ਲਵਾਂਗੇ ।

ਆਖਰੀ ਚਰਨ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਖੱਬਾ ਪੈਰ ਪੜਤਾਲ ਚਿੰਨ੍ਹ (Check Mark) ‘ਤੇ ਆਵੇਗਾ, ਸੱਜਾ ਮੋਢਾ ਹੌਲੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਵਿਚ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਮੁੜਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰੇਗਾ ਅਤੇ ਸੱਜੀ ਬਾਂਹ ਪਿੱਛੇ ਆਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰੇਗੀ | ਕਦਮਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦਾ ਫ਼ਾਸਲਾ ਵਧਣ ਲੱਗੇਗਾ । ਸੱਜਾ ਹੱਥ ਅਤੇ ਮੋਢਾ ਬਰਾਬਰ ਪਿੱਛੇ ਨੂੰ ਆਉਣਗੇ ਅਤੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਖੁੱਲਦੇ ਜਾਣਗੇ | ਲੱਕ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਉੱਪਰਲਾ ਹਿੱਸਾ ਪਿੱਛੇ ਵਲ ਝੁਕਦਾ ਜਾਵੇਗਾ । ਉੱਪਰਲੇ ਅਤੇ ਹੇਠਾਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਮੌੜ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਉੱਪਰਲਾ ਹਿੱਸਾ ਜੇ ਪਾਸੇ ਵਲ ਖੁੱਲੇਗਾ ਅਤੇ ਹੇਠਲਾ ਹਿੱਸਾ ਸਿੱਧਾ ਅੱਗੇ ਨੂੰ ਤੁਰੇਗਾ ।
ਅੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਵੱਲ ਦੇਖਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ ।

ਅਖੀਰ ਵਿਚ ਸੱਜਾ ਪੈਰ ਗੋਡੇ ਤੋਂ ਲੁਕੀ ਹੋਈ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਕਰਾਸ ਸਟਾਪ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿਚ ਆਵੇਗਾ । ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਗੋਡਾ ਅੱਗੇ ਵਧੇਗਾ, ਸੱਜੇ ਪੈਰ ਦੀ ਗੱਡੀ ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਇਹ ਖੱਬੇ ਪੈਰ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਜਾਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਆਖਰੀ ਦੌੜ-ਥਰੋ ਕਰਨ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਖੱਬਾ ਪੈਰ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਆਵੇਗਾ ਤਾਂ ਕੁਲਾ (Hip) ਅੱਗੇ ਵਧਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ । ਸੱਜਾ ਪੈਰ ਅਤੇ ਗੋਡਾ ਅੰਦਰ ਨੂੰ ਘੁੰਮੇਗਾ ਅਤੇ ਸਿੱਧਾ ਹੋ ਕੇ ਲੱਤ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਕਰੇਗਾ ਮੱਜੀ ਕੂਹਣੀ ਬਾਹਰ ਵਲ ਘੁੰਮੇਗੀ । ਖੱਬੇ ਪੈਰ ਦਾ ਰੁਕਣਾ ਸੱਜੇ ਪੈਰ ਨੂੰ ਘੁਮਾਉਣਾ ਅਤੇ ਸਿੱਧਾ ਕਰੇ ਸਭ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਦਾ ਉੱਪਰਲਾ ਹਿੱਸਾ ਧਨੁੱਖ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਿੱਛੇ ਨੂੰ ਝੁਕੇਗਾ ਅਤੇ ਸੀਨੇ ਅਤੇ ਢਿੱਡ ਦੀਆਂ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਵਿਚ ਤਣਾਅ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇਗਾ । ਸੁੱਟਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਫਾਉਲ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਸਰੀਰ ਦੇ ਭਾਰ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਵਿਚ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕਦਮ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ਲਿਆਵਾਂਗੇ ! ਸੱਜਾ ਪੈਰ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਗੋਡੇ ਤੇ ਮੁੜੇਗਾ, ਪੰਜਾ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਝੁਕੇਗਾ । ਸਰੀਰ ਦਾ ਉੱਪਰਲਾ ਹਿੱਸਾ ਸੱਜੇ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਨੂੰ ਝੁਕ ਤੇ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾਵੇਗਾ । ਸੱਚਾ ਪੈਰ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਤੋਂ ਉੱਠ ਕੇ ਕੁੱਝ ਅੱਗੇ ਵੀ ਵਧ ਸਕਦਾ ਹੈ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਜੈਵਲਿਨ ਥਰੋ ਦੇ ਨਿਯਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ –

ਸਾਧਾਰਨ ਨਿਯਮ
(GENERAL RULES)

1. ਮਰਦ ਦੇ ਭਾਲੇ ਦੀ ਲੰਬਾਈ 2.60 ਮੀ: ਤੋਂ 2.70 ਮੀ:, ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਭਾਲੇ ਦੀ ਲੰਬਾਈ 2.20 ਮੀ: ਤੋਂ 2.30 ਮੀ: ।
2. ਭਾਲਾ ਸੁੱਟਣ ਲਈ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 30.5 ਮੀ: ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ 35.50 ਮੀ: ਲੰਮਾ ਅਤੇ 4 ਮੀ: ਚੌੜਾ ਰਸਤਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਸਾਹਮਣੇ 70 ਮਿ: ਮੀ: ਦੀ ਚਾਪ ਵਕਰ ਆਕਾਰ ਸਫੈਦ ਲੋਹੇ ਦੀ ਪੱਟੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਜੋ ਕਿ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ 75 ਸੈਂ: ਮੀ: ਨਿਕਲੀ ਰਹੇਗੀ । ਇਸ ਨੂੰ ਸਫੈਦ ਚੂਨੇ ਨਾਲ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਰੇਖਾ 8 ਮੀ: ਸੈਂਟਰ ਤੋਂ ਖਿੱਚੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
3. ਭਾਲੇ ਦਾ ਸੈਕਟਰ 29° ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਕਰਾਕਾਰ ਰੇਖਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ |
   ਪੂਰਨ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਹੀ ਕੋਣ ਲਈ 40 ਮੀ: ਦੀ ਦੁਰੀ ਤੋਂ ਦੋਹਾਂ ਭੁਜਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੀ ਦੂਰੀ 20 ਮੀ: ਹੋਵੇਗੀ, 60 ਮੀ: ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੇ 30 ਮੀ: ਹੋਵੇਗੀ ।

4. ਭਾਲਾ ਸਿਰਫ ਵਿਚਕਾਰੋਂ ਫੜਨ (Gip) ਦੀ ਥਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਫੜ ਕੇ ਸੁੱਟਣਗੇ । ਭਾਲੇ ਦਾ ਅਗਲਾ ਹਿੱਸਾ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਲੱਗਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ |
ਸਰੀਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਹਿੱਸੇ ਤੋਂ 50 ਸੈਂ. ਮੀ. | ਚੌੜੀਆਂ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਦੀਆਂ ਰੇਖਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂ ਅੱਗੇ 70 ਸੈਂ. ਮੀ. ਚੌੜੀ ਰੇਖਾ ਨੂੰ ਛੂਹ ਜਾਣ ਨੂੰ ਫਾਊਲ ਥਰੋ (Foul Throw) ਮੰਨਾਂਗੇ ।

5. ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਅੰਤ ਤਕ ਭਾਲਾ ਸੁੱਟਣ ਦੀ ਕਲਾ ਵਿਚ ਰਹੇਗਾ । ਭਾਲੇ ਨੂੰ ਚੱਕਰ ਕੱਟ ਕੇ ਨਹੀਂ ਸੁੱਟਣਗੇ । ਸਿਰਫ ਮੋਢੇ ਤੇ ਉੱਪਰੋਂ ਸੁੱਟ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਰਿਲੇਅ ਦੌੜਾਂ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ? ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ –
ਰਿਲੇਅ ਦੌੜ
(RELAY RACES)

ਪੁਰਸ਼ (Men)	ਅਰਤਾਂ (Women)
4 x 100 ਮੀਟਰ	4 x 100 ਮੀਟਰ
4 x 200 ਮੀਟਰ	4 x 400 ਮੀਟਰ
4 x 400 ਮੀਟਰ

ਮੈਡਲੇ ਰਿਲੇਅ ਦੌੜ
(MEDLEY RELAY RACE)

ਬੈਟਨ (Baton)-ਸਾਰੀਆਂ ਗੋਲਾਕਾਰ ਰਿਲੇਅ ਦੌੜਾਂ ਵਿਚ ਬੈਟਨ ਨੂੰ ਲੈ ਜਾਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਬੈਟਨ ਇਕ ਖੋਖਲੀ ਨਲੀ ਦਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਲੰਬਾਈ 30 ਸੈਂ: ਮੀ: ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ । ਇਸਦਾ ਘੇਰਾ 12 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਰ 50 ਗਰਾਮ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ।

ਰਿਲੇਅ ਦੌੜ ਪੱਥ (Relay Race Track)-ਰਿਲੇਅ ਦੌੜ ਪੱਥ ਪੁਰੇ ਚੱਕਰ ਦੇ ਲਈ ਛੋਟੇ ਰਾਹਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂ ਅੰਕਿਤ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਜੋ ਅਜਿਹਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ , ਤਾਂ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਬੈਟਨ ਵਿਨਿਯ ਖੇਤਰ ਤੰਗ ਰਾਹਾਂ ਵਿਚ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਰਿਲੇਅ ਦੌੜ ਦਾ ਆਰੰਭ (Start of Relay Race)-ਦੌੜ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿਚ ਬੈਟਨ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਹਿੱਸਾ ਮੁੱਢਲੀ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਨਿਕਲ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਬੈਟਨ ਰੇਖਾ ਜਾਂ ਅੱਗੇ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਛੂਹਦਾ ।

ਬੈਟਨ ਲੈਣਾ (Taking the Baton)-ਬੈਟਨ ਲੈਣ ਲਈ ਵੀ ਖੇਤਰ ਮਿੱਥਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਖੇਤਰ ਦੌੜ ਦੀ ਮਿੱਥੀ ਦੂਰੀ ਰੇਖਾ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ 10 ਮੀਟਰ ਲੰਮੀ ਰੋਕ ਰੇਖਾ ਖਿੱਚ ਕੇ . ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੈਟਨ ਲੈਣ ਜਾਂ ਦੇਣ ਲਈ 20 ਮੀਟਰ ਲੰਮਾ ਇਕ ਕਮਰਾ ਜਿਹਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । 4 x 200 ਮੀਟਰ ਤਕ ਦੀਆਂ ਰਿਲੇਅ ਦੌੜਾਂ ਪਹਿਲੇ ਦੌੜਾਕ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਟੀਮ ਦੇ ਹੋਰ ਮੈਂਬਰ ਬੈਟਨ ਲੈਣ ਲਈ ਮਿੱਥੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਪਰ 10 ਮੀਟਰ ਤੋਂ ਘੱਟ ਦੂਰੀ ਤੋਂ ਦੌੜਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਬੈਟਨ ਵਿਨਿਮਯ (Exchange of Baton)-ਬੈਟਨ ਵਿਨਿਯਮ ਮਿੱਥੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਧੱਕਣ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਦੌੜਾਕ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਬੈਟਨ ਨਹੀਂ ਸੁੱਟ ਸਕਦੇ । ਜੇ ਬੈਟਨ ਡਿੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਡੇਗਣ ਵਾਲਾ ਦੌੜਾਕ ਹੀ ਉਠਾਵੇਗਾ ।

Punjab State Board PSEB 10th Class Physical Education Book Solutions Chapter 4 ਏਸ਼ੀਅਨ ਅਤੇ ਉਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 10 Physical Education Chapter 4 ਏਸ਼ੀਅਨ ਅਤੇ ਉਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ

Physical Education Guide for Class 10 PSEB ਏਸ਼ੀਅਨ ਅਤੇ ਉਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ Textbook Questions and Answers

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਓਲੰਪਿਕ ਕਿਉਂ ਪਿਆ ? (Why Olympic games are called Olympic ?)
ਉੱਤਰ-
ਪਾਚੀਨ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਓਲੰਪੀਆ ਨਾਮੀ ਨਗਰ ਵਿਚ ਆਰੰਭ ਹੋਈਆਂ ਸਨ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹਨਾਂ ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਪਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਖੇਡਾਂ ਕਦੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈਆਂ ?(When Ancient Olympic games started ?)
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ 776 ਈ: ਪੂ: ਵਿਚ ਯੂਨਾਨ ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਓਲੰਪਿਕ ਝੰਡੇ ਵਿਚ ਕਿੰਨੇ ਰਿੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ? (How many rings are these in Olympic Flag ?)
ਉੱਤਰ-
ਪੰਜ ਰਿੰਗ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਵਿਜੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਇਨਾਮ ਮਿਲਦਾ ਸੀ ? (What prizes are given to the winner of Ancient Olympic ?)
ਉੱਤਰ-
ਵਿਜੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜੀਅਸ ਦੇਵਤਾ ਦੇ ਮੰਦਰ ਵਿਚ ਲਿਜਾ ਕੇ ਜੈਤੁਨ ਰੁੱਖ ਦੀਆਂ ਟਹਿਣੀਆਂ ਅਤੇ ਪੱਤੇ ਭੇਟ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪਾਚੀਨ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋ ਨਿਯਮ ਲਿਖੋ । (Write any two rules of Ancient Olympic.)
ਉੱਤਰ-

1. ਇਹਨਾਂ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਸਭ ਖਿਡਾਰੀ ਯੂਨਾਨ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।
2. ਕੋਈ ਵੀ ਕਿੱਤਾਕਾਰ (Professional) ਖਿਡਾਰੀ ਇਹਨਾਂ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਭਾਗ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਦਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਨਵੀਨ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਕਿਸ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਵਾਈਆਂ ? (Who was the founder of Modern Olympic Games ?)
ਉੱਤਰ-
ਬੈਰਨ ਪਾਇਰ ਡੀ. ਕਬਰਟਿਨ ਨੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਨਵੀਨ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਕਿੱਥੇ ਅਤੇ ਕਦੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈਆਂ ? (When and where Modern Olympic were started ?)
ਉੱਤਰ-
ਨਵੀਨ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ 1896 ਈ: ਨੂੰ ਏਥਨਜ਼ ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਨਵੀਨ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋ ਨਿਯਮ ਲਿਖ । (Write any two rules of Modern Olympic Games.)
ਉੱਤਰ-

1. ਇਸ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਖਿਡਾਰੀ ਤੇ ਉਮਰ, ਜਾਤੀ, ਧਰਮ ਆਦਿ ਦਾ ਪਤੀਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੈ ।
2. ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਵਸਾਇਕ ਖਿਡਾਰੀ (Professional Player) ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡ ਵਿਚ ਭਾਗ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਏਸ਼ਿਆਈ ਖੇਡਾਂ ਕਿਸ ਦੇ ਯਤਨ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈਆਂ ? (Who has originated Asian Games ?)
ਉੱਤਰ-
ਮਹਾਰਾਜਾ ਪਟਿਆਲਾ ਸਰਦਾਰ ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਜੀ. ਡੀ. ਸੋਂਧੀ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਇਹ ਖੇਡਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਏਸ਼ਿਆਈ ਖੇਡਾਂ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿੱਥੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈਆਂ ? (When and where Asian Games were started ?)
ਉੱਤਰ-
ਪਹਿਲੀਆਂ ਏਸ਼ਿਆਈ ਖੇਡਾਂ 1951 ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਸਟੇਡੀਅਮ ਵਿਚ ਹੋਈਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਕਿੰਨੇ ਚਿਰ ਬਾਅਦ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ? (After how many years Olympic games were held ?)
ਉੱਤਰ-
ਚਾਰ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਪੰਜਵੀਆਂ ਏਸ਼ਿਆਈ ਖੇਡਾਂ ਕਿੱਥੇ ਹੋਈਆਂ ? (Where were the fifth Asian games were held ?)
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਖੇਡਾਂ 1966 ਵਿਚ ਜਕਾਰਤਾ (ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ) ਵਿੱਚ ਹੋਈਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਮਿਲਖਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹੜੇ ਓਲੰਪਿਕ ਵਿਚ 400 ਮੀਟਰ ਦੀ ਦੌੜ ਵਿਚ ਚੌਥਾ ਸਥਾਨ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤਾ ਸੀ ?(In which Olympic Mr. Milkha Singh got 4th position in 400 mt. race ?)
ਉੱਤਰ-
1984 ਓਲੰਪਿਕ ਵਿਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਭਾਰਤ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਓਲੰਪਿਕ ਵਿਚ ਭਾਗ ਕਦੋਂ ਲਿਆ ਸੀ ? (In which year India participated in Olympic first time ?)
ਉੱਤਰ-
1920 ਦੇ ਓਲੰਪਿਕ ਵਿਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
2008 ਬੀਜਿੰਗ ਉਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਭਾਰਤੀ ਖਿਡਾਰੀ ਨੇ ਸਵਰਨ ਪਦਕ ਜਿੱਤਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ੍ਰੀ ਅਭੀਨਵ ਬਿੰਦਰਾ ਨੇ 2008 ਬੀਜਿੰਗ ਉਲੰਪਿਕ ਗੇਮ ਵਿੱਚ ਸੋਨੇ ਦਾ ਤਗਮਾ ਜਿੱਤਿਆ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਓਲੰਪਿਕ ਝੰਡੇ ਸੰਬੰਧੀ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ : (Give brief description about Olympic Flag.)
ਉੱਤਰ-
ਓਲੰਪਿਕ ਝੰਡਾ 1919 ਈ: ਵਿਚ ਇੱਟਵਰਪ (Antwerp) ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਲਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ । ਇਸ ਝੰਡੇ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੁਬਰਟਿਨ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਇਸ ਝੰਡੇ ਵਿਚ ਪੰਜ ਰੰਗਾਂ-ਲਾਲ, ਹਰਾ, ਪੀਲਾ, ਨੀਲਾ ਅਤੇ ਕਾਲਾ ਨਾਲ ਪੰਜ ਚੱਕਰ ਆਪਸ ਵਿਚ ਜੋੜ ਕੇ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ । ਇਹ ਪੰਜ ਚੱਕਰ ਯੂਰਪ, ਆਸਟਰੇਲੀਆ, ਏਸ਼ੀਆ, ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ-ਪੰਜ ਮਹਾਂਦੀਪਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਚੱਕਰਾਂ ਦਾ ਆਪਸ ਵਿਚ ਜੁੜੇ ਹੋਣਾ ਇਹਨਾਂ ਪੰਜ ਮਹਾਂਦੀਪਾਂ ਦੀ ਮਿੱਤਰਤਾ ਅਤੇ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਕਦੋਂ ਤੇ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਹੋਈਆਂ ? (When and where Olympic Games are organised ?)
ਉੱਤਰ-
ਪਹਿਲੀਆਂ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਤਾਰੀਖਾਂ

• 1896 – ਏਥਨਜ਼
• 1900 – ਪੈਰਿਸ
• 1904 – ਸੇਂਟ ਲੂਈਸ
  1906* – ਏਥਨਜ਼
• 1908 – ਲੰਦਨ
• 1916 – ਸਟਾਕਹੋਮ .
• 1918 – ਬਰਲਿਨ
• 1920 – ਅੰਦੀਪ
• 1924 – ਪੈਰਿਸ
• 1928 – ਐਮਸਟਰਡਮ
• 1932 – ਲਾਸ ਏਂਜਲਸ
• 1936 – ਬਰਲਿਨ
• 1940 – ਟੋਕੀਓ (ਉਸ ਸਮੇਂ ਹੇਲਸਿੰਕੀ)
• 1944 – ਲੰਦਨ

*1904 ਦੀਆਂ ਖੇਡਾਂ ਆਧੁਨਿਕ ਖੇਡਾਂ ਦੀ 10ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇ ਗੰਢ ਆਉਣ ਲਈ ਕਰਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਖੇਡਾਂ 1904-1908 ਦੇ ਉਲੰਪਿਕ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਵਰੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਰਵਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ।

• 1960 – ਰੋਮ
• 1964 – ਟੋਕੀਓ
• 1968 – ਮੈਕਸੀਕੋ ਸ਼ਹਿਰ
• 1972 – ਮਿਉਨਿਖ
• 1976 – ਮਾਂਟਰੀਆਲ
• 1980 – ਮਾਸਕੋ
• 1984 – ਲਾਸ ਏਂਜਲਸ
• 1988 – ਸਿਉਲ
• 1992 – ਬਾਰਸੀਲੋਨਾ
• 1996 – ਅਟਲਾਂਟੀਕਾ
• 2000 – ਸਿਡਨੀ
• 2004 – ਐਥਨ
• 2008 – ਚੀਨ
• 2012 – ਲੰਡਨ
• 2016 – ਰਿਓ
• 2020 – ਟੋਕੀਓ (ਜਾਪਾਨ)

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਕਿੱਥੇ, ਕਦੋਂ ਤੇ ਕਿਉਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈਆਂ ? [ਅਭਿਆਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ – 1] (When, where and why Ancient Olympic was organised ?)
ਉੱਤਰ-
ਇਤਿਹਾਸ (History) – ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ 776 ਈ: ਪੂ: ਵਿਚ ਯੂਨਾਨ ਦੇ ਉਲੰਪੀਆ ਨਾਮੀ ਨਗਰ ਵਿਚ ਆਰੰਭ ਹੋਈਆਂ । ਇਹਨਾਂ ਖੇਡਾਂ ਨੂੰ ਆਰੰਭ ਕਰਨ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਇਫਿਟਸ ਅਤੇ ਕਲਾਉਸਥੈਨੀਥ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਅਗਸਤ ਅਤੇ ਸਤੰਬਰ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਪੁੰਨਿਆਂ ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਆਰੰਭ ਹੋਈਆਂ । ਪਹਿਲੀਆਂ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਜੇਤੂ ਦਾ | ਨਾਂ ਕੋਰਬਸ ਸੀ । ਇਹ ਖੇਡਾਂ ਹਰ ਸਾਲ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਬੰਧਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ । 394 ਈ: ਪੂ: ਵਿਚ ਰੋਮ ਸਮਰਾਟ ਥੀਓਡੀਸੀਅਜ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਇਹ ਖੇਡਾਂ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈਆਂ । ਉਲੰਪੀਆ ਨਗਰ ਏਲਿਸ ਨਦੀ ਦੇ ਤੱਟ ‘ਤੇ ਵਸਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਇਹ ਏਲਿਜ ਰਾਜ ਦਾ
**ਇੱਥੇ ਸਿਰਫ ਘੋੜ-ਸਵਾਰੀ ਦੀਆਂ ਹੀ ਖੇਡਾਂ ਕਰਵਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ ।

ਪਵਿੱਤਰ ਨਗਰ ਸੀ 1100 ਈ: ਪੂ: ਵਿਚ ਇਹਨਾਂ ਖੇਡਾਂ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜਗਾ ਬਣ ਗਈ ਜਿਸ ਦੀ ਪੂਜਾ ਮੰਦਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਣ ਲੱਗੀ । ਉਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੇ ਸਾਰੇ ਯੂਨਾਨ
ਵਿਚ ਲੜਾਈਆਂ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ । ਉਲੰਪੀਆ ਨਗਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੀ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ | ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਇਹ ਖੇਡਾਂ ਯੂਨਾਨੀ ਦੇਵਤਾ ਜੀਅਸ ਦੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ ।

ਖੇਡਾਂ (Sports) – ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਦੌੜ (Race) ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਇਹ ਲਗਪਗ 100 ਗਜ਼ ਲੰਬੀਆਂ ਸਨ । 724 ਈ: ਪੂ: ਵਿਚ 400 | ਗਜ਼ ਦੀ ਦੌੜ ਦਾ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਪੰਦਰਵੀਆਂ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਮੀਲ ਦੀ ਦੌੜ ਦਾ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । 18ਵੀਂ ਓਲੰਪਿਕਸ ਵਿਚ ਪੈਂਟਾਥਲੋਨ (Pentathlon) ਸ਼ੁਰੂ | ਕੀਤੀ ਗਈ । ਇਸ ਵਿਚ ਲੰਮੀ ਛਾਲ, ਦੋ ਸੌ ਗਜ਼ ਦੀ ਦੌੜ, ਨੇਜ਼ਾ ਸੁੱਟਣਾ ਅਤੇ ਕੁਸ਼ਤੀਆਂ | ਪੰਜ ਖੇਡਾਂ ਰੱਖੀਆਂ ਗਈਆਂ । 25ਵੀਂ ਓਲੰਪਿਕਸ ਵਿਚ ਰੱਥ ਦੌੜ (Chariot Race) ਅਤੇ |30ਵੀਂ ਓਲੰਪਿਕਸ ਵਿਚ ਮੁੱਕੇਬਾਜ਼ੀ, ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਖੇਡਾਂ, ਕੁਸ਼ਤੀਆਂ ਅਤੇ ਪੈਕਪ੍ਰੀਅਮ ਆਦਿ ਖੇਡਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ । ਇਹ ਖੇਡਾਂ ਤਿੰਨ ਤੋਂ ਪੰਜ ਦਿਨ ਤਕ ਚਲਦੀਆਂ ਸਨ । | ਪਹਿਲਾਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਇਹਨਾਂ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਭਾਗ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਇਸਤਰੀਆਂ ਲਈ ਵੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ।

ਇਨਾਮ (Rewards) – ਇਹਨਾਂ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਜੇਤੂਆਂ ਨੂੰ ਖੂਬ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜੀਅਸ ਦੇਵਤਾ ਦੇ ਮੰਦਰ ਵਿਚ ਲੈ ਜਾ ਕੇ ਜੈਤਨ ਰੁੱਖ ਦੀਆਂ ਟਹਿਣੀਆਂ ਅਤੇ ਪੱਤੇ ਭੇਂਟ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਲੋਕ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦੇ ਜੇਤੂ | ਗੀਤ ਗਾਉਂਦੇ ਸਨ । ਜੇਤੂਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਰੱਖੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਜੇਤੂਆਂ ਦੇ ਸਾਥੀ ਵਾਜਾ | ਵਜਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਛੱਡ ਆਉਂਦੇ ਸਨ । ਜੇਤੂ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਮਾਣ ਕਰਦਾ ਜਾਂ ਸਭ ਯੂਨਾਨੀ ਇਹਨਾਂ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਹਾਰਦਿਕ ਕਾਮਨਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ।

ਸਮਾਪਤੀ (End) – ਸਮੇਂ ਦੀ ਗਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਇਹ ਖੇਡਾਂ ਲੋਕਪ੍ਰਿਯ ਹੁੰਦੀਆਂ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ਭਾਗ ਲੈਣਾ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਰੋਮਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਯੂਨਾਨ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਹਨਾਂ ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਲੋਕਪ੍ਰਿਯਤਾ ਨੂੰ ਠੇਸ ਪੁੱਜੀ । ਕਈ ਕਿੱਤਾਕਾਰ (Professional) ਖਿਡਾਰੀ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਲੱਗੇ । ਇਸ | ਨਾਲ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਕਈ ਬੁਰਾਈਆਂ ਘਰ ਕਰ ਗਈਆਂ । ਰੋਮਨ ਸਮਰਾਟ ਥੀਓਜੀਸੀਅਸ ਦੇ | ਆਦੇਸ਼ ਨਾਲ 394 ਈ: ਪੂ: ਵਿਚ ਇਹ ਖੇਡਾਂ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ । 395 ਈ: ਪੂ: ਵਿਚ ਜੀਅਸ ਦੇਵਤਾ ਦਾ ਬੁੱਤ ਵੀ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਓਲੰਪਿਕ ਨਗਰ ਦੀ ਰੌਣਕ ਖ਼ਤਮ | ਹੋ ਗਈ । ਰੋਮਨ ਸਮਰਾਟ ਥੀਓਡੀਸੀਅਸ ਦੁਜੇ ਨੇ ਸਟੇਡੀਅਮ ਵੀ ਨਸ਼ਟ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਤਕ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਅਤੇ ਓਲੰਪਿਕ ਨਗਰ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੀ ਮਿਟ ਗਏ ।’

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪਾਚੀਨ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਕੀ ਨਿਯਮ ਸਨ ਅਤੇ ਕਿਹੜੀਆਂ-ਕਿਹੜੀਆਂ ਖੇਡਾਂ ਕਰਵਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ? [ਅਭਿਆਸ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-2] (What were the main Rules of the Ancient Olympic Games ? Which were the different games organised ?)
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਨਿਯਮ (Rules of Ancient Olympics) – ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ-

• ਇਹਨਾਂ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਸਭ ਖਿਡਾਰੀ ਯੂਨਾਨ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।
• ਖਿਡਾਰੀ ਲਈ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਖ-ਰੇਖ ਵਿਚ 10 ਮਹੀਨਿਆਂ ਤਕ ਟਰੇਨਿੰਗ ਲੈਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ । ਉਸ ਨੂੰ ਅਖ਼ੀਰਲਾ ਇਕ ਮਹੀਨਾ ਉਲੰਪੀਆ ਵਿਚ ਬਤੀਤ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ।
• ਕੋਈ ਵੀ ਕਿੱਤਾਕਾਰ (Professional) ਖਿਡਾਰੀ ਇਹਨਾਂ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਭਾਗ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਦਾ ਸੀ ।
• ਆਰੰਭ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਤਾਂ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਸੀ ।
• ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਭਾਗ ਲੈਣ ਦੀ ਸਹੁੰ ਲੈਣੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ ।
• ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਤੇ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੇ ਅਪਰਾਧ ਦਾ ਅਰੋਪ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ।
• ਪਹਿਲਾ ਅਤੇ ਅੰਤਿਮ ਦਿਨ ਧਾਰਮਿਕ ਰੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਬਲੀਆਂ ਲਈ ਨਿਸਚਿਤ ਸੀ ।

ਖੇਡਾਂ (Sports) – ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਇਕ ਦੌੜ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਪਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇਸ ਵਿਚ ਹੋਰ ਖੇਡਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਈਆਂ । ਇਹ ਦੌੜ ਲਗਪਗ 100 ਗਜ਼ ਲੰਬੀ ਸੀ । 724 ਈ: ਪੂ: ਵਿਚ ਪ੍ਰਬੰਧਿਤ 14ਵੀਂ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ 400 ਗਜ਼ ਦੀ ਦੌੜ ਵਿਚ ਪੈਂਟਾਥਲੋਨ ਆਰੰਭ ਕੀਤੀ ਗਈ । ਇਸ ਵਿਚ ਲੰਮੀ ਛਾਲ, ਨੇਜ਼ਾ ਬਾਜ਼ੀ, 200 ਗਜ਼ ਦੌੜ ਅਤੇ 15ਵੀਂ ਓਲੰਪਿਕਸ ਵਿਚ 3 ਮੀਲ ਦੀ ਦੌੜ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੀ ਗਈ । 18ਵੀਂ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਪੈਂਟਾਥਲੋਨ ਆਰੰਭ ਕੀਤੀ ਗਈ । ਇਸ ਵਿਚ ਲੰਮੀ ਛਾਲ, ਨੇਜ਼ਾਬਾਜ਼ੀ, 200 ਗਜ਼ ਦੌੜ, ਡਿਸਕਸ ਥਰੋ ਅਤੇ ਕੁਸ਼ਤੀਆਂ ਪੰਜ ਖੇਡਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਸਨ । 23ਵੀਂ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਅਤੇ 25ਵੀਂ ਓਲੰਪਿਕਸ ਵਿਚ 3 ਮੀਲ ਦੀ ਦੌੜ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੀ ਗਈ । 28ਵੀਂ ਓਲੰਪਿਕਸ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਰਥ ਦੌੜ ਅਤੇ 30ਵੀਂ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਖੇਡਾਂ ਨੂੰ ਥਾਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਇਹ ਖੱਡਾਂ 3 ਤੋਂ 5 ਦਿਨ ਤਕ ਚਲਦੀਆਂ ਸਨ । ਪਹਿਲਾਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਇਹਨਾਂ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਭਾਗ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਗਿਆ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਨਵੀਨ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਕਿਸ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਵਾਈਆਂ ਅਤੇ ਉਸ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ? [ਅਭਿਆਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ] (Who has started Modern Olympic Games ? What do you know about him ?)
ਉੱਤਰ-
14ਵੀਂ ਸਦੀ ਤਕ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਵਲ ਕਿਸੇ ਨੇ ਜ਼ਰਾ ਧਿਆਨ ਨਾ, ਦਿੱਤਾ | ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਪੁਨਰ-ਜਨਮ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । 1829 ਈ: ਵਿਚ ਜਾਪਾਨੀ ਅਤੇ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਵਿਗਿਆਨਕਾਂ ਨੇ ਓਲੰਪੀਆ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਆਰੰਭ ਕੀਤਾ । ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਸਫ਼ਲਤਾ ਲੱਗੀ । ਇਹਨਾਂ ਖੁਦਾਈਆਂ ਨਾਲ ਉਲੰਪੀਆ ਦੇ ਮੰਦਰ ਅਤੇ ਸਟੇਡੀਅਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ । | ਬੈਰਨ ਦਿ ਕਿਊਬਰਟਿਨ ਨੂੰ ਨਵੀਨ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਦਾਤਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜਨਮ 1863 ਈ: ਵਿਚ ਫ਼ਰਾਂਸ ਵਿਚ ਹੋਇਆ । ਉਹ ਫ਼ਰਾਂਸ ਦੇ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਭਾਗ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੁਚੀ ਸੀ । 1854 ਈ: ਵਿਚ ਉਹ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਦੌਰੇ ‘ਤੇ ਗਏ । ਉਹ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਸਿੱਖਿਅਕ ਢਾਂਚੇ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ।

ਕਿਉਬਰਟਿਨ ਬਰਤਾਨੀਆ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਗਏ । ਉੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਇਆ । ਇਸ ਤੇ ਹੋਰ ਖੇਡ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇਣ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ । ਕਿਉਬਰਟਿਨ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਸਿਹਤ, ਸੁੰਦਰਤਾ, ਮਨੋਰੰਜਨ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਫ਼ਰਾਂਸ ਵਿਚ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਖੇਡ ਸੰਘ ਦੀ ਆਧਾਰਸ਼ਿਲਾ ਰੱਖੀ । 16 ਜੂਨ, 1894 ਈ: ਨੂੰ ਇਕ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਓਲੰਪਿਕ ਯੋਜਨਾ ਰੱਖੀ ਗਈ । ਇਸ ਦਾ ਸਭ ਨੇ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ । ਫਲਸਰੂਪ 5 ਅਪਰੈਲ, 1896 ਈ: ਤਕ ਪਹਿਲੀਆਂ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਇਹਨਾਂ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਲਈ ਕਿਊਬਰਟਿਨ ਨੇ ਇਕ ਮਹਾਨ ਆਦਰਸ਼ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ । ਉਹ ਆਦਰਸ਼ ਹੈ(P.S..B. 2004 C, 2005 C) ‘‘ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਗੱਲ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈਣਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਗੱਲ ਜਿੱਤ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸੰਘਰਸ਼ ਹੈ । ਜ਼ਰੂਰੀ ਗੱਲ ਜਿੱਤਣਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨਾ ਹੈ ।” (“The important thing in Olympics is not to win but to take part. As the important thing in life is not triumph but the struggle. The essential thing is not to have conquered but to have fought well.”’)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਨਵੀਨ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਮਾਟੋ, ਸਹੁੰ ਅਤੇ ਝੰਡੇ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ । [ਅਭਿਆਸ-ਪ੍ਰਸ਼ਨ-4] (What is Olympic Motto, Olympic Flag and Olympic Oath of Modern Olympic Games ?)
ਉੱਤਰ –
ਓਲੰਪਿਕ ਮਾਟੋ (Olmypic Motto) – ਓਲੰਪਿਕ ਮਾਟੋ ਤਿੰਨ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਬਣਿਆ ਹੈ । ਇਹ ਤਿੰਨ ਸ਼ਬਦ ਹਨ –
ਸੀਟਿਅਸ (Citius) ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼,
ਆਲਟੀਅਸ (Altius) ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਬਹੁਤ ਉੱਚਾ,
ਫਰਟਿਅਸ (Fortius) ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਬਹੁਤ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ।
ਇਹ ਤਿੰਨ ਸ਼ਬਦ ਹੀ ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਨੂੰ ਸੂਚਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈਬਹੁਤੇ ਤੇਜ਼ ਭੱਜਣਾ, ਬਹੁਤ ਉੱਚੀ ਛਾਲ ਲਗਾਉਣਾ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਡਿਸਕਸ ਜਾਂ ਗੋਲਾ ਸੁੱਟਣਾ ।

ਓਲੰਪਿਕ ਸਹੁੰ (Olympic Oath) – ਓਲੰਪਿਕ ਸੁਗੰਧ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ| ਇਹ ਰੀਤ 1920 ਵਿਚ ਅੰਤਦੀਪ ਵਿਖੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ । 1984 ਦੀਆਂ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਚਾਰਟਰ ਰੁਪ 63 ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿ ਮੇਜ਼ਬਾਨ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦਾ ਇਕ ਖਿਡਾਰੀ ਆਪਣੇ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਓਲੰਪਿਕ ਝੰਡੇ ਦਾ ਕੋਨਾ ਫੜ ਕੇ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਸੱਜਾ ਹੱਥ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਹੇਠ ਲਿਖੀ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕੇ :
“ਸਾਰੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਮੈਂ ਵਚਨ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਿਯਮਾਂ ਦਾ ਆਦਰ ਕਰਦਿਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਾਬੰਦ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਜੋ ਕਿ ਇਸ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਖਿਡਾਰੀ ਦੀ ਸੱਚੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਗੌਰਵ ਅਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਲਈ ਭਾਗ ਲਵਾਂਗੇ ।

ਓਲੰਪਿਕ ਝੰਡਾ
(Olympic Flag).

ਓਲੰਪਿਕ ਝੰਡਾ 1919 ਈ: ਵਿਚ ਏਟਵਰਪ (Antwerp) ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਉਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਲਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ । ਇਸ ਝੰਡੇ ਦੀ ਰਚਨਾ, ਕੁਬਰਟਿਨ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਇਸ ਝੰਡੇ ਵਿਚ ਪੰਜ ਰੰਗਾਂ ਲਾਲ, ਹਰਾ, ਪੀਲਾ, ਨੀਲਾ ਅਤੇ ਕਾਲਾ-ਨਾਲ ਪੰਜ ਚੱਕਰ ਆਪਸ ਵਿਚ ਜੋੜ ਕੇ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ । ਇਹ ਪੰਜ ਚੱਕਰ ਯੂਰਪ, ਆਸਟਰੇਲੀਆ, ਏਸ਼ੀਆ, ਅਫਰੀਕਾ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ-ਪੰਜ ਮਹਾਂਦੀਪਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਚੱਕਰਾਂ ਦਾ ਆਪਸ ਵਿਚ ਜੁੜੇ ਹੋਣਾ ਇਹਨਾਂ ਪੰਜ ਮਹਾਂਦੀਪਾਂ ਦੀ ਮਿੱਤਰਤਾ ਅਤੇ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਨਵੀਨ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਕੀ ਨਿਯਮ ਹਨ ? [ਅਭਿਆਸ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ]- 5] (What are the main Rules of Modern Olympic ?)
ਉੱਤਰ-
ਨਵੀਨ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਨਿਯਮ (Rules of new Olympics ) – ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਨਿਯਮ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਾਧਾਰਨ ਸਨ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈ | ਸਕਦਾ ਸੀ ।1908 ਈ: ਵਿਚ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਲੰਡਨ ਵਿਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਇਹ ਨਿਯਮ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ-

(1) ਹਰੇਕ ਦੇਸ਼ ਜੋ ਉਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੈ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀ ਨੂੰ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਲਈ ਭੇਜ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

(2) ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਵਸਾਇਕ ਖਿਡਾਰੀ (Professional Player) ਇਸ ਵਿਚ ਭਾਗ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਉਸ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਮੇਟੀ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਚ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਵੀ ਲਿਖ ਕੇ ਦੇਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

(3) ਇਸ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਖਿਡਾਰੀ ’ਤੇ ਉਮਰ, ਜਾਤੀ, ਧਰਮ ਆਦਿ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਧ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

(4) ਕੋਈ ਵੀ ਖਿਡਾਰੀ ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਭਾਗ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਦਾ ।

(5) ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਲਿੰਗ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

(6) ਕਿਸੇ ਇਕ ਦੇਸ਼ ਵਲੋਂ ਭਾਗ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਖਿਡਾਰੀ ਕਿਸੇ ਦੂਸਰੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਲੋਂ ਭਾਗ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਦਾ ।

(7) ਜੇ ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਦੇਸ਼ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਇਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣਾ ਖਿਡਾਰੀ ਭੇਜ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਓਲੰਪਿਕ ਕਮੇਟੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਮੇਟੀ ਵਿਚ ਹਰੇਕ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਇਕ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਜਿਸ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਓਲੰਪਿਕ ਕਮੇਟੀਆਂ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋਣ ਜਾਂ ਜਿੱਥੇ ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਦੇ ਦੋ ਮੈਂਬਰ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਅੱਠ ਮੈਂਬਰ ਸਾਲ ਲਈ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਚਾਰ ਸਾਲ ਲਈ ਦੋ ਉਪ-ਪ੍ਰਧਾਨਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪੰਜ ਹੋਰ ਮੈਂਬਰ ਵੀ ਇਸ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਚੁਣਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਕਮੇਟੀ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਰਕਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਓਲੰਪਿਕ ਕਮੇਟੀ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ । (Write about International Olympic Committee.)
ਉੱਤਰ-
ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਓਲੰਪਿਕ ਕਮੇਟੀ (International Olympic Committee) – ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਲਈ ਇਕ ਕਮੇਟੀ ਬਣਾਈ ਗਈ ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਓਲੰਪਿਕ ਕਮੇਟੀ (International Olympic Committee) ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ । ਇਸ ਵਿਚ ਹਰੇਕ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਇਕ-ਇਕ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਲਿਆ ਗਿਆ । ਇਸ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਦਫਤਰ Compague Mon Zeps Lausanne (Switzerland) ਵਿਚ ਹੈ । ਇਸ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਧਾਨ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦੋ ਮੀਤ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਤੇ ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ (Executive) ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਚੁਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਕਮੇਟੀ ਹਰ ਚਾਰ ਸਾਲ ਮਗਰੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਆਦਿ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਫੈਸਲੇ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਓਲੰਪਿਕ ਕਮੇਟੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਓਲੰਪਿਕ ਕਮੇਟੀ ਇਹ ਖੇਡਾਂ ਲਗਾਤਾਰ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤਿਆਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਲਗਾਤਾਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਉਬਰਟਿਨ ਦੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਪਹੁੰਚਾਵੇ । ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਖੇਡ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਹੀ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕਰਵਾਏ ਜਾਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕਿੱਤੇ ਆਦਿ ਦਾ ਕੋਈ ਸਥਾਨ ਨਾ ਹੋਵੇ ।

ਖੇਡਾਂ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਮਿੱਤਰਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਓਲੰਪਿਕ ਕਮੇਟੀ ਵਿਚ ਹਰ ਇਕ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਇਕ ਨੁਮਾਇੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਜਿਸ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਹੋਈਆਂ ਹੋਣ ਜਾਂ ਓਲੰਪਿਕ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਚਲਾਉਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਦੋ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਕਮੇਟੀ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਆਪ ਚੁਣਦੀ ਹੈ ਜੋ ਪੰਜ ਸਾਲ ਤਕ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਦੁਬਾਰਾ ਚੁਣੇ ਜਾਣ ‘ਤੇ ਚਾਰ ਸਾਲ ਤੱਕ ਫਿਰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਦੋ ਉਪ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਕੇਵਲ ਚਾਰ ਸਾਲ ਤਕ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਉਪ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੁਬਾਰਾ ਚੋਣ ਲੜ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਉਪ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਤੇ ਪੰਜ ਐਗਜ਼ੈਕਟਿਵ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਚਾਰ ਸਾਲ ਮਗਰੋਂ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਨੂੰ ਕਰਵਾਉਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਮੁੱਖ ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸੈਕਰੇਟਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਬੋਰਡ ਦੁਆਰਾ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਭਾਰਤੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੇ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਕੀ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ? (Discuss the main achievements of Indian Players in Olympic ?)
ਉੱਤਰ-
ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਫ਼ਲਤਾਵਾਂ (Achievements of Indian Players in Olmypic) – ਨਵੀਨ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਆਰੰਭ 1896 ਈ: ਵਿਚ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਕੰਮ ਵਿਚ ਫ਼ਰਾਂਸ ਦੇ ਬੈਰਨ ਦਿ ਕਿਉਬਰਟਿਨ ਨੇ ਪਸ਼ੰਸਾ ਯੋਗ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ । ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਜਨਮਦਾਤਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । (P.S.E.B. 2007 C) ਭਾਰਤ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ 1900 ਈ: ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਭਾਗ ਲਿਆ । ਭਾਰਤੀ ਖਿਡਾਰੀ ਨਾਰਮਨ ਨੇ 200 ਮੀਟਰ ਦੀ ਦੌੜ ਵਿਚ ਦੂਸਰਾ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਕੇ ਚਾਂਦੀ ਦਾ ਤਮਗਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ 1920 ਈ: ਦੀਆਂ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਵਲੋਂ ਛੇ , ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੇ ਐਥਲੈਟਿਕਸ ਅਤੇ ਕੁਸ਼ਤੀਆਂ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲਿਆ । 1924 ਈ: ਵਿਚ ਪੈਰਿਸ ਵਿਚ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੋਇਆ । ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਅੱਠ ਭਾਰਤੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੇ ਭਾਗ ਲਿਆ ਸੀ । ਸ੍ਰੀ ਜੀ. ਡੀ. ਸੋਂਧੀ, ਐਚ. ਸੀ. ਬੈਂਕ ਅਤੇ ਏ.ਜੀ. ਲਾਰੇਨ ਨੇ ਓਲੰਪਿਕ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਲੋਕ-ਪਿਯ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ । (P.S.E.B. 2004 B) 1927 ਈ: ਵਿਚ ਇੰਡੀਅਨ ਓਲੰਪਿਕ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ ।

1928 ਈ: ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਹਾਕੀ ਟੀਮ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਐਮਸਟਰਡਮ (P.S.E.B. 2005 C) ਵਿਚ ਪ੍ਰਬੰਧਿਤ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲਿਆ । ਇਸ ਨੇ ਸੋਨੇ ਦਾ ਤਮਗਾ ਜਿੱਤਿਆ । 1928 ਈ: ਤੋਂ 1956 ਈ: ਤਕ ਭਾਰਤ ਹਾਕੀ ਜਗਤ ਵਿਚ ਛਾਇਆ ਰਿਹਾ । 1952 ਈ: ਵਿਚ ਕੇ. ਡੀ. ਯਾਦਵ ਨੇ ਕੁਸ਼ਤੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲਿਆ ਅਤੇ ਤਾਂਬੇ ਦਾ ਤਮਗਾ ਜਿੱਤਿਆ । 1956 ਈ: ਵਿਚ ਮੈਲਬੋਰਨ ਵਿਚ ਪ੍ਰਬੰਧਿਤ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਫੁੱਟਬਾਲ ਟੀਮ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਭਾਗ ਲਿਆ । ਇਸ ਟੀਮ ਨੇ ਚੌਥਾ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ 1960 ਈ: ਵਿਚ ਰੋਮ ਵਿਚ ਹੋਈਆਂ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਹਾਕੀ ਟੀਮ ਨੇ ਦੂਸਰਾ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ । ਇਸੇ ਸਾਲ ਮਿਲਖਾ ਸਿੰਘ ਨੇ 400 ਮੀਟਰ ਦੌੜ ਵਿਚ ਚੌਥਾ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ।

1954 ਈ: ਵਿਚ ਟੋਕਿਓ ਵਿਚ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਹਾਕੀ ਟੀਮ ਫੇਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੋਈ । 1968, 1972 ਅਤੇ 1976 ਵਿਚ ਪ੍ਰਬੰਧਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਹਾਕੀ ਟੀਮ ਪਹਿਲਾ ਸਥਾਨ | ਪਾ ਕੇ ਸੋਨੇ ਦਾ ਤਮਗਾ ਜਿੱਤਣ ਵਿਚ ਅਸਫਲ ਰਹੀ ।1976 ਵਿਚ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਮਾਂਟਰੀਆਲ ਵਿਚ ਹੋਈਆਂ । ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਿਵਨਾਥ ਨੇ ਮੈਰਾਥਨ ਦੌੜ ਵਿਚ ਗਿਆਰਵਾਂ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਨੇ 800 ਮੀਟਰ ਦੌੜ ਵਿਚ ਸੱਤਵਾਂ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ । 1980 ਵਿਚ ਮਾਸਕੋ ਵਿਚ ਹੋਈਆਂ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਹਾਕੀ ਟੀਮ ਨੇ ਸੋਨੇ ਦਾ ਤਮਗਾ ਜਿੱਤਣ ਵਿਚ ਸਫਲਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ । ਇਹਨਾਂ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਟੀਮ ਨੇ ਐਥਲੈਟਿਕਸ, ਕੁਸ਼ਤੀਆਂ, ਬਾਕਸਿੰਗ, ਬਾਸਕਟ ਬਾਲ, ਨਿਸ਼ਾਨੇਬਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਵਾਲੀਬਾਲ ਵਿਚ ਤਾਂ ਭਾਗ ਲਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਫਲਤਾ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ । ਪਰ 1984 ਵਿਚ ਲਾਂਸ ਏਂਜਲਸ ਵਿਚ ਹੋਈਆਂ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਬਹੁਤ ਨਿਰਾਸ਼ਾਜਨਕ ਰਿਹਾ ।

ਉੱਪਰ ਦੱਸੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਕਈ ਹੋਰ ਭਾਰਤੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੇ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਆਪਣੀ ਉੱਤਮ ਖੇਡ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਕੇ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਨਾਂ ਕਮਾਇਆ |

1996 ਦੀਆਂ ਉਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਜੋ ਕਿ ਐਟਲਾਂਟਾ ਵਿੱਚ ਹੋਈਆਂ। ਲਾਨ ਟੈਨਿਸ ਦੇ ਖਿਡਾਰੀ ਲਿਏਂਡਰ ਪੇਅਸ ਨੇ ਤਾਂਬੇ ਦਾ ਤਮਗਾ ਜਿਤਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੰਨ 2000 ਵਿਚ ਕਰਨਮ ਮਲੇਸ਼ਵਰੀ ਨੇ ਵੇਟਲਿਫਟਿੰਗ ਦੇ 69 ਕਿਲੋ ਵਜ਼ਨ ਵਰਗ ਵਿਚ ਕਾਂਸੀ ਦਾ ਤਮਗਾ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵਿਚ ਮੁੱਕੇਬਾਜ਼ ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ, ਦੌੜਾਕ ਲੜਕੀ ਕੇ. ਐਸ. ਸ਼ੀਲਾ ਕੌਲ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇਬਾਜ਼ ਅੰਜਲੀ ਵੇਦ ਪਾਠਕ ਨੇ ਨਾਮਣਾ ਖੱਟਿਆ। 2004 ਦੀਆਂ ਉਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸ੍ਰੀ ਰਾਜਵਰਧਨ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ ਨੇ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਵਿਚ ਚਾਂਦੀ ਦਾ ਤਮਗਾ ਜਿੱਤਿਆ ਅਤੇ ਐਥਲੀਟ ਅੰਜੂ ਬੌਬੀ ਜਾਰਜ ਨੇ ਲੰਬੀ ਛਾਲ ਵਿਚ 6ਵਾਂ ਸਥਾਨ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤਾ।

2008 ਦੀਆਂ ਉਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ

ਨਾਂ – ਤਮਗਾ – ਖੇਡ

1. ਅਭਿਨਵ ਬਿੰਦਰਾ – ਸੋਨੇ ਦਾ – ਸ਼ੂਟਿੰਗ
2. ਸੁਸ਼ੀਲ ਕੁਮਾਰ – ਤਾਂਬੇ ਦਾ – ਕੁਸ਼ਤੀ
3. ਵਿਜੇਂਦਰ ਕੁਮਾਰ – ਤਾਂਬੇ ਦਾ – ਬਾਕਸਿੰਗ

2012 ਦੀਆਂ ਉਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ
ਨਾਂ – ਤਮਗਾ – ਖੇਡ

1. ਸੁਸ਼ੀਲ ਕੁਮਾਰ – ਚਾਂਦੀ ਦਾ – ਕੁਸ਼ਤੀ
2. ਵਿਜੈ ਕੁਮਾਰ – ਚਾਂਦੀ ਦਾ – ਸ਼ੂਟਿੰਗ
3. ਮੈਰੀ ਕੋਮ – ਤਾਂਬੇ ਦਾ – ਬਾਕਸਿੰਗ
4. ਸਾਹਿਨਾ ਨੇਹਵਾਲ – ਤਾਂਬੇ ਦਾ – ਬੈਡਮਿੰਟਨ
5. ਗਗਨ ਨਾਰੰਗ – ਤਾਂਬੇ ਦਾ – ਸ਼ੂਟਿੰਗ
6. ਯੋਗੇਸ਼ਵਰ ਦੱਤ – ਤਾਂਬੇ ਦਾ – ਕੁਸ਼ਤੀ

2016 ਦੀਆਂ ਉਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ |
ਨਾਂ – ਤਮਗਾ – ਖੇਡ

1. ਪੀ.ਵੀ. ਸਿੰਧੂ – ਚਾਂਦੀ ਦਾ – ਬੈਡਮਿੰਟਨ
2. ਸਾਕਸ਼ੀ ਮਲਿਕ – ਤਾਂਬੇ ਦਾ – ਕੁਸ਼ਤੀ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਏਸ਼ਿਆਈ ਖੇਡਾਂ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿਉਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈਆਂ ? ਇਹ ਖੇਡਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦਾ ਕੀ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ ? [ਅਭਿਆਸ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ] (When and where Asian Games were Started ? Write the contribution of India to start Asian Games.)
ਉੱਤਰ-
ਏਸ਼ਿਆਈ ਖੇਡਾਂ (Asian Gemes) – 14ਵੀਂ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਦਾ 1948 ਈ: ਵਿਚ ਲੰਡਨ ਵਿਚ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਸ੍ਰੀ ਜੀ. ਡੀ. ਸੋਂਧੀ ਨੇ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤੀ ਜਾਂ ਏਸ਼ਿਆਈ ਖਿਡਾਰੀ ਯੂਰਪੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਬੰਧਿਤ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਖੇਡ ਦਾ ਚੰਗਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾਉਂਦੇ । ਇਸ ਲਈ ਜੇ ਏਸ਼ਿਆਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਖਿਡਾਰੀ ਆਪਸ ਵਿਚ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰ ਲੈਣ ਤਾਂ ਇਕ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧੇਗੀ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਖੇਡ ਦਾ ਪੱਧਰ ਉੱਨਤ ਹੋਵੇਗਾ । ਇਸ | ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਕਾਰਜ ਰੂਪ ਦੇਣ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੇ 8 ਅਗਸਤ, 1948 ਈ: ਨੂੰ ਲੰਡਨ ਦੇ ਮਾਊਂਟ ਰਾਇਲ ਹੋਟਲ ਵਿਖੇ ਏਸ਼ਿਆਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਇਕ ਸਭਾ ਬੁਲਾਈ । ਇਸ ਸਭਾ ਵਿਚ ਕੋਰੀਆ, ਬਰਮਾ (ਮਿਆਂਮਾਰ), ਚੀਨ, ਸ੍ਰੀ ਲੰਕਾ ਆਦਿ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਆਂ ਨੇ ਭਾਗ ਲਿਆ । ਇਸ ਸਭਾ ਦੇ ਸਭ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਏਸ਼ਿਆਈ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਸੁਝਾਅ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ।

ਮਹਾਰਾਜਾ ਪਟਿਆਲਾ ਸ੍ਰੀ ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਏਸ਼ਿਆਈ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਆਰੰਭ ਕਰਨ ਵਿਚ | ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਫਰਵਰੀ, 1949 ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਏਸ਼ਿਆਈ ਖੇਡਾਂ ਲਈ ਏਸ਼ਿਆਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਸਭਾ ਬੁਲਾਈ । ਇਸ ਸਭਾ ਵਿਚ ਭਾਰਤ, ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ, ਸ੍ਰੀ ਲੰਕਾ, ਬਰਮਾ (ਮਿਆਂਮਾਰ), ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ, ਨੇਪਾਲ, ਫਿਲਿਪਾਈਨ ਅਤੇ ਥਾਈਲੈਂਡ ਆਦਿ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਆਂ ਨੇ ਭਾਗ ਲਿਆ । ਇਸ ਸਭਾ ਵਿਚ | ਏਸ਼ੀਆ ਐਥਲੈਟਿਕਸ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਨੂੰ ਏਸ਼ੀਅਨ ਖੇਡ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਇਸ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਏਸ਼ਿਆਈ ਖੇਡਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਚਾਰ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਆਯੋਜਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਪਹਿਲੀਆਂ ਏਸ਼ਿਆਈ ਖੇਡਾਂ 4 ਮਾਰਚ ਤੋਂ 11 ਮਾਰਚ, 1951 ਤਕ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਸਟੇਡੀਅਮ ਵਿਚ ਹੋਣੀਆਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੋਈਆਂ ਸਨ । 1982 ਅਤੇ 1986 ਵਿਚ ਇਹ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਸਿਓਲ ਵਿਚ ਹੋਈਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਕਿਨ੍ਹਾਂ-ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੇ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਨਾਮਣੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਹਨ ?
(Write about the outstanding players of India who won Laurels in International Competition ?)
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਖਿਡਾਰੀ ਹੋਏ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਸਰਵ-ਉੱਤਮ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਾਂ ਨੂੰ ਰੌਸ਼ਨ ਕੀਤਾ । ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਨਾਂ ਕਮਾਉਣ ਵਾਲੇ ਭਾਰਤੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੇਠ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ-
(1) ਲੈਰੀ ਮਿੰਟੋ ਨੇ 1951 ਵਿਚ ਹੋਈਆਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਏਸ਼ਿਆਈ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ 100 ਮੀਟਰ ਦੌੜ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਥਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਸੋਨੇ ਦਾ ਤਮਗਾ ਜਿੱਤਿਆ ।

(2) 1954 ਵਿਚ ਮਨੀਲਾ ਵਿਚ ਪਬੰਧਿਤ ਏਸ਼ਿਆਈ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਸੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ 800 ਮੀਟਰ ਦੌੜ, ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉੱਚੀ ਛਾਲ, ਪਦੱਮਣ ਸਿੰਘ ਨੇ ਡਿਸਕਸ ਥਰੋ ਅਤੇ ਗੋਲਾ | ਸੁੱਟਣ ਵਿਚ ਸੋਨੇ ਦੇ ਤਮਗੇ ਜਿੱਤੇ । ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਚਾਂਦੀ ਅਤੇ ਐੱਮ. ਗੋਬਿਆਨ ਨੇ 100 ਮੀਟਰ ਦੌੜ ਅਤੇ ਕਾਲੂ ਰਾਮ ਨੇ 3000 ਅਤੇ 5000 ਮੀਟਰ ਦੌੜ ਵਿਚ ਤੀਸਰਾ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਕਾਂਸੇ ਦੇ ਤਮਗੇ ਜਿੱਤੇ ।

(3) 1958 ਵਿਚ ਹੋਈਆਂ ਪ੍ਰਬੰਧਿਤ ਏਸ਼ਿਆਈ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਫਲਾਇੰਗ ਸਿੱਖ (Flying Sikh) ਮਿਲਖਾ ਸਿੰਘ ਨੇ 200 ਮੀਟਰ ਅਤੇ 400 ਮੀਟਰ ਦੌੜ ਵਿਚ, ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹਾਪ ਸਟੈਪ ਐਂਡ ਜੰਪ ਵਿਚ, ਬਲਕਾਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜੈਵਲਿਨ ਸੁੱਟਣ ਵਿਚ, ਦੁੱਮਣ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੋਲਾ ਸੁੱਟਣ ਵਿਚ, ਐੱਚ. ਚਾਂਦ ਨੇ 100 ਮੀਟਰ ਹਰਡਲਜ਼ ਵਿਚ ਅਤੇ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 400 | ਮੀਟਰ ਹਰਡਲਜ਼ ਵਿਚ ਸੋਨੇ ਦਾ ਤਮਗਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ । ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਵੀਟਾ ਡਿਸੂਜਾ ਨੇ 200 ਮੀਟਰ ਦੌੜ ਜਿੱਤ ਕੇ ਨਵਾਂ ਰਿਕਾਰਡ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ । ਐਲਿਜਾਬੇਥ ਡੈਵਨ ਪੋਰਟ ਨੇ 46.07 ਮੀਟਰ ਦੂਰ ਜੈਵਲਿਨ ਸੁੱਟ ਕੇ ਦੂਸਰਾ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ।

(4) 1966 ਵਿਚ ਹੋਈਆਂ ਏਸ਼ਿਆਈ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਨੇ 400 ਮੀਟਰ ਅਤੇ ਬੀ.ਐਸ. ਬਰੂਆ ਨੇ 800 ਮੀਟਰ ਦੌੜ ਵਿਚ ਸੋਨੇ ਦਾ ਤਮਗਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ । ਪ੍ਰਵੀਨ ਨੇ ਡਿਸਕਸ ਥਰੋ, ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੋਲਾ ਸੁੱਟਣ ਅਤੇ ਭੀਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉੱਚੀ ਛਾਲ ਵਿਚ ਸੋਨੇ ਦੇ ਤਮਗੇ ਜਿੱਤੇ ।

(5) 1970 ਵਿਚ ਬੈਂਕਾਕ ਵਿਚ ਪ੍ਰਬੰਧਿਤ ਏਸ਼ਿਆਈ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਕੰਵਲਜੀਤ ਸੰਧੂ ਨੇ 400 | ਮੀਟਰ ਦੌੜ ਵਿਚ, ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹਾਪ ਸਟੈਪ ਐਂਡ ਜੰਪ ਵਿਚ ਅਤੇ ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੋਲਾ ਸੁੱਟਣ ਵਿਚ ਸੋਨੇ ਦੇ ਤਮਗੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ । ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਐਡਵਰਡ ਸ਼ਕੇਰਾ ਨੇ 500 ਮੀਟਰ ਵਿਚ, ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਨੇ 800 ਮੀਟਰ ਵਿਚ, ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲੰਮੀ ਛਾਲ, ਹਾਪ ਸਟੈਪ ਅਤੇ ਜੰਮ ਵਿਚ ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਤਮਗੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ । ਮਨਜੀਤ ਵਾਲੀਆ ਨੇ 800 ਮੀਟਰ ਹਰਡਲਜ਼, ਸੁੱਚਾ ਸਿੰਘ ਨੇ 400 ਮੀਟਰ ਵਿਚ ਅਤੇ ਗੁਰਮੇਜ਼ ਸਿੰਘ ਨੇ 3000 ਮੀਟਰ ਵਿਚ ਤਾਂਬੇ ਦਾ ਤਮਗਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ।

(6) 1974 ਵਿਚ ਤਹਿਰਾਨ ਵਿਚ ਹੋਈਆਂ ਏਸ਼ਿਆਈ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਿਵਨਾਥ ਨੇ 500 ਮੀਟਰ ਵਿਚ ਨਵਾਂ ਰਿਕਾਰਡ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ । ਕੰਵਲਜੀਤ ਸੰਧੂ ਨੇ 56.5 ਸੈਕਿੰਡ ਵਿਚ 400 ਮੀਟਰ ਦੀ ਦੌੜ ਜਿੱਤ ਕੇ ਭਾਰਤੀ ਇਸਤਰੀ ਵਜੋਂ ਸੋਨੇ ਦਾ ਤਮਗਾ ਜਿੱਤਿਆ । ਇਹਨਾਂ ਹੀ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਟੀ. ਸੀ. ਯੋਗਨਨ ਨੇ ਲੰਮੀ ਛਾਲ ਵਿਚ ਅਤੇ ਵੀ. ਐਸ. ਚੌਹਾਨ ਨੇ 1500 ਮੀਟਰ ਦੌੜ ਵਿਚ ਸੋਨੇ ਦਾ ਤਮਗਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ । ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹੈਮਰ ਸੁੱਟਣ ਵਿਚ ਚਾਂਦੀ ਦਾ ਅਤੇ ਲੈਹਿੰਬਰ ਸਿੰਘ ਨੇ 400 ਮੀਟਰ ਹਰਡਲ ਵਿਚ ਤਾਂਬੇ ਦਾ ਤਮਗਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ।

(7) 1978 ਦੀਆਂ ਏਸ਼ਿਆਈ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਹਰੀ ਚੰਦ ਨੇ 100 ਮੀਟਰ ਦੌੜ ਵਿਚ ਸੋਨੇ ਦਾ ਤਮਗਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ । ਗੀਤਾ ਜੁਤਸ਼ੀ ਨੇ 1500 ਮੀਟਰ ਵਿਚ ਚਾਂਦੀ ਅਤੇ 800 ਮੀਟਰ ਦੌੜ ਵਿਚ ਸੋਨੇ ਦੇ ਤਮਗੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ।

1982 ਦੀਆਂ ਨੌਵੀਆਂ ਏਸ਼ਿਆਈ ਖੇਡਾਂ ਜੋ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਹੋਈਆਂ ਸਨ । ਬਹਾਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੋਲਾ ਸੁੱਟਣ ਵਿਚ ਨਵਾਂ ਰਿਕਾਰਡ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ, ਗੀਤਾ ਜੁਤਸ਼ੀ ਨੇ 800, 1500 ਮੀਟਰ ਦੌੜ ਵਿਚ ਦੁਸਰਾ ਸਥਾਨ, ਵਾਲਸੰਮਾ ਨੇ 400 ਮੀਟਰ ਹਰਡਲ ਦੌੜ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ ਸਥਾਨ, 800 ਮੀਟਰ ਵਿਚ ਬਰੋਮੀਓ ਨੇ ਪਹਿਲਾ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਚਾਂਦ ਰਾਮ ਨੇ 200 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਵਾਕ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ । ਹਾਕੀ ਵਿਚ ਲੜਕੀਆਂ ਨੇ ਸੋਨੇ ਦਾ ਤਮਗਾ ਅਤੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੇ ਚਾਂਦੀ ਦਾ ਤਮਗਾ ਜਿੱਤਿਆ । ਕੁਸ਼ਤੀਆਂ ਵਿਚ ਸਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੋਨੇ ਦਾ ਤਮਗਾ ਅਤੇ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਚਾਂਦੀ ਦਾ ਤਮਗਾ ਜਿੱਤਿਆ ।

ਕੌਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਾਕਸਿੰਗ ਵਿਚ ਸੋਨੇ ਦਾ ਤਮਗਾ ਜਿੱਤਿਆ | ਭਾਰਤ ਦੀ ਘੋੜਿਆਂ ਦੀ ਟੀਮ ਨੇ ਸੋਨੇ ਦੇ ਤਮਗੇ ਜਿੱਤੇ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਗੋਲਫ ਦੀ ਟੀਮ ਨੇ ਸੋਨੇ ਦੇ ਤਮਗੇ ਜਿੱਤੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਨਵੀਨ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਕਿਹੜੀਆਂ-ਕਿਹੜੀਆਂ ਖੇਡ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ? (ਅਭਿਆਸ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ – 6) (Name the main sports events which are organised in Modern Olympic ?)
ਉੱਤਰ-
ਨਵੀਨ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਖੇਡ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ-

1. ਤੀਰ ਅੰਦਾਜ਼ੀ (Archery)
2. ਐਥਲੈਟਿਕਸ (Athletics)
3. ਬਾਸਕਟਬਾਲ (Basket ball)
4. ਬਾਕਸਿੰਗ (Boxing)
5. ਕੈਨੋਇੰਗ (Canoeing)
6. ਸਾਈਕਲਿੰਗ (Cycling)
7. ਈਕਵੀਸਟਰੇਟ (Equestrin)
8. ਫੁੱਟਬਾਲ (Foot Ball)
9. ਜਿਮਨਾਸਟਿਕ (Gymnastics)
10. ਹੈਂਡ ਬਾਲ (Hand Ball)
11. ਹਾਕੀ (Hockey)
12. ਜੂਡੋ (Judo)
13. ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਬਾਜ਼ੀ (Shooting)
14. ਰੋਇੰਗ (Rowing)
15. ਤੈਰਾਕੀ ਤੇ (Swimming and ਡੁਬਕੀ ਲਾਉਣਾ Diving)
16. ਤਲਵਾਰ ਬਾਜ਼ੀ (Fencing)
17. ਵਾਲੀਬਾਲ (Volley Ball)
18. ਵਾਟਰ ਪੋਲੋ (Water Polo)
19. ਭਾਰ ਉਠਾਉਣਾ (Weight Lifting)
20. ਕੁਸ਼ਤੀ (Wrestling)
21. ਯਾਟ-ਕਿਸ਼ਤੀ ਦੌੜ (Yachting)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
11ਵੀਂ ਏਸ਼ਿਆਈ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੇ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਇਨਾਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਹਨ ? [ਅਭਿਆਸ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ – 9] (Mention the achievements of Indian sportsman in eleventh Asian Games.)
ਉੱਤਰ-
ਗਿਆਰਵੀਆਂ ਏਸ਼ਿਆਈ ਖੇਡਾਂ ਬੀਜਿੰਗ (ਚੀਨ) ਵਿਚ ਸੰਨ 1990 ਵਿਚ 22-9-1990 ਤੋਂ 7-10-1990 ਤਕ ਹੋਈਆਂ ਸਨ । ਇਸ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿਚ ਇਨਾਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਸਨਖੇਡ ਸੋਨਾ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਸਾਲ 1982 ਦੀਆਂ ਏਸ਼ਿਆਈ ਖੇਡਾਂ ਕਿਸ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ? (In which country were the 1982 Asian games were held ?)
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ।
ਏਸ਼ਿਆਈ ਖੇਡਾਂ

ਨੰਬਰ – ਸੰਨ – ਸਥਾਨ
1. – 1951 – ਦਿੱਲੀ (ਭਾਰਤ)
2. – 1954 – ਮਨੀਲਾ (ਫਿਲਪੀਨ)
3. – 1958 – ਟੋਕੀਓ (ਜਾਪਾਨ)
4. – 1962 – ਜਕਾਰਤਾ (ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ) (ਥਾਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਮਿਲਵਰਤਨ ਨਾ ਮਿਲਣ ਕਾਰਨ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਏਸ਼ਿਆਈ ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਨਾ ਮਿਲ ਸਕੀ।)
5. – 1966 – ਬੈਂਕਾਕ (ਥਾਈਲੈਂਡ)
6. – 1970 – ਬੈਂਕਾਕ (ਥਾਈਲੈਂਡ)
7. – 1974 – ਤਹਿਰਾਨ (ਈਰਾਨ)
8. – 1978 – ਬੈਂਕਾਕ (ਥਾਈਲੈਂਡ)
9. – 1982 – ਦਿੱਲੀ (ਭਾਰਤ)
10. – 1986 – ਮਿਓਲ (ਦੱਖਣੀ ਕੋਰੀਆ)
11. – 1990 – ਬੀਜਿੰਗ (ਚੀਨ)
12. – 1994 – ਹੀਰੋਸ਼ੀਮਾ (ਜਾਪਾਨ)
13. – 1998 – ਬੈਂਕਾਕ (ਥਾਈਲੈਂਡ)
14. – 2002 – ਪੁਸਾਜ (ਸਾਊਥ ਕੋਰੀਆ)
15. – 2006 – ਦੋਹਾ (ਕਤਰ)
16. – 2010 – ਗੋਗਘੋ (ਚੀਨ)
17. – 2014 – ਇੰਮੀਐਨ (ਸਾਊਥ ਕੋਰੀਆ)
18. – 2018 – ਜਕਾਰਤਾ (ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ)
19. – 2022 – ਹੈਮਪਾਡ ਚੀਨ ਵਿਚ ਹੋਣਗੀਆਂ

Punjab State Board PSEB 10th Class Physical Education Book Solutions Chapter 3 ਯੋਗ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 10 Physical Education Chapter 3 ਯੋਗ

Physical Education Guide for Class 10 PSEB ਯੋਗ Textbook Questions and Answers

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤੀ ਕਸਰਤ ਦੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਵਿਧੀ ਕਿਹੜੀ ਹੈ ? (Which is the oldest method of Indian Exercises ?)
ਉੱਤਰ-
ਯੋਗ-ਆਸਣ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸ਼ੀਸ਼ ਆਸਣ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਕਿੰਨੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ? (How much time Searsh Asana may be performed daily ?)
ਉੱਤਰ-
ਦੋ ਮਿੰਟ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸ਼ੀਸ਼ ਆਸਣ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋ ਲਾਭ ਲਿਖੋ । (Mention any two advantages of Searsh Asana.)
ਉੱਤਰ-

1. ਸ਼ੀਸ਼ ਆਸਣ ਨਾਲ ਯਾਦਦਾਸ਼ਤ ਤੇਜ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
2. ਮੋਟਾਪਾ ਦੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਜਰ ਆਸਣ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋ ਲਾਭ ਲਿਖੋ । (Mention any two advantages of Vazur Asana.)
ਉੱਤਰ-

1. ਵਜਰ ਆਸਣ ਨਾਲ ਸੁਪਨ-ਦੋਸ਼ ਦੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਇਸ ਨਾਲ ਸ਼ੂਗਰ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਦੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪਦਮ ਆਸਣ ਦੇ ਦੋ ਲਾਭ ਲਿਖੋ । (Mention any two advantages of Padam Asana.)
ਉੱਤਰ-

1. ਕਮਰ ਦਰਦ ਦੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਵਾਰ-ਵਾਰ ਪੇਸ਼ਾਬ ਆਉਣਾ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਭੁਜੰਗ ਆਸਣ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋ ਲਾਭ ਲਿਖੋ । (Describe any two advantages of Bhujung Asana.)
ਉੱਤਰ-

1. ਕਬਜ਼ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
2. ਧਾਤੁ ਰੋਗ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਧਨੁਰ ਆਸਣ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋ ਲਾਭ ਲਿਖੋ । (Mention any two advantages of Dhanura Asana.)
ਉੱਤਰ-

1. ਗਠੀਏ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
2. ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਯੋਨ ਸੰਬੰਧੀ ਨੁਕਸ ਅਤੇ ਮਾਸਿਕ ਧਰਮ ਸੰਬੰਧੀ ਰੋਗ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਹਰਨੀਆਂ ਅਤੇ ਨਲਾਂ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹੜਾ ਆਸਣ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ? (Name the Asana which prevent Hernia Disease.)
ਉੱਤਰ-
ਚੱਕਰ ਆਸਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਮਿਲਾਉਣ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਢੰਗ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ? (Which is the means of uniting soul with God ?)
ਉੱਤਰ-
ਯੋਗ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਮਾਨਸਿਕ ਇਕਾਗਰਤਾ ਦੇ ਲਈ ਕਿਹੜਾ ਆਸਣ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗਾ ਹੈ ? (Which is the best Asana for mental concentration ?)
ਉੱਤਰ-
ਪਦਮ ਆਸਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਥਕਾਵਟ ਕਿੰਨੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?(Mention the types of Fatigue.)
ਉੱਤਰ-
ਥਕਾਵਟ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ-

1. ਮਾਨਸਿਕ
2. ਸਰੀਰਕ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ : (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਯੋਗ ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਦੇ ਕੀ ਲਾਭ ਹਨ ? [ਅਭਿਆਸ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ – 1]
(What is Yoga ? Discuss its uses.)
ਉੱਤਰ-
ਯੋਗ (Yoga) – ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀ ਕਸਰਤ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਧੀ ਯੋਗ ਹੈ । ਪੁਰਾਣੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿਚ ਸਾਧੂ-ਸੰਤ, ਮਹਾਤਮਾ ਲੋਕ ਇਸ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਸਰੀਰ ਤੰਦਰੁਸਤ ਰੱਖਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤਪੱਸਿਆ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਵੀ ਵਰਤ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਯੋਗ ਹਰ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

ਯੋਗ ਦੇ ਸਾਨੂੰ ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਲਾਭ ਹਨ-

1. ਯੋਗ ਆਸਣ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸਰੀਰ ਤੰਦਰੁਸਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਇਸ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
3. ਮਾਨਸਿਕ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
4. ਸਰੀਰ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
5. ਮਨੁੱਖ ਛੇਤੀ ਘਬਰਾਹਟ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ।
6. ਚਿੰਤਾ ਅਤੇ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀਆਂ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
7. ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸਰੀਰ ਸੋਹਣਾ ਅਤੇ ਤਾਕਤਵਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਯੋਗ ਆਤਮਾ ਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਵਿਚ ਮੇਲ ਕਰਾਉਣ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਧਨ ਹੈ । ਕਿਵੇਂ ? (Yoga is the means of uniting soul with God. How ?)
ਉੱਤਰ-
ਪੁਰਾਣੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੇ ਸਾਧੂ-ਸੰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਤਕ ਸੁਣਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਾਂ । | ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅਨੁਸਾਰ ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਆਤਮਾ ਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਮੇਲ ਕਰਨਾ
ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਸਾਧਨ ਸਰੀਰ ਹੈ ।ਉਹ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਆਤਮਾ ਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਸਰੀਰਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਤੰਦਰੁਸਤ ਹੋਵੇ ।

ਅਸੀਂ ਯੋਗ ਸਾਧਨ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਠੀਕ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ | ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਸਾਬਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਯੋਗ ਆਤਮਾ ਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਮੇਲ ਕਰਾਉਣ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਧਨ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਯੋਗ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕੋਈ ਪੰਜ ਆਸਣਾਂ ਦੀ ਵਿਧੀ ਅਤੇ ਲਾਭ ਦੱਸੋ । (Discuss the methods of any five Asanas and give their uses.)
ਜਾਂ
ਆਸਣਾਂ ਦੇ ਲਾਭ ਦੱਸੋ ।
[ਅਭਿਆਸ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ – 6]
(Discuss the advantages of Asanas.)
ਉੱਤਰ-
1. ਸਵ ਆਸਣ (Sha Asana)-

ਸਥਿਤੀ (Position) – ਪਿੱਠ ਦੇ ਭਾਰ ਲੇਟ ਕੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਢਿੱਲਾ ਛੱਡ ਦਿਓ ।
ਵਿਧੀ (Technique) –

• ਪਿੱਠ ਦੇ ਭਾਰ ਲੇਟ ਕੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਢਿੱਲਾ ਛੱਡੋ ।
• ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਲੰਮੇ ਸਾਹ ਲਵੋ ।
• ਲੰਮੇ ਪੈ ਕੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਪੂਰੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਆਰਾਮ ਦਿਓ ।
• ਦੋਹਾਂ ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ 12 ਫੁੱਟ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੇ ਰੱਖੋ ।
• ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਦੀਆਂ ਹਥੇਲੀਆਂ ਨੂੰ ਅਸਮਾਨ ਵਲ ਕਰਕੇ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਇਕ ਗਿੱਠ ਦੀ ਦੁਰੀ ਤੇ ਰੱਖੋ ।
• ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਅੰਤਰ-ਧਿਆਨ ਹੋ ਜਾਉ ।
• ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਆਰਾਮ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਰੱਖੋ ।

ਲਾਭ (Advantages)-

• ਸਰੀਰ ਦੀ ਥਕਾਵਟ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਮਾਨਸਿਕ ਤਣਾਅ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਹਾਈ-ਬਲੱਡ ਪ੍ਰੈਸ਼ਰ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਦਿਲ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਤਾਜ਼ਗੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।
• ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਤਾਕਤ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

2. ਪਸ਼ਚਿਮੋਤਾਨ ਆਸਣ (Paschimotan Asana)-
ਸਥਿਤੀ – ਸਾਰੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਫੈਲਾ ਕੇ ਮੋੜਨਾ ।

Paschimotan Asana ਵਿਧੀ (Technique) –

• ਲੱਤਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵੱਲ ਵਧਾ ਕੇ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਪਰ ਬੈਠ ਜਾਉ ।
• ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਅੰਗੂਠੇ ਫੜੋ ।
• ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਸਾਹ ਛੱਡਦੇ ਹੋਏ ਨੱਕ ਗੋਡਿਆਂ ਨੂੰ ਲਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੋ ।
• ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਸਿਰ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕੋ ਅਤੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਲੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਆ ਜਾਉ ।
• ਇਹ ਆਸਣ 10 ਤੋਂ 15 ਵਾਰੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਲਾਭ (Advantages)

• ਇਹ ਆਸਣ ਪੇਟ ਗੈਸ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਦੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਨਾੜਾਂ ਸਾਫ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਲੱਤਾਂ ਤੇ ਬਾਹਾਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਸਰੀਰ ਦੀ ਵਧੀ ਹੋਈ ਚਰਬੀ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਪੇਟ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਸਰੀਰ ਹਲਕਾਪਨ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਲੱਤਾਂ ਟੇਢੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ !

3. ਧਨੁਰ ਆਸਣ (Dhanura Asana)-
ਸਥਿਤੀ – ਇਸ ਆਸਣ ਦੇ ਵਿਚ ਸਰੀਰ ਦੀ ਹਾਲਤ ਕਮਾਨ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

Dhanura Asana feut (Technique)-

• ਇਸ ਆਸਣ ਨੂੰ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਪੇਟ ਦੇ ਭਾਰ ਲੇਟ ਜਾਓ ।
• ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਠ ਵੱਲ ਕਰੋ ।
• ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਗਿੱਟਿਆਂ ਨੂੰ ਪਕੜੋ ।
• ਜਿੱਥੋਂ ਤਕ ਹੋ ਸਕੇ ਲੰਮਾ ਸਾਹ ਲੈ ਕੇ ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਛਾਤੀ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਆਕਾਰ ਧਨੁੱਖ ਵਾਂਗ ਕਰ ਲਵੋ ।
• ਜਿੰਨੀ ਦੇਰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਰੱਖ ਸਕੋ, ਰੱਖੋ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸਾਹ ਨੂੰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਛੱਡਦੇ ਹੋਏ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਢਿੱਲਾ ਛੱਡ ਦਿਉ ਅਤੇ ਪਹਿਲੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਲੈ ਆਉ ।

ਲਾਭ (Advantages)-

• ਆਂਦਰਾਂ ਨੂੰ ਤਾਕਤ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।
• ਪਾਚਨ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਮੋਟਾਪਾ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਗਠੀਆ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਯੋਨੀ-ਵਿਕਾਰ ਅਤੇ ਮਾਸਕ-ਧਰਮ ਸੰਬੰਧੀ ਰੋਗਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।
• ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਲਚਕੀਲੀਆਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

4. ਪਦਮ ਆਸਣ (Padam Asana)
ਸਥਿਤੀ {Position) – ਇਸ ਆਸਣ ਵਿਚ ਸਰੀਰ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਕਮਲ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਵਿਧੀ (Technique) –

• ਪਦਮ ਆਸਣ ਕਰਨ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਚੌਕੜੀ ਮਾਰ ਕੇ ਬੈਠੇ ।
• ਸੱਜਾ ਪਰ ਖੱਬੇ ਪੈਰ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੱਖੋ ਕਿ ਸੱਜੇ ਪੈਰ ਦੀ ਅੱਡੀ ਖੱਬੇ ਪੱਟ ਦੀ ਹੱਡੀ ਨੂੰ ਛੁਹੇ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੱਬੇ ਪੈਰ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਸੱਜੇ ਪੱਟ ਦੇ ਪਰ ਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੱਖੇ ।
• ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਸਿੱਧੀ ਰੱਖੋ ।
• ਬਾਹਾਂ ਨੂੰ ਤਾਨ ਕੇ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਗੋਡਿਆਂ ‘ਤੇ ਰੱਖੋ ।

ਲਾਭ (Advantages) –

• ਇਸ ਆਸਣ ਨਾਲ ਮਨ ਸਥਿਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
• ਇਸ ਆਸਣ ਨਾਲ ਕਮਰ ਦਾ ਦਰਦ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਇਸ ਆਸਣ ਨਾਲ ਦਿਲ ਅਤੇ ਪੇਟ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਪਾਚਨ-ਸ਼ਕਤੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਵਾਰ-ਵਾਰ ਪੇਸ਼ਾਬ ਆਉਣ ਦਾ ਰੋਗ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ।
• ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਅੰਦਰੂਨੀ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਬਾਹਾਂ ਤੇ ਲੱਤਾਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਖੂਨ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਤੇਜ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਸਰੀਰ ਸਿਹਤਮੰਦ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

5. ਹਲ ਆਸਣ ਦੀ ਸਥਿਤੀ (Position of Hal Asana)-
ਵਿਧੀ (Technique) – ਆਪਣੇ ਪੈਰ ਫੈਲਾ ਕੇ ਪਿੱਠ ਦੇ ਬਲ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਲੰਮੇ ਪੈ ਜਾਓ । ਹੱਥਾਂ ਦੀਆਂ ਤਲੀਆਂ ਨੂੰ ਕੂਲ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਬਗਲ ਵਿਚ ਜਮਾ ਦਿਓ | ਕਮਰ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਭਾਗ ਨੂੰ ਦੋਹਾਂ ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਹੌਲੀ ਜਿਹੀ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕੋ ਅਤੇ ਇੰਨਾ ਉੱਪਰ ਲੈ ਜਾਓ ਕਿ ਦੋਹਾਂ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਅੰਗੂਠੇ ਸਿਰ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਜ਼ਮੀਨ ਨਾਲ ਲੱਗ ਜਾਣ । ਜਦੋਂ ਤਕ

ਸੰਭਵ ਹੋਵੇ, ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਰਹੋ । ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਹੌਲੀ ਜਿਹੀ ਉਸ ਸਥਾਨ ਤੇ ਵਾਪਸ ਲੈ ਜਾਓ ਜਿੱਥੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ ।
ਨੋਟ-

• ਇਹ ਆਸਣ ਹਰ ਉਮਰ ਦੀ ਔਰਤ ਤੇ ਮਰਦ ਲਈ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੈ ।
• ਇਹ ਆਸਣ ਦਿਲ ਦੇ ਰੋਗੀਆਂ ਜਾਂ ਉੱਚੇ ਜਾਂ ਨੀਵੇਂ ਰਕਤ-ਚਾਪ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਮਨ੍ਹਾਂ ਹੈ ।
• ਇਸ ਆਸਣ ਨੂੰ ਝਟਕੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ।

ਲਾਭ (Advantages) –

• ਇਹ ਆਸਣ ਸਾਰੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਖੂਨ ਦੇ ਦੌਰੇ ਨੂੰ ਨਿਯਮਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਫਲਸਰੂਪ ਚਮੜੀ ਸੰਬੰਧੀ ਰੋਗ ਜਲਦੀ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਮੋਟਾਪਾ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਇਹ ਆਸਣ ਸਰਵਸ੍ਰੇਸ਼ਠ ਹੈ । ਕਮਰ ਅਤੇ ਕੂਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪਤਲਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਪੇਟ ਦੀ ਸਥੂਲਤਾ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਘੱਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਲਚਕੀਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਰੀਰ ਸੁੰਦਰ ਅਤੇ ਨਿਰੋਗ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਇਹ ਆਸਣ ਸਰੀਰ ਦੀ ਬਦਬੂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸੁੰਦਰ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
• ਚਿਹਰਾ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਤੇਜ਼ੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

6. ਸਰਵਾਂਗ ਆਸਣ ਦੀ ਸਥਿਤੀ (Position of Sarvang Asana) – ਇਸ ਆਸਣ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਅਰਧ-ਹਲ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਵਿਪੀ (Technique) –

• ਇਸ ਆਸਣ ਦੇ ਲਈ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਕਰਕੇ ਪਿੱਠ ਦੇ ਭਾਰ ਸਿੱਧੇ ਲੰਮੇ ਪੈ ਜਾਓ ।
• ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਪੇਟ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਸਿੱਧਾ ਕਰੋ ।
• ਦੋਹਾਂ ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਵੇਲੇ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਤਲੀਆਂ ਤੋਂ ਪਿੱਠ ਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਕੂਹਣੀਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ‘ਤੇ ਟਿਕਾਓ ।
• ਸਾਰੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਰੱਖੋ।
• ਸਾਰੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਭਾਰ ਮੋਢਿਆਂ ਅਤੇ ਧੌਣ ‘ਤੇ ਰਹੇ ।
• ਨੋਡੀ ਨੂੰ ਛਾਤੀ ਨਾਲ ਛੂਹੋ ।
• ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਇਸੇ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਫਿਰ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਜਾਓ ।

ਲਾਭ (Advantages)-

• ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਫੁਰਤੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।
• ਸਰੀਰ ਤਾਕਤਵਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਮੋਟਾਪਾ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਬਾਹਾਂ ਅਤੇ ਪੈਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਲੱਤਾਂ ਵਿੰਗੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ।

7. ਭੁਜੰਗ ਆਸਣ (Bhujang Asana) – ਇਸ ਵਿਚ ਪਿੱਠ ਭਾਰ ਲੇਟ ਕੇ ਧੜ ਨੂੰ ਢਿੱਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਭੁਜੰਗ ਆਸਣ ਦੀ ਵਿਧੀ (Technique of Bhujang Asana) – ਇਸ ਨੂੰ ਸਰਪ ਆਸਣ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿਚ ਸਰੀਰ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਸੱਪ ਦੇ ਆਕਾਰ ਵਰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ | ਸਰਪ ਆਸਣ ਕਰਨ ਲਈ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਪੇਟ ਦੇ ਬਲ ਲੇਟੋ । ਦੋਵੇਂ ਹੱਥ ਮੋਢਿਆਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਰੱਖੋ | ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਲੱਤਾਂ ਨੂੰ ਅਕੜਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਹਥੇਲੀਆਂ ਦੇ ਬਲ ਛਾਤੀ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕੋ ਕਿ ਬਾਹਵਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਸਿੱਧੀਆਂ ਹੋ ਜਾਣ । ਪੰਜਿਆਂ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਵਲ ਨੂੰ ਕਰੋ ਅਤੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਪਿੱਛੇ ਵਲ ਨੂੰ ਲਟਕਾਓ । ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਆ ਜਾਓ । ਇਸ ਆਸਣ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਤੋਂ ਪੰਜ ਵਾਰੀ ਕਰੋ ।

ਲਾਭ (Advantages)-

• ਭੁਜੰਗ ਆਸਣ ਨਾਲ ਪਾਚਨ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧਦੀ ਹੈ ।
• ਜਿਗਰ ਅਤੇ ਤਿੱਲੀ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।
• ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਅਤੇ ਪੱਠੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਦੇ ਹਨ ।
• ਕਬਜ਼ ਦੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਵਧਿਆ ਹੋਇਆ ਪੇਟ ਅੰਦਰ ਨੂੰ ਧਸਦਾ ਹੈ ।
• ਫੇਫੜੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

8. ਸ਼ਲਭ ਆਸਣ (Shlab Asana) – ਇਸ ਆਸਣ ਵਿਚ ਪਿੱਠ ਦੇ ਭਾਰ ਲੇਟ ਕੇ ਗਲ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਫੈਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਵਿਧੀ (Technique) – ਪੇਟ ਦੇ ਬਲ ਲੇਟ ਕੇ ਗਰਦਨ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਫੈਲਾਉਣ ਲਈ ਦੋਵੇਂ ਹਥੇਲੀਆਂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਟਿਕਾ ਲਵੋ । ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਕਰਕੇ ਲੱਤਾਂ ਉੱਚੀਆਂ ਚੁੱਕੋ । ਧੁੰਨੀ ਤੋਂ ਹੇਠਲਾ ਭਾਗ ਜ਼ੋਰ ਲਗਾ ਕੇ ਜਿੰਨਾ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਚੁੱਕੋ ।

ਲਾਭ (Advantages)-

• ਇਹ ਆਸਣ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸ਼ੂਗਰ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਲਚਕੀਲੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਇਸ ਨਾਲ ਲਹੂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਠੀਕ ਤੇ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਸ਼ਲਭ ਆਸਣ ਕਰਨ ਨਾਲ ਧਰਨ ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
• ਪਾਚਨ-ਕਿਰਿਆ ਤੇ ਸਾਰੇ ਦੋਸ਼ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਮਾਨਸਿਕ ਤਣਾਅ ਦੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਯਾਦਦਾਸ਼ਤ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

9, ਅਰਧ-ਮੱਤੀਸਿਏਂਦਰ ਆਸਣ (Ardh Matseyndra Asana) – ਇਸ ਵਿਚ ਬੈਠਣ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਧੜ ਨੂੰ ਪਾਸਿਆਂ ਵੱਲ ਧੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਵਿਧੀ (Technique) – ਜ਼ਮੀਨ ‘ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਖੱਬੇ ਪੈਰ ਦੀ ਅੱਡੀ ਨੂੰ ਸੱਜੇ ਪੱਟ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਓ ਜਿਸ ਨਾਲ ਅੱਡੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਗੁਦਾ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗ ਜਾਏ । ਸੱਜੇ ਪੈਰ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਖੱਬੇ ਪੈਰ ਨੂੰ ਗੋਡੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰੱਖੋ । ਫਿਰ ਖੱਬੀ ਬਾਂਹ ਛਾਤੀ ਨੇੜੇ ਲੈ ਜਾਓ, ਸੱਜੇ ਪੈਰ ਦੇ ਗੋਡੇ ਹੇਠਾਂ ਆਪਣੇ ਪੱਟ ਤੇ ਰੱਖੋ । ਪਿੱਛੇ ਨੂੰ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਨੂੰ ਕਮਰ ਨਾਲ ਲਪੇਟਦੇ ਹੋਏ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਛੂਹਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੋ । ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਪੈਰ ਬਦਲ ਕੇ ਸਾਰੀ ਕਿਰਿਆ ਦੁਹਰਾਓ ॥

ਲਾਭ (Advantages)-

• ਇਹ ਆਸਣ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਲਚਕੀਲੀਆਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਜੋੜਾਂ ਵਿਚ ਲਚਕ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ | ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਤਾਕਤ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਇਹ ਸਾਹ ਰੋਗ ਅਤੇ ਸ਼ੂਗਰ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਠੀਕ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰਨੀਆਂ ਦਾ ਰੋਗ ਵੀ ਠੀਕ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਪੇਸ਼ਾਬ, ਜਿਗਰ ਆਦਿ ਦੇ ਰੋਗ ਠੀਕ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹ ਆਸਣ ਕਰਨ ਨਾਲ ਮੋਟਾਪਾ ਘੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਇਹ ਆਸਣ ਛੋਟੀਆਂ ਅਤੇ ਵੱਡੀਆਂ ਆਂਦਰਾਂ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਲਈ ਬੜਾ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

10. ਮਯੂਰ ਆਸਣ (Mayur Asana) – ਇਸ ਵਿਚ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਖਤਿਜ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੂਹਣੀਆਂ ਤੇ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹਥੇਲੀਆਂ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਟਿਕੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਵਿਧੀ (Technique) – ਮਯੂਰ ਆਸਣ ਕਰਨ ਲਈ ਪੇਟ ਦੇ ਭਾਰ ਲੇਟ ਕੇ ਦੋਵੇਂ ਪੈਰ ਇਕੱਠੇ ਕਰੋ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਕੂਹਣੀਆਂ ਧੁਨੀ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਰੱਖੋ !ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਦਾ ਸਾਰਾ ਭਾਰ ਕੂਹਣੀਆਂ ‘ਤੇ ਪਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਪੈਰ ਅਤੇ ਗੋਡੇ ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕੋ ।

Mayur Asana ਵਿਧੀ (Technique) – ਪਦਮ ਆਸਣ ਲਗਾ ਕੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਪਿੱਛੇ ਲੈ ਜਾਓ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਿਰ ਦਾ ਅਗਲਾ ਭਾਗ ਜ਼ਮੀਨ ‘ਤੇ ਲੱਗ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਪਿੱਠ ਦੇ ਭਾਗ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਚੱਕੋ ! ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਅੰਗਠੇ ਫੜੋ ।

ਲਾਭ (Advantages)-

• ਇਹ ਆਸਣ ਚਿਹਰੇ ਅਤੇ ਚਮੜੀ ਨੂੰ ਚਮਕਦਾਰ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਚਮੜੀ ਦੇ ਰੋਗ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹ ਆਸਣ ਟਾਂਸਿਲ, ਸ਼ੂਗਰ, ਗੋਡੇ ਅਤੇ ਕਮਰ ਦਰਦ ਲਈ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਫ਼ ਲਹੁ ਬਣਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੌਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਇਸ ਆਸਣ ਨਾਲ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਵਿਚ ਲਚਕ ਵੱਧਦੀ ਹੈ । ਕਬਜ਼ ਦੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਭੁੱਖ ਲੱਗਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ । ਗੈਸ ਦੂਰ ਕਰਕੇ ਭੋਜਨ ਪਚਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਇਹ ਆਸਣ ਫੇਫੜਿਆਂ ਲਈ ਵੀ ਲਾਹੇਵੰਦ ਹੈ । ਸਾਹ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀਆਂ | ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਖਾਂਸੀ, ਦਮਾ, ਸਾਹ-ਨਲੀ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਆਦਿ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਵੀ ਦੂਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਇਸ ਆਸਣ ਨਾਲ ਲੱਤਾਂ ਅਤੇ ਬਾਹਵਾਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

11. ਵਜਰ ਆਸਣ (Vajur Asana)-
ਸਥਿਤੀ ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਵਲ ਕਰ ਕੇ ਬੈਠਣਾ ਅਤੇ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਗੋਡਿਆਂ ‘ਤੇ ਰੱਖਣਾ ਇਸ ਆਸਣ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਹੈ ।

ਵਿਧੀ (Technique)-

• ਗੋਡੇ ਉਲਟੇ ਕਰ ਕੇ ਪੈਰ ਪਿੱਛੇ ਨੂੰ ਕਰਕੇ ਪੈਰਾਂ ਦੀਆਂ ਤਲੀਆਂ ਦੇ ਭਾਰ ਬੈਠ ਜਾਓ !
• ਹੋਨਾਂ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਅੰਗੂਠੇ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਵਲ ਹੋਣ ।
• ਦੋਵੇਂ ਗੋਡੇ ਮਿਲੇ ਹੋਣ ਤੇ ਕਮਰ ਤੇ ਪਿੱਠ ਇਕ-ਦਮ ਸਿੱਧੀਆਂ ਹੋਣ ।
• ਦੋਵੇਂ ਹੱਥ ਦੱਬ ਕੇ ਗੋਡਿਆਂ ਕੋਲ ਰੱਖੋ ।
• ਸਾਹ ਦੀ ਗਤੀ ਲੰਮੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
• ਇਹ ਆਸਣ ਹਰ ਰੋਜ਼ 3 ਮਿੰਟ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 20 ਮਿੰਟ ਤਕ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਲਾਭ (Advantages) –

• ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਚੁਸਤੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।
• ਸਰੀਰ ਦਾ ਮੋਟਾਪਨ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਸਰੀਰ ਤੰਦਰੁਸਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
• ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਇਸ ਨਾਲ ਸੁਪਨਦੋਸ਼ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਪੈਰਾਂ ਦਾ ਦਰਦ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।
• ਇਨਸਾਨ ਬੇ-ਫ਼ਿਕਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਇਸ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਸ਼ੂਗਰ ਦਾ ਰੋਗ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਪਾਚਨ ਸ਼ਕਤੀ ਠੀਕ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

12. ਸ਼ੀਰਸ਼ ਆਸਣ (Searesh Asana) – ਸਥਿਤੀ-ਸਿਰ ਹੇਠਾਂ ਅਤੇ ਪੈਰ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਕਰਨਾ ।

ਵਿਧੀ (Technique) –

• ਕੰਬਲ ਜਾਂ ਦਰੀ ਵਿਛਾ ਕੇ ਗੋਡਿਆਂ ਦੇ ਭਾਰ ਬੈਠ ਜਾਉ ।
• ਦੋਵੇਂ ਹੱਥਾਂ ਦੀਆਂ ਉਂਗਲੀਆਂ ਕੱਸ ਕੇ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿਉ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਕੋਣਾਕਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਕੰਬਲ ਜਾਂ ਦਰੀ ਉੱਤੇ ਰੱਖੋ ।
• ਸਿਰ ਦੇ ਉੱਪਰ ਵਾਲਾ ਹਿੱਸਾ ਹੱਥ ਦੇ ਵਿਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਪਰ ਰੱਖੋ ਕਿ ਦੋਵੇਂ ਅੰਗੂਠੇ ਸਿਰ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ।
• ਲੱਤਾਂ ਨੂੰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਅੰਦਰ ਵਲ ਮੋੜਦੇ ਹੋਏ ਸਿਰ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਹੱਥਾਂ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਧੜ ਅਸਮਾਨ ਵਲ ਸਿੱਧਾ ਚੱਕੋ ।
• ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕੋ । ਪਹਿਲਾਂ ਇਕ ਲੱਤ ਸਿੱਧੀ ਕਰੋ, ਫਿਰ ਦੂਜੀ ।
• ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਸਿੱਧਾ ਰੱਖੋ ।
• ਸਰੀਰ ਦਾ ਭਾਰ ਬਾਹਵਾਂ ਤੇ ਸਿਰ ਉੱਪਰ ਬਰਾਬਰ ਰੱਖੋ ।
• ਦੀਵਾਰ ਜਾਂ ਸਾਥੀ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਵੋ ।

ਲਾਭ (Advantages) –

• ਭੁੱਖ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ।
• ਯਾਦ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਮੋਟਾਪਾ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਜਿਗਰ ਅਤੇ ਤਿੱਲੀ ਠੀਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
• ਪਿਸ਼ਾਬ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਬਵਾਸੀਰ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਇਸ ਆਸਣ ਨੂੰ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਮਾਨਸਿਕ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । | ਸਾਵਧਾਨੀਆਂ (Precautions)-ਇਹ ਆਸਣ ਉੱਚ ਰਕਤ-ਚਾਪ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ।

13. ਚੱਕਰ ਆਸਣ (Chakar Asana)-
ਸਥਿਤੀ – ਗੋਲ ਚੱਕਰ ਵਾਂਗ ਸਰੀਰ ਕਰਨਾ ।

ਵਿਧੀ (Technique)-

• ਪਿੱਠ ਦੇ ਭਾਰ ਸਿੱਧੇ ਲੇਟ ਕੇ ਗੋਡਿਆਂ ਨੂੰ ਮੋੜ ਕੇ, ਪੈਰਾਂ ਤੇ ਤਲੀਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਨਾਲ ਜਮਾ ਲਵੋ ਅਤੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਤੋਂ ਡੇਢ ਫੁੱਟ ਦਾ ਫ਼ਾਸਲਾ ਰੱਖੋ ।
• ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਵੱਲ ਜ਼ਮੀਨ ‘ਤੇ ਰੱਖੋ । ਹਥੇਲੀਆਂ ਅਤੇ ਉਂਗਲੀਆਂ ਨੂੰ ਪੱਕੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਨਾਲ ਜਮਾ ਕੇ ਰੱਖੋ ।
• ਹੁਣ ਹੱਥਾਂ ਅਤੇ ਪੈਰਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈ ਕੇ ਪੂਰੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਕਮਾਨੀ ਜਾਂ ਚੱਕਰ ਵਾਂਗ ਬਣਾਓ ॥
• ਸਾਰੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਗੋਲਦਾਰ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
• ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਰੱਖਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਸਾਹ ਦੀ ਗਤੀ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਸਕੇ ।

ਲਾਭ (Advantages) –

• ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਸਰੀਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਲਚਕੀਲਾ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
• ਹਰਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਪਾਚਨ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
• ਪੇਟ ਦੀ ਗੈਸ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਰੀੜ ਦੀ ਹੱਡੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਲੱਤਾਂ ਤੇ ਬਾਂਹਾਂ ਵਿਚ ਤਾਕਤ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।
• ਗੁਰਦੇ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਕਮਰ ਦਰਦ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਸਰੀਰ ਹਲਕਾਪਣ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

14. ਗਰੁੜ ਆਸਣ (Garur Asana)-
ਸਥਿਤੀ – ਗਰੁੜ ਆਸਣ (Garur Asana) ਵਿਚ ਸਰੀਰ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਗਰੁੜ ਪੰਛੀ ਵਾਂਗ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਵਿਧੀ (Technique)-

• ਸਿੱਧੇ ਖੜੇ ਹੋ ਕੇ ਖੱਬੇ ਪੈਰ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਸੱਜੀ ਲੱਤ ਦੁਆਲੇ ਵੇਲ ਵਾਂਗ ਲਪੇਟ ਦਿਓ ।
• ਖੱਬਾ ਪੱਟ ਸੱਜੇ ਪੱਟ ਦੇ ਉੱਪਰ ਆ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਖੱਬੀ ਪਿੰਡਲੀ ਸੱਜੀ ਪਿੰਡਲੀ ਨੂੰ ਢੱਕ ਲਵੇਗੀ ।
• ਸਰੀਰ ਦਾ ਪੂਰਾ ਭਾਰ ਇਕ ਪੈਰ ‘ਤੇ ਕਰ ਦਿਓ ।
• ਖੱਬੀ ਬਾਂਹ ਨੂੰ ਸੱਜੀ ਬਾਂਹ ਦੇ ਉੱਤੇ ਲਪੇਟ ਕੇ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਦੋਹਾਂ ਹਥੇਲੀਆਂ ਨਾਲ ਨਮਸਕਾਰ ਵਾਂਗ ਹੱਥ ਜੋੜ ਦਿਓ ।
• ਫਿਰ ਸੱਜੀ ਲੱਤ ਨੂੰ ਥੋੜਾ ਝੁਕਾ ਕੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਬੈਠਣ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਲਿਆਉ । ਇਸ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ ਨਾੜੀਆਂ ਖਿੱਚੀਆਂ ਜਾਣਗੀਆਂ । ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਰੀਰ ਫਿਰ ਸਿੱਧਾ ਕਰ ਲਉ ॥ ਸਾਵਧਾਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਆ ਜਾਉ ।
• ਹੁਣ ਹੱਥ-ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲ ਕੇ ਆਸਣ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦੁਹਰਾਉ । ਨੋਟ-ਇਹ ਆਸਣ ਹਰ ਇਕ ਲੱਤ ਉੱਤੇ ਇਕ ਤੋਂ ਪੰਜ ਮਿੰਟ ਤੱਕ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਲਾਭ (Advantages)-

• ਸਰੀਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗਾਂ ਵਿਚ ਤਾਕਤ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।
• ਸਰੀਰ ਤੰਦਰੁਸਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਬਾਂਹਾਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਹਰਨੀਆਂ ਦੇ ਰੋਗ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਬਚ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
• ਲੱਤਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਕਤੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।
• ਸਰੀਰ ਹਲਕਾ| ਪਣ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਖੂਨ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਗਰੁੜ ਆਸਣ ਰਾਹੀਂ ਮਨੁੱਖ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਬਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪਾਤੰਜਲੀ ਰਿਸ਼ੀ ਦੇ ਅਸ਼ਟਾਂਗ ਯੋਗ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਅੱਠ ਅੰਗ ਹਨ ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
(What are the Eight components of Ashtang Yoga according to Patanjali Rishi. Write about them.)
ਉੱਤਰ-
ਅਸ਼ਟਾਂਗ ਯੋਗ (Ashtang Yoga) – ਅਸ਼ਟਾਂਗ ਯੋਗ ਦੇ ਅੱਠ ਅੰਗ ਹਨ, ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਅਸ਼ਟਾਂਗ ਯੋਗ ਹੈ ।
ਯੋਗ ਅਭਿਆਸ ਦੀਆਂ ਪਾਤੰਜਲੀ ਰਿਸ਼ੀ ਅਨੁਸਾਰ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਅੱਠ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਮੰਨੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ-

1. ਯਮ (Yama, Forbearance)
2. ਨਿਯਮ (Niyama, Observance)
3. ਆਸਣ (Asana, Posture)
4. ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ (Pranayama, Regulation of breathing)
5. ਪ੍ਰਤਿਆਹਾਰ (Pratyahara, Abstraction)
6. ਧਾਰਨਾ (Dharana, Concentration)
7. ਬਿਆਨ (Dhyana, Meditation)
8. ਸਮਾਧੀ (Samadhi, Trance)

ਯੋਗ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉੱਪਰ ਵਰਣਿਤ ਅੱਠ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਪੰਜ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਯੋਗਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਹੈ । ਬਾਕੀ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਅੰਦਰੁਨੀ ਯੋਗਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਹੈ । ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਹੇਠ ਵੰਡੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ-
1. ਯਮ (Yama, Forbearance) – ਯਮ ਦੇ ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਪੰਜ ਅੰਗ ਹਨ-

• ਅਹਿੰਸਾ (Ahimsa, Non-Violence)
• ਸਤਿਅ (Satya, Truth)
• ਅਸਤੇਯ (Asteya, Conquest of the senses of mind)
• ਅਪਰੀਗ੍ਰਹਿ (Aprigrahha, Non-receiving)
• ਬ੍ਰਹਮਚਰੀਆ (Brahamcharaya, Celibacy)

2. ਨਿਮਯ (Niyama, Observance) – ਇਸ ਦੇ ਪੰਜ ਅੰਗ ਹਨ-

• ਤਪ (Tapa, Penance)
• ਸਵਧਿਆਏ (Swadhyay, Self-study)
• ਈਸ਼ਵਰ ਪਧਾਨ (Iswar Pridhan, God Consciousness)

3. ਆਸਣ (Asiana, Posture) – ਆਸਣਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਜਿੰਨੇ ਪਸ਼ੂ-ਪੰਛੀ ਹਨ, ਉੱਨੀ ਹੈ | ਆਸਣ ਸਰੀਰਕ ਸਮਰੱਥਾ, ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਨਿੱਤ-ਪ੍ਰਤੀ ਹਵਾ ਦੇ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ, ਸਾਹ ਰੋਕਣ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸਾਹ ਲੈਣ ਦੇ ਨਾਲ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।

4. ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ (Pranayama, Regulation of breathing) – ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਉਪਾਸ਼ਨਾ ਦਾ ਭਾਗ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਹਿੱਸੇ ਹਨ-\

• ਪੂਰਕ  (Purak, Inhalation)
• ਰੋਚਕ (Rechak, Exhalation)
• ਕੁੰਭਕ (Kunabhak, Holding of Breath) – ਕਈ ਆਸਣ ਲਗਾ ਕੇ ਸਾਹ ਲੈ ਕੇ ਫਿਰ ਰੋਕ ਕੇ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
• ਪ੍ਰਤਿਆਹਾਰ (Pratyahara, Abstraction) – ਪ੍ਰਤਿਆਹਾਰ ਤੋਂ ਭਾਵ ਵਾਪਸ ਲਿਆਉਣਾ ਅਤੇ ਦੁਨਿਆਵੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀਆਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਮਨ ਨੂੰ ਮੋੜਨਾ ਹੈ ।
• ਧਾਰਨਾ (Dharna, Concentration) – ਆਪਣੀਆਂ ਇੰਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਵਿਚ ਰੱਖਣ ਨੂੰ ਧਾਰਨਾ ਆਖਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ ।
• ਧਿਆਨ (Dhyana, Meditation) – ਜਦੋਂ ਮਨ ਕਾਬੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਧਿਆਨ ਲੱਗਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਮਨ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਵਗਦੀ ਨਦੀ ਵਾਂਗ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।
• ਸਮਾਧੀ (Smadhi, Trance) – ਜਿਹੜੇ ਚਿੱਤ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਧਾਰਨਾ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਸਮਾਧੀ ਵਿਚ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ।

ਯੋਗ ਵਿਗਿਆਨ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਇਕ ਵੱਡੀ ਦੇਣ ਹੈ | ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਇਹ ਦੇਸ਼ ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਉਪਯੋਗਤਾ ਦਾ ਸਿੱਕਾ ਸਾਰੇ ਡਾਕਟਰ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਅਧਿਆਪਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ | ਯੋਗ-ਆਸਣ ਕਸਰਤ ਵਿਧੀ ਰੂਪ ਨਾਲ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਬਣਤਰ ਦੇ ਅਨਕਲ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਯੋਗ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਹਨ ? [ਅਭਿਆਸ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-3] (Write the main Principles of Yoga.)
ਉੱਤਰ-
ਯੋਗ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤ (Main Principles of Yoga) – ਯੋਗ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਕੁੱਝ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ-

• ਯੋਗ ਆਸਣਾਂ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਸਵੇਰ ਵੇਲੇ ਸ਼ੌਚ ਆਦਿ ਤੋਂ ਫਾਰਗ ਹੋ ਕੇ ਕਰੋ । ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਕੇ ਯੋਗ ਆਸਣ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਚੰਗਾ ਹੋਵੇਗਾ । ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਹਲਕਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਲਚਕ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਸਣ ਚੰਗੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਂਝ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਵੀ ਜਦੋਂ ਪੇਟ ਖ਼ਾਲੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਆਸਣ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
• ਆਸਣ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਸ਼ਾਂਤ ਅਤੇ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਬਗੀਚੀ ਵਿਚ ਆਸਣ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਹੈ ।
• ਜਿਸ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਆਸਣ ਕਰੋ, ਉਹ ਸਮਤਲ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਦਰੀ ਜਾਂ ਕੰਬਲ ਵਿਛਾ ਕੇ ਆਸਣ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਚੁੰਬਕੀ ਸ਼ਕਤੀ ਤੁਹਾਡੇ ਧਿਆਨ ਨੂੰ ਨਾ ਤੋੜੇ ਅਤੇ ਹੇਠੋਂ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਨਾ ਚੁੱਭੇ ।
• ਯੋਗ ਆਸਣ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਗੱਲਬਾਤ ਬਿਲਕੁਲ ਨਾ ਕਰੋ, ਆਪਣੇ ਧਿਆਨ ਨੂੰ ਸਾਹ ਅਤੇ ਜਿਸ ਅੰਗ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ‘ਤੇ ਲਾਓ ! ਜਿੰਨਾ ਤੁਸੀਂ ਇਕ-ਸੁਰ ਹੋ ਕੇ ਆਸਣ ਕਰੋਗੇ, ਉੱਨਾ ਹੀ ਵੱਧ ਸਰੀਰਕ ਲਾਭ ਮਿਲੇਗਾ | ਆਸਣ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਵਆਸਣ ਕਰਕੇ ਸਾਹ, ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਮਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰ ਦਿਓ ।
• ਯੋਗ ਆਸਣ ਅਹਿੰਸਕ ਕਿਰਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਝਟਕੇ ਨਹੀਂ ਲੱਗਣੇ ਚਾਹੀਦੈ । ਹਰ ਆਸਣ ਨੂੰ ਸਰੀਰ ਤਾਣ ਕੇ ਅਤੇ ਖਿੱਚ ਕੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਕਰੋ । ਉਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਕੁੱਝ ਪਲ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਨਿਢਾਲ ਕਰੋ । ਜਦੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਸਾਹ ਸੁਭਾਵਿਕ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਆ ਜਾਵੇ, ਉਦੋਂ ਦੂਸਰਾ ਆਸਣ ਕਰੋ ।
• ਯੋਗ ਆਸਣਾਂ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਵਧਾਓ । ਆਸਣ ਦੀ ਪੂਰਨ ਸਥਿਤੀ ਤਕ ਜਾਣ ਦਾ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਅਭਿਆਸ ਕਰੋ | ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਤੁਹਾਡੇ ਬੰਦ ਖੁੱਲ੍ਹਣਗੇ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਲਚਕ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇਗੀ ।
• ਰੁੱਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਆਸਣਾਂ ਦਾ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨ ਕੇ ਅਭਿਆਸ ਕਰੋ ।
• ਯੋਗ ਆਸਣਾਂ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਸਭ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ, ਬੁੱਢੇ, ਮਰਦ-ਔਰਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ | ਦਸ ਸਾਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 80-85 ਸਾਲ ਤਕ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਯੋਗ ਅਭਿਆਸ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ | ਆਸਣਾਂ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਵਿਧੀ ਪੂਰਵਕ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
• ਯੋਗ ਆਸਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਹਲਕਾ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਭੋਜਨ ਚੰਗਾ ਪਚਣ ਵਾਲਾ, ਸਾਤਵਿਕ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਜਿੰਨਾ ਹਲਕਾ ਭੋਜਨ ਹੋਵੇਗਾ, ਉੱਨੀ ਉਸਦੀ ਕਾਰਜ-ਸ਼ਕਤੀ ਵੱਧ ਜਾਵੇਗੀ ।
• ਕਠਿਨ ਰੋਗਾਂ ਅਤੇ ਬੁਖ਼ਾਰ ਨਾਲ ਪੀੜਿਤ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਸਣ, ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ।
• ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਇਕ ਹੀ ਦਿਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਆਸਣ ਨਾ ਕਰੋ | ਹਰੇਕ ਆਸਣ ਨੂੰ ਮਨੋਯੋਗ ਨਾਲ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਕਰੋ । ਸਰਵਾਂਗ ਆਸਣ ਅਤੇ ਸ਼ੀਰਸ਼ ਆਸਣ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਵਧਾ ਕੇ ਦਸ ਮਿੰਟ ਤਕ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ | ਆਸਣ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਅਤੇ ਆਖ਼ਰੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਵਾਪਸ ਜਲਦੀ ਨਾ ਆਓ ।
• ਆਸਣਾਂ ਦਾ ਅਭਿਆਸ-ਕ੍ਰਮ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਸਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸ ਦਾ ਉਪ-ਆਸਣ (ਕਾਉਂਟਰ ਪੋਜ਼) ਕਰ ਸਕੋ । ਜਿਵੇਂ ਪਸ਼ਚਮੋਤਾਨ ਆਸਣ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਉਪ-ਆਸਣ, ਕੋਣਾਸਨ, ਸਰਵਾਂਗ ਆਸਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮਤੱਸਿਆ ਆਸਣ ਆਦਿ ।
• ਯੋਗ ਆਸਣਾਂ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਸ਼ਵ-ਆਸਣ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰੋ । ਆਸਣਾਂ ਦਾ ਲਾਭ ਤਦ ਹੀ ਮਿਲੇਗਾ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਸ਼ਵ-ਆਸਣ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਥੋੜਾ ਆਰਾਮ ਦਿਓ । ਸ਼ਵ-ਆਸਣ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਪੂਰਨ ਆਸਣ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਅਨੋਖੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਯੋਗ ਆਸਣ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਦਾ ਕਾਰਜਕ੍ਰਮ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਅੱਧੇ . ਘੰਟੇ ਤਕ ਕੁੱਝ ਨਾ ਖਾਓ 1. ‘ਲਾ ,
• ਹਵਾ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਰੋਕਣ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰੋ । (16) ਯੋਗ ਅਭਿਆਸ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
“ਯੋਗ ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੈ ।` ਇਸ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰੋ । [ਅਭਿਆਸ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ – 4]
(“Yoga is means of Good Health.” Write.)
ਉੱਤਰ-
ਯੋਗ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਉਦੇਸ਼ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਰੀਰਕ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦਿੜ ਅਤੇ ਚੇਤੰਨ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨਾ । ਇਸ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ-

• ਯੋਗ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਸਰੀਰਕ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ | ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਦੁਆਰਾ ਫੇਫੜਿਆਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਹਵਾ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੀ ਕਸਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰੋਗ ਦੂਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਯੋਗ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਵਸਥ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਧੋਤੀ ਕਿਰਿਆ ਅਤੇ ਵਸਤੀ ਕਿਰਿਆ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਜਿਗਰ ਅਤੇ ਅੰਤੜੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਰੱਖਦੀ ਹੈ । ਸਾਫ਼ ਸਰੀਰ ਸਦਾ ਹੀ ਨਿਰੋਗ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
• ਯੋਗ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਦਾ ਹੈ ।
• ਯੋਗ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਰੀਰਕ ਅੰਗ ਲਚਕਦਾਰ ਬਣਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਹਲ ਆਸਣ ਅਤੇ ਧਨੁਰ ਆਸਣ ਨਾਲ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਦੀ ਲਚਕ ਵਧਦੀ ਹੈ ।
• ਯੋਗ ਆਸਣ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ ਸਭ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਯੋਗ ਅਭਿਆਸ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਸਥਿਤੀ (Posture) ਵਿਚ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਵਿਚ ਨਿਖਾਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਬ੍ਰਿਖ ਆਸਣ ਕਰਨ ਨਾਲ ਗੋਡੇ ਨਹੀਂ ਭਿੜਦੇ ਅਤੇ ਪਦਮ ਆਸਣ ਕਰਨ ਨਾਲ ਨਾ ਹੀ ਪੇਟ ਅੱਗੇ ਵੱਲ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮੋਢਿਆਂ ਵਿਚ ਕੁੱਬਾਪਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।
• ਯੋਗ ਆਸਣ ਕਰਨ ਨਾਲ ਮਾਨਸਿਕ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ | ਯਮ ਅਤੇ ਨਿਯਮ ਦੁਆਰਾ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਅਨੁਚਿਤ ਇੱਛਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ !
• ਉੱਚਿਤ ਆਸਣ ਕਰਨ ਨਾਲ ਕਈ ਕਿਸਮ ਦੇ ਰੋਗ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਰੋਗਾਂ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਵੱਜਰ ਆਸਣ ਅਤੇ ਮੱਤਸਿਏਂਦਰ ਆਸਣ ਗਰ (Diabetes) ਰੋਗ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਫੇਫੜਿਆਂ ਨੂੰ ਰੋਗ ਨਹੀਂ ਲੱਗਣ ਦਿੰਦਾ ।
• ਯੋਗ ਆਸਣ ਸਰੀਰਕ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਥਕਾਵਟ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਵ-ਅਸਣ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਬਕਸਵਟ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ |
• *ਯੋਗ ਕਰਨ ਨਾਲ ਬੁੱਧੀ ਤੇਜ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਯਾਦ-ਸ਼ਕਤੀ ਵਧਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਗੱਲ ਲਈ ਸ਼ੀਰਸ਼ ਆਸਣ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉਪਯੋਗੀ ਹੈ ।
• ਯੋਗ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਤਾਲ (Rhythm) ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਸੰਜਮ ਨਾਲ ਖ਼ਰਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਯੋਗ ਆਸਣ ਸੰਤੁਲਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦਾ ਸਰਵ-ਉੱਤਮ ਆਸਣ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਹੋਰ ਕਸਰਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਸੈਰ, ਡੰਡ-ਬੈਠਕ, ਮਗਦਰ, ਮੱਲ-ਯੁੱਧ, ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਖੇਡਾਂ ਆਦਿ ਵਿਚ ਕੀ ਦੋਸ਼ ਹੈ ਅਤੇ ਯੋਗ ਆਸਣਾਂ ਵਿਚ ਅਜਿਹੀ ਕੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਹੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅੰਗ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ ?
(What are the disadvantages of western exercises like astroll, Dand bethak, Wrestling, Mugdhar etc. Why Yoga is important for our life ?)
ਉੱਤਰ-
1. ਹੋਰ ਜਿੰਨੀਆਂ ਵੀ ਕਸਰਤਾਂ ਹਨ, ਉਹ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ‘ਤੇ ਹੀ | ਅਸਰ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਬਾਹਰੀ ਸਰੀਰ ਹੀ ਬਲਵਾਨ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਅੰਦਰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜੰਤਰਾਂ ‘ਤੇ ਉੱਨਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਰ ਤਕ ਸਿਹਤਮੰਦ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਜਦੋਂ ਕਿ ਯੋਗ-ਆਸਣਾਂ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਉਮਰ ਲੰਬੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਵਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਰਨ ਦੀ ਅਨੋਖੀ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਖੰਡ ਬਣਦੇ ਵੱਧ ਅਤੇ ਟੁੱਟਦੇ ਘੱਟ ਹਨ ।

2. ਹੋਰ ਕਸਰਤਾਂ ਅਤੇ ਖੇਡਾਂ ਲਈ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਖੇਡ ਤਾਂ | ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਖੇਡੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਯੋਗ ਆਸਣ ਇਕੱਲੇ ਹੀ ਦਰੀ ਜਾਂ ਚਾਦਰ ਤੇ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

3. ਦੁਸਰੀਆਂ ਕਸਰਤਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਮਨ ਅਤੇ ਇੰਦਰੀਆਂ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਆਸਣਾਂ ਨਾਲ ਮਾਨਸਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਵੱਧਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇੰਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਵਿਚ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।

4. ਦੁਸਰੀਆਂ ਕਸਰਤਾਂ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਖ਼ੁਰਾਕ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਖ਼ਰਚ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਯੋਗ ਆਸਣਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਭੋਜਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

5. ਯੋਗ ਆਸਣਾਂ ਵਿਚ ਸਰੀਰ ਦੀ ਰੋਗ ਨਾਸ਼ਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ | ਸਰੀਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਜਾਤੀ ਦਵ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਰੁਕਣ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ, ਫੌਰਨ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਰੋਗ ਮੁਕਤ ਹੁੰਦੇ ਹੋ ।

6. ਯੋਗ ਆਸਣਾਂ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਲਚਕ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਫੁਰਤੀਲਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਸਰੀਰ ਦੇ ਹਰ ਅੰਗ ਵਿਚ ਖੂਨ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਠੀਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਵੱਧ ਉਮਰ ਵਿਚ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਜਵਾਨ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਹੋਰ ਕਸਰਤਾਂ ਨਾਲ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਵਿਚ ਸਖ਼ਤੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਸਰੀਰ ਸਖ਼ਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬੁਢਾਪਾ ਜਲਦੀ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

7. ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲੀ ਦੀ ਗੰਦਗੀ ਨੂੰ ਝਾੜੂ ਲਾ ਕੇ, ਪਾਣੀ ਸੁੱਟ ਕੇ ਸਾਫ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਸੇ ਤਰਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਆਸਣਾਂ ਨਾਲ ਖ਼ੂਨ ਦੀਆਂ ਨਲੀਆਂ ਅਤੇ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਰਵਾਨਗੀ ਰਹੇ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਰੋਗ ਮੁਕਤ ਹੋਵੇ । ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਯੋਗ ਆਸਣ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਹੋਰ ਕਸਰਤਾਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ । ਹੋਰ ਕਸਰਤਾਂ ਨਾਲ ਤਾਂ ਦਿਲ ਦੀ ਗਤੀ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਖੂਨ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ੁੱਧ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ।

8. ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਸਾਡੇ ਖੂਨ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਯੋਗ ਆਸਣਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਰਾਹੀਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੇ ਫੈਲਣ ਤੇ ਸੁੰਗੜਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਾਂ ਜਿਸ ਨਾਲ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਕਸੀਜਨ ਮਿਲੀ ਹੋਈ ਹਵਾ ਫੇਫੜਿਆਂ ਵਿਚ ਭਰ ਸਕਣ ਅਤੇ ਖੂਨ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧੀ ਕਰ ਸਕਣ | ਸਾਰੀਆਂ ਕਸਰਤਾਂ ਵਿਚ ਫੇਫੜੇ ਜਲਦੀ-ਜਲਦੀ ਸਾਹ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਾਣ ਹਵਾ ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਸਿਰੇ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦੀ ਜਿਸ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਵਿਕਾਰ ਤੇ ਵਿਕਾਰ ਰੋਗ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ ।

9. ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਗਲਤ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਕੁਦਰਤੀ ਭੋਜਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਾਚਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਯੰਤਰਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਸੁਚਾਰੂ ਰੂਪ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਚੱਲ ਸਕਦਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਰੱਖਣ ਵਿਚ ਯੋਗ ਆਸਣ ਬਹੁਤ ਸਹਾਇਕ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੂਸਰੀਆਂ ਕਸਰਤਾਂ ਨਾਲ ਪਾਚਨ ਕਿਰਿਆ ਵਿਗੜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

9. ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਗਲਤ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਕੁਦਰਤੀ ਭੋਜਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਾਚਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਯੰਤਰਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਸੁਚਾਰੂ ਰੂਪ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਚੱਲ ਸਕਦਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਰੱਖਣ ਵਿਚ ਯੋਗ ਆਸਣ ਬਹੁਤ ਸਹਾਇਕ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੂਸਰੀਆਂ ਕਸਰਤਾਂ ਨਾਲ ਪਾਚਨ ਕਿਰਿਆ ਵਿਗੜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

10. ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਤੇ ਸਾਡੀ ਜਵਾਨੀ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਸਾਰਾ ਖੂਨ ਸੰਚਾਰ ਅਤੇ ਨਾੜੀ ਸੰਚਾਲਨ ਇਸੇ ਵਿਚੋਂ ਹੋ ਕੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਫੈਲਦਾ ਹੈ । ਜਿੰਨੀ ਲਚਕ ਰੀੜ ਦੀ ਹੱਡੀ ਵਿਚ ਰਹੇਗੀ, ਉੱਨਾ ਹੀ ਸਰੀਰ ਸਿਹਤਮੰਦ ਹੋਵੇਗਾ, ਉਮਰ ਲੰਬੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਮਾਨਸਿਕ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਿਆ ਰਹੇਗਾ । ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਯੋਗ-ਆਸਣਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ ।

11. ਦੁਸਰੀਆਂ ਕਸਰਤਾਂ ਨਾਲ ਤੁਹਾਨੂੰ ਥਕਾਵਟ ਹੋਵੇਗੀ, ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ਕਤੀ ਖ਼ਰਚ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਯੋਗ ਆਸਣਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਯੋਗ ਆਸਣ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਅਤੇ ਆਰਾਮ ਦੇ ਲਈ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਹਿੰਸਕ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀਪਿਅ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

12. ਹੋਰ ਕਸਰਤਾਂ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ‘ਤੇ ਕੋਈ ਖ਼ਾਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ । ਯੋਗ ਆਸਣ ਸਿਹਤ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚਰਿੱਤਰਵਾਨ ਵੀ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ | ਯੌਗਿਕ ਕਿਰਿਆ ਨਾਲ ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮਨ ਸਥਿਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਮਨ ਦੇ ਸਥਿਰ ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਬੁੱਧੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਤਵਗੁਣ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਤਵਗੁਣ ਨਾਲ ਮਾਨਸਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਾਰੇ ਲਾਭ ਸਿਰਫ਼ ਯੋਗ ਆਸਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਤੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

13. ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਕਈ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਸਿਹਤਮੰਦ ਅਤੇ ਨਿਰੋਗ ਰੱਖਣ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਦਾ ਰਸ ਖੂਨ ਵਿਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਸਿਹਤਮੰਦ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਗਲੇ ਦੀ ਥਾਇਰਾਈਡ ਅਤੇ ਪੈਰਾਥਾਈਰਾਈਡ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲਾ ਰਸ ਕਾਫ਼ੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਨਾ ਹੋਣ ਨਾਲ | ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪੂਰਨ ਵਿਕਾਸ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਗੱਭਰੂਆਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਵਾਲ ਡਿੱਗਣ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਖੁਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ | ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਸੁਚੇਤ ਕਰਕੇ ਕਾਫ਼ੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਰਸ ਦੇਣ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਯੋਗ ਆਸਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਹੈ । ਹੋਰ ਕਸਰਤਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਨਾਂਹ ਵਾਲਾ ਹੈ ।

14. ਸਰੀਰ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਅਤੇ ਸ਼ਟਕਰਮ ਰਾਮ-ਬਾਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਵਿਜਾਤੀ ਦ੍ਰਵਾਂ ਦੇ ਵੱਧ ਜਾਣ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਵਿਚ ਸਮਰੱਥ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਰੋਗ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਜਾਤੀ ਵਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦੇ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਤੰਦਰੁਸਤ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

15. ਸਰੀਰਕ, ਮਾਨਸਿਕ, ਬੌਧਿਕ ਅਤੇ ਆਤਮਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਯੋਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ ।

Punjab State Board PSEB 10th Class Physical Education Book Solutions Chapter 2 ਸੰਤੁਲਿਤ ਭੋਜਨTextbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 10 Physical Education Chapter 2 ਸੰਤੁਲਿਤ ਭੋਜਨ

Physical Education Guide for Class 10 PSEB ਸੰਤੁਲਿਤ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਭਾਵTextbook Questions and Answers

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions) 

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪੋਟੀਨ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ । (Name the types of Protein.)
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਪਸ਼ੂ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਅਤੇ ਬਨਸਪਤੀ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟਸ ਕੀ ਹਨ ? (What is Carbohydrates ?)
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟਸ ਕਾਰਬਨ, ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਨ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਿਟਾਮਿਨ ਕਿੰਨੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ? (Mention the types of Vitamins ?)
ਉੱਤਰ-
ਵਿਟਾਮਿਨ ਛੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ‘ਏ’, ‘ਬੀ’, ‘ਸੀ’, ‘ਡੀ’, ‘ਈ’ ਅਤੇ ‘ਕੇ’ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕਿਹੜੇ ਵਿਟਾਮਿਨ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ? (Which Vitamins are not soluble in water ?)
ਉੱਤਰ-
ਵਿਟਾਮਿਨ ‘ਸੀ’, ‘ਡੀ’ ਅਤੇ ‘ਕੇ’|

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ ਲਈ ਕਿਹੜਾ ਦੁੱਧ ਚੰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? (Which milk is better for a child ?)
ਉੱਤਰ-
ਮਾਂ ਦਾ ਦੁੱਧ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਾਡੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੇ ਭੋਜਨ ਵਿਚ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਕਿੰਨੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ? (How much proteins we should take in our daily meals ?)
ਉੱਤਰ-
700 ਤੋਂ 100 ਗ੍ਰਾਮ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟਸ ਕਿਹੜੇ ਦੋ ਰੂਪਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ? (Name the Isomers of Carbohydrates ?)
ਉੱਤਰ-
ਸਟਾਰਚ ਅਤੇ ਸ਼ੱਕਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਕਿਹੜੇ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਨ ਹਨ ? (Of what elements protein is a mixture ?)
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਬਨ, ਨਾਈਟਰੋਜਨ, ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਤੇ ਗੰਧਕ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਜੀਵਨ ਤੱਤ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? (Which thing is known as life saving ?)
ਉੱਤਰ-
ਵਿਟਾਮਿਨਾਂ ਨੂੰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸਾਡੇ ਭੋਜਨ ਵਿਚ ਚਰਬੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਕਿੰਨੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ? (How much Fat one should take daily ?)
ਉੱਤਰ-
50 ਤੋਂ 70 ਗ੍ਰਾਮ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭੋਜਨ ਦੇ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਹਨ ? (What are the functions of food ?)
ਉੱਤਰ-
ਅਸੀਂ ਜਿਹੜਾ ਭੋਜਨ ਖਾਂਦੇ ਹਾਂ ਉਹ ਪਚਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਕਈ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਹੇਠ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ
1. ਸਰੀਰਕ ਵਾਧੇ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ-ਭੋਜਨ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵਾਧੇ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

2. ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀ-ਭੋਜਨ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਸਾਡਾ ਸਰੀਰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਭੋਜਨ ਤੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

3. ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਗਰਮੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ-ਭੋਜਨ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਗਰਮੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਖਾਧਾ ਹੋਇਆ ਭੋਜਨ ਹਜ਼ਮ ਹੋ ਕੇ ਸਾਹ ਰਾਹੀਂ ਆਈ ਆਕਸੀਜਨ ਵਿਚ ਮਿਲ ਕੇ ਖੂਨ ਵਿਚ ਉਬਲਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਗਰਮੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਗਰਮੀ ਸਰੀਰ ਲਈ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਅਸੀਂ ਜਿਉਂਦੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ।

4. ਨਵੇਂ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਬਣਾਉਣਾ ਅਤੇ ਟੁੱਟੇ-ਭੱਜੇ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਨਾ-ਭੋਜਨ ਟੁੱਟੇ-ਭੱਜੇ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਭੋਜਨ ਨਾਲ ਨਵੇਂ ਸੈੱਲ ਵੀ ਬਣਦੇ ਹਨ । ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਚਲ ਰਹੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕੁੱਝ ਕੀਟਾਣੂ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਕੁੱਝ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਭੋਜਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕੰਮ ਟੁੱਟੇ-ਫੁੱਟੇ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਨਸ਼ਟ ਹੋਏ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਨਵੇਂ ਸੈੱਲ ਵੀ ਭੋਜਨ ਹੀ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

5. ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ-ਭੋਜਨ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਭੋਜਨ ਖਾਣ ਨਾਲ ਸ਼ਕਤੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸ਼ਕਤੀ ਸਾਨੂੰ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਬਚ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ! ਉੱਪਰ ਦੱਸੇ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਭੋਜਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭੋਜਨ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਅਸੀਂ ਭੋਜਨ ਕਿਉਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ? (What is Food ? Why we take it ?).
ਉੱਤਰ-
ਭੋਜਨ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? (What is Food ?)-ਭੋਜਨ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਵਸਤੁ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ ਜੋ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਲਹੂ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਨਵੇਂ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅੰਦਰਲੀ ਟੁੱਟ-ਭੱਜ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਗਰਮੀ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਇਸ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕੰਮ ਹਨ –
1. ਹਾਨੀ ਪੂਰਤੀ ਜਾਂ ਨਵੇਂ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਬਣਾਉਣਾ (Formation of new cells) ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦੇ ਹਰ ਸਮੇਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸੈੱਲ (Cells) ਟੁੱਟਦੇ-ਭੱਜਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਉੱਚਿਤ ਭੋਜਨ ਦੁਆਰਾ ਸਰੀਰ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

2. ਭੋਜਨ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ (Food supplies energy to body)-ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਕਰਨ ਲਈ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਭੋਜਨ ਦੇ ਜਲਣ (Combustion) ਨਾਲ ਤਾਪ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਸ਼ਕਤੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

3. ਭੋਜਨ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਗਰਮੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ (Food supplies heat to body)-ਭੋਜਨ ਰਾਹੀਂ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਗਰਮੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਗਰਮੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੀਵਨ ਅਸੰਭਵ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

4. ਭੋਜਨ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵਾਧੇ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (Food helps growth of body)-ਭੋਜਨ ਰਾਹੀਂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਵਿਚ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਕਿਸੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਨਾ ਮਿਲੇ ਜਾਂ ਉੱਚਿਤ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਨਾ ਮਿਲੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਉੱਚਿਤ ਵਿਕਾਸ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਿਟਾਮਿਨ ਕੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ? ਇਹ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਲਈ ਕਿਉਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ? (What are Vitamins ? Why these are needed for our body ?)
ਉੱਤਰ-
ਵਿਟਾਮਿਨ (Vitamins)-ਵਿਟਾਮਿਨ ਅਜਿਹੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਦਾਰਥ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਹੁਣ ਤਕ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਟਾਮਿਨਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਪਰ ਮੁੱਖ ਵਿਟਾਮਿਨ ਛੇ ਹੀ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ : ‘ਏ’, ‘ਬੀ’, ‘ਸੀ’, ‘ਡੀ’, ‘ਬੀ’ ਅਤੇ ‘ਕੇ’ । ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਵਿਟਾਮਿਨ ‘ਬੀ’ ਤੇ ‘ਸੀ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਹਨ ਤੇ ਬਾਕੀ ਵਿਟਾਮਿਨ ‘ਏ’ ‘ਡੀ’ ਤੇ ‘ਕੇ ਚਰਬੀ ਵਿਚ ਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਵਿਟਾਮਿਨ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖ਼ੁਰਾਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਭੋਜਨ ਵਿਚ ਵਿਟਾਮਿਨਾਂ ਦੀ ਉੱਚਿਤ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਭੋਜਨ ਦੀ ਜੀਵਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵਨ-ਦਾਤਾ ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਟਾਮਿਨ ਡੀ ਧੁੱਪ ਤੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਵਿਟਾਮਿਨ ਦੀ ਸਰੀਰ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰਤ (Need of Vitamins) –

ਵਿਟਾਮਿਨ ਦੀ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰਤ ਅੱਗੇ ਲਿਖੇ ਤੱਤਾਂ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ –

• ਵਿਟਾਮਿਨ ਸਾਡੀ ਸਿਹਤ ਨੂੰ ਠੀਕ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰਕ ਵਾਧੇ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹ ਸਾਡੀ ਪਾਚਨ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹ ਸਾਡਾ ਖੂਨ ਸਾਫ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਖੂਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹ ਹੱਡੀਆਂ ਅਤੇ ਦੰਦਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
• ਵਿਟਾਮਿਨ ਰਾਹੀਂ ਚਮੜੀ ਦੇ ਰੋਗ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਵਿਟਾਮਿਨ ਸਰੀਰ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਮੁੱਖ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ | (Discuss the main constituents of food and give their advantages.)
ਉੱਤਰ-
ਅਨਾਜ, ਦਾਲਾਂ, ਸਬਜ਼ੀਆਂ, ਫਲ, ਸੁੱਕੇ ਮੇਵੇ, ਦੁੱਧ, ਮੀਟ, ਮੱਛੀ ਆਦਿ ਮੁੱਖ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਗੁਣ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ

1. ਅਨਾਜ (Cereals-ਕਣਕ, ਚੌਲ, ਛੋਲੇ, ਜੌ, ਮੱਕੀ ਤੇ ਬਾਜਰਾ ਆਦਿ ਅਨਾਜ ਆਮ ਖਾਧੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਗੁਣ (Advantages)-ਅਨਾਜ ਦੇ ਗੁਣ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ –

• ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਇਹ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀ ਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟਸ ਬਹੁਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰਲਿਆਂ ਛਿਲਕਿਆਂ ਵਿਚ ਲੋਹਾ, ਚੂਨਾ, ਵਿਟਾਮਿਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

2. ਦਾਲਾਂ (Pulses) -ਸੋਇਆਬੀਨ, ਮਾਂਹ, ਮਸਰ, ਅਰਹਰ, ਸੁੱਕੇ ਮਟਰ, ਰਾਜਮਾਂਹ ਆਦਿ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਮੁੱਖ ਦਾਲਾਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਗੁਣ (Advantages)-ਦਾਲਾਂ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਗੁਣ ਹਨ –

• ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।
• ਭੁੱਖ ਵਧਦੀ ਹੈ ।
• ਪਾਚਨ ਸ਼ਕਤੀ ਤੇਜ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਵਿਟਾਮਿਨ ਏ, ਬੀ ਤੇ ਸੀ ਬਹੁਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰੋਟੀਨ, ਖਣਿਜ ਲੂਣ, ਲੋਹਾ ਤੇ ਫਾਸਫੋਰਸ ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ !

3. ਸਬਜ਼ੀਆਂ (Vegitables)-ਬੰਦ ਗੋਭੀ, ਪਾਲਕ, ਸਰੋਂ ਦਾ ਸਾਗ, ਮੇਥੀ, ਗਾਜਰ, ਮੂਲੀ, ਸਲਾਦ, ਚੁਕੰਦਰ, ਟਮਾਟਰ, ਆਲੂ, ਮਟਰ, ਕਰੇਲਾ, ਬੈਂਗਣ, ਭਿੰਡੀ, ਫੁੱਲਗੋਭੀ ਅਤੇ ਸ਼ਲਗਮ ਆਦਿ ਮੁੱਖ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਹਨ ।

ਗੁਣ (Advantages)-ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦੇ ਗੁਣ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ-

• ਇਹ ਸਰੀਰ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਇਹ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਤੰਦਰੁਸਤ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਇਹ ਲਹੂ ਸਾਫ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਇਹ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੰਦੀਆਂ ।

4, ਫਲ (Fruit)-ਅੰਗੂਰ, ਅਮਰੂਦ, ਔਲਾ, ਨਾਰੰਗੀ, ਸੰਤਰਾ, ਮਾਲਟਾ, ਅਨਾਰ, ਮੁਸੰਮੀ, ਨਿੰਬੂ, ਅੰਬ, ਕੇਲਾ, ਸੇਬ, ਨਾਸ਼ਪਤੀ ਅਤੇ ਆਲੂ-ਬੁਖਾਰਾ ਆਦਿ ਫਲਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਗੁਣ (Advantages)-ਫਲਾਂ ਦੇ ਗੁਣ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ-

• ਇਹ ਸਰੀਰ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਲੋਹਾ, ਲੂਣ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਵਿਟਾਮਿਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਰੋਗਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

5. ਸੁੱਕੇ ਮੇਵੇ (Dry Fruits)-ਬਦਾਮ, ਅਖਰੋਟ, ਪਿਸਤਾ, ਕਾਜੂ, ਖਜੂਰ ਤੇ ਮੂੰਗਫਲੀ ਆਦਿ ਸੁੱਕੇ ਮੇਵੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟਸ, ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਅਤੇ ਚਰਬੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਗੁਣ-

• ਇਹ ਸਰੀਰਕ ਵਾਧੇ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹ ਦਿਮਾਗੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

6. ਦੁੱਧ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ (Milk)-ਮੱਖਣ, ਘਿਓ, ਦਹੀਂ, ਪਨੀਰ ਤੇ ਲੱਸੀ ਆਦਿ ਦੁੱਧ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਭੋਜਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਤੱਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਗਰਮੀ ਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਰੀਰ ਦਾ ਵਾਧਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਟੁੱਟੇ-ਭੱਜੇ ਤੰਤੂਆਂ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਾਫ਼ ਖ਼ੂਨ ਵੀ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

7. ਮੀਟ, ਮੱਛੀ ਤੇ ਆਂਡੇ ਆਦਿ (Meat, Fish and Eggs)-ਮੀਟ, ਮੱਛੀ ਤੇ ਆਂਡਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਆਮ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰੋਟੀਨ, ਚਰਬੀ, ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ, ਲੋਹਾ ਅਤੇ ਵਿਟਾਮਿਨ ‘ਏ’ ‘ਬੀ’ ਤੇ ‘ਡੀ’ ਬਹੁਤ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵਾਧੇ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕਈ ਰੋਗਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟਸ ਅਤੇ ਚਰਬੀ ਸਾਡੇ ਲਈ ਕਿਉਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ ? (Why Carbohydrates and fats are necessary for us ?) .
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟਸ (Carbohydrates)-ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਸ਼ੱਕਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਸਟਾਰਚ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਤੱਤਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂਅੰਬ, ਗੰਨੇ ਦਾ ਰਸ, ਗੁੜ, ਸ਼ੱਕਰ, ਅੰਗੂਰ, ਖਜੂਰ, ਗਾਜਰ, ਸੁੱਕੇ ਮੇਵੇ ਅਤੇ ਕਣਕ, ਮੱਕੀ, ਜੋਂ, ਜੁਆਰ, ਸ਼ਕਰਕੰਦੀ, ਅਖਰੋਟ ਤੇ ਕੇਲੇ ਆਦਿ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਜ਼ਰੂਰਤ (Need)-

• ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟਸ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਗਰਮੀ ਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਚਰਬੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹ ਚਰਬੀ ਨਾਲੋਂ ਸਸਤੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਗ਼ਰੀਬ ਤੇ ਘੱਟ ਆਮਦਨੀ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਵੀ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਚਿਕਨਾਈ (Fat) -ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਬਨਸਪਤੀ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਚਰਬੀ ਤੋਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਸਬਜ਼ੀਆਂ, ਸੁੱਕੇ ਮੇਵਿਆਂ, ਫਲਾਂ, ਅਖਰੋਟ, ਬਦਾਮ, ਮੂੰਗਫਲੀ, ਬੀਜਾਂ ਦੇ ਤੇਲ ਅਤੇ ਘਿਉ, ਦੁੱਧ, ਮੱਖਣ, ਮੱਛੀ ਦਾ ਤੇਲ, ਆਂਡੇ ਆਦਿ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਜ਼ਰੂਰਤ (Need)-

• ਚਰਬੀ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਸ਼ਕਤੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
• ਇਸ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਗਰਮੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਇਹ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਬਾਲਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
• ਚਰਬੀ ਰਾਹੀਂ ਸਰੀਰ ਮੋਟਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖਣਿਜ ਲੂਣ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਲਈ ਕਿਉਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ ? (Why the different Mineral Salts are useful for our body ?)
ਉੱਤਰ-
ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ, ਫਾਸਫੋਰਸ, ਸੋਡੀਅਮ, ਲੋਹਾ, ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ, ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ, ਆਇਉਡੀਨ, ਕਲੋਰੀਨ ਅਤੇ ਗੰਧਕ ਜਿਹੇ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ । ਸਾਡੇ ਭੋਜਨ ਵਿਚ ਇਹਨਾਂ ਖਣਿਜ ਲੂਣਾਂ ਦਾ ਹੋਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਹ ਖਣਿਜ ਲੂਣ ਸਾਡੀ ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਲਈ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

ਇਹਨਾਂ ਖਣਿਜ ਲੂਣਾਂ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਉਪਯੋਗਿਤਾ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ –
1. ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਅਤੇ ਫ਼ਾਸਫ਼ੋਰਸ (Calcium and Phosphorus)-ਇਹ ਖਣਿਜ ਲੂਣ, ਦੁੱਧ, ਦਹੀਂ, ਪਨੀਰ, ਆਂਡੇ, ਮੱਛੀ, ਮੀਟ, ਹਰੀਆਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ, ਤਾਜ਼ੇ ਫਲ, ਦਲੀਏ, ਦਾਲਾਂ ਅਤੇ ਬਦਾਮਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਦੰਦ ਅਤੇ ਹੱਡੀਆਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਦਿਲ ਤੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਲਈ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

2. ਲੋਹਾ (Iron)-ਲੋਹਾ ਹਰੀਆਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ, ਫਲਾਂ, ਅਨਾਜਾਂ, ਆਂਡਿਆਂ ਤੇ ਮੀਟ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਨਵਾਂ ਖ਼ੂਨ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਭੁੱਖ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਖੂਨ ਸਾਫ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

3. ਸੋਡੀਅਮ (Sodium-ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ’ ਤੇ ਭਿੰਡੀ, ਅੰਜੀਰ, ਨਾਰੀਅਲ, ਆਲੂ-ਬੁਖਾਰਾ, ਲਸਣ, ਮੂਲੀ, ਗਾਜਰ ਅਤੇ ਸ਼ਲਗਮ ਆਦਿ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਮਿਹਦੇ ਤੇ ਗੁਰਦੇ ਦੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਦਾ ਹੈ ।

4. ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ (Potasium-ਇਹ ਨਾਸ਼ਪਾਤੀ, ਆਲੂ-ਬੁਖਾਰਾ, ਨਾਰੀਅਲ, ਨਿੰਬੂ, ਅੰਜੀਰ, ਬੰਦ ਗੋਭੀ, ਕਰੇਲੇ, ਮੂਲੀ, ਸ਼ਲਗਮ ਆਦਿ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਜਿਗਰ ਤੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਤਾਕਤ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਬਜ਼ ਦੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

5. ਆਇਓਡੀਨ (Iodean)-ਇਹ ਸਮੁੰਦਰੀ ਮੱਛੀ, ਸਮੁੰਦਰੀ ਲੂਣ, ਪਿਆਜ਼, ਲਸਣ, ਟਮਾਟਰ, ਸੇਬ, ਪਾਲਕ, ਗਾਜਰ ਅਤੇ ਦੁੱਧ ਆਦਿ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਇਸ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਦਾ ਭਾਰ ਤੇ ਤਾਕਤ ਵਧਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਕਮੀ ਨਾਲ ਗਿਲੜ ਦਾ ਰੋਗ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

6. ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ (Magnesium)-ਇਹ ਨਾਰੰਗੀ, ਸੰਤਰਾ, ਅੰਜੀਰ, ਆਲੂ-ਬੁਖਾਰਾ, ਕਣਕ, ਟਮਾਟਰ ਅਤੇ ਪਾਲਕ ਆਦਿ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਚਮੜੀ ਦੇ ਰੋਗ ਰੋਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੱਠਿਆਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

7. ਗੰਧਕ (Sulphur)-ਇਹ ਪਿਆਜ਼, ਮੂਲੀ, ਬੰਦ-ਗੋਭੀ ਆਦਿ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਨਹੁੰਆਂ ਅਤੇ ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਚਮੜੀ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਰੱਖਦੀ ਹੈ।

8. ਕਲੋਰੀਨ (Chlorine-ਇਹ ਪਿਆਜ਼, ਪਾਲਕ, ਮੂਲੀ, ਗਾਜਰ, ਬੰਦ ਗੋਭੀ ਅਤੇ ਟਮਾਟਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸਰੀਰ ਵਿਚੋਂ ਗੰਦੇ ਪਦਾਰਥ ਬਾਹਰ ਕੱਢਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸਰੀਰ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ‘ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ
(ੳ) ਸੰਤੁਲਿਤ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਟੀਨ
(ੲ) ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ
(ਸ) ਫ਼ਾਸਫੋਰਸ
(ਹ) ਵਿਟਾਮਿਨਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ।
(ਅਭਿਆਸ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-4) (Write down a brief note on the following
(a) Balance diet
(b) Proteins
(c) Calcium
(d) Phosphorus
(e) Lack of Vitamins.)
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਸੰਤੁਲਿਤ ਭੋਜਨ (Balance diet) -ਜਿਸ ਭੋਜਨ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਤੱਤ ਉੱਚਿਤ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਹੋਣ ਅਤੇ ਜਿਹੜਾ ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਭੋਜਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸੰਤੁਲਿਤ ਭੋਜਨ ਵਿਚ ਪ੍ਰੋਟੀਨ, ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟਸ, ਚਰਬੀ, ਖਣਿਜ ਲੂਣ, ਵਿਟਾਮਿਨ ਤੇ ਪਾਣੀ ਉੱਚਿਤ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ । ਸਰੀਰ ਦੇ ਪੂਰੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ, ਉਸ ਨੂੰ ਰੋਗਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਅਤੇ ਚੰਗੀ ਸਿਹਤ ਵਾਸਤੇ ਸਾਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਭੋਜਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਕੋਈ ਵੀ ਇਕੱਲਾ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥ ਸੰਤੁਲਿਤ ਭੋਜਨ ਨਹੀਂ । ਸਿਰਫ਼ ਦੁੱਧ ਹੀ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਪਦਾਰਥ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।

(ਅ) ਪ੍ਰੋਟੀਨ (Protein) -ਪ੍ਰੋਟੀਨ, ਕਾਰਬਨ, ਹਾਈਡਰੋਜਨ, ਆਕਸੀਜਨ ਅਤੇ ਗੰਧਕ ਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਮਿਸ਼ਰਨ ਤੋਂ ਬਣਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਪਸ਼ੂ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਅਤੇ ਬਨਸਪਤੀ ਪ੍ਰੋਟੀਨ | ਪਸ਼ੂ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਮੀਟ, ਮੱਛੀ, ਆਂਡੇ, ਦੁੱਧ ਅਤੇ ਪਨੀਰ ਆਦਿ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਬਨਸਪਤੀ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਦਾਲਾਂ, ਮਟਰ, ਫੁੱਲ ਗੋਭੀ, ਸੋਇਆਬੀਨ, ਛੋਲੇ, ਪਾਲਕ, ਹਰੀ ਮਿਰਚ, ਪਿਆਜ਼ ਅਤੇ ਸੁੱਕੇ ਮੇਵਿਆਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਸ਼ਕਤੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਹੱਡੀਆਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਤੇ ਭੋਜਨ ਪਚਾਉਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਘੱਟ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(ੲ) ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ (Calcium)-ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਦੁੱਧ, ਦਹੀਂ, ਪਨੀਰ, ਆਂਡੇ, ਮੱਛੀ, ਮੀਟ, ਹਰੀਆਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ, ਤਾਜ਼ੇ ਫਲਾਂ, ਲੂਣ, ਦਲੀਏ, ਦਾਲਾਂ ਅਤੇ ਬਦਾਮਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਦੰਦਾਂ ਤੇ ਹੱਡੀਆਂ ਲਈ ਇਹ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਹ ਦਿਲ ਤੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਲਈ ਬਹੁਤ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਘਾਟ ਨਾਲ ਹੱਡੀਆਂ ਵਿੰਗੀਆਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਦੰਦ ਵੀ ਡਿੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

(ਸ) ਫ਼ਾਸਫੋਰਸ (Phosphorus)-ਫ਼ਾਸਫੋਰਸ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਦੁੱਧ, ਦਹੀਂ, ਪਨੀਰ, ਆਂਡੇ, ਮੱਛੀ, ਮੀਟ, ਹਰੀਆਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਤੇ ਤਾਜ਼ੇ ਫਲਾਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਵੀ ਹੱਡੀਆਂ ਤੇ ਦੰਦ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦੀ ਘਾਟ ਨਾਲ ਹੱਡੀਆਂ ਵਿੰਗੀਆਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

(ਹ) ਵਿਟਾਮਿਨਾਂ ਦੀ ਕਮੀ (Lack of Vitamins)-ਮੁੱਖ ਵਿਟਾਮਿਨ ਛੇ ਹਨ-ਏ, ਬੀ, ਸੀ, ਡੀ, ਈ ਅਤੇ ਕੇ ! ਇਹਨਾਂ ਵਿਟਾਮਿਨਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਹੇਠਾਂ ਕੂਮ ਅਨੁਸਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ –

1. ਵਿਟਾਮਿਨ ਏ (Vitamin A)

• ਇਸਦੀ ਕਮੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅੰਧਰਾਤਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਗਲੇ ਅਤੇ ਨੱਕ ਦੇ ਰੋਗ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਫੇਫੜੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਚਮੜੀ ਦੇ ਰੋਗ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

2. ਵਿਟਾਮਿਨ ਬੀ (Vitamin B)

• ਭੁੱਖ ਦਾ ਨਾ ਲੱਗਣਾ |
• ਚਮੜੀ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਦਾ ਪੈਦਾ ਹੋਣਾ ।
• ਵਾਲਾਂ ਦਾ ਝੜਨਾ ।
• ਜੀਭ ਦੇ ਛਾਲਿਆਂ ਦਾ ਪੈ ਜਾਣਾ ।
• ਖੂਨ ਦਾ ਘੱਟ ਹੋਣਾ ।

3. ਵਿਟਾਮਿਨ ਸੀ (Vitamin C)

• ਹੱਡੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਦਾ ਛੇਤੀ ਨਾ ਭਰਨਾ ।
• ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਮੋਤੀਆ ਉਤਰ ਆਉਣਾ ।
• ਹੱਥ-ਪੈਰ ਸੁੱਜਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ।
• ਇਸ ਦੀ ਘਾਟ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਕਰਵੀ ਦਾ ਰੋਗ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

4. ਵਿਟਾਮਿਨ ਡੀ (Vitamin D)

• ਹੱਡੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਮਿਰਗੀ ਤੇ ਸੋਕੜੇ ਦਾ ਰੋਗ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਹੱਡੀਆਂ ਟੇਢੀਆਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

5. ਵਿਟਾਮਿਨ ਈ (vitamin E)

• ਇਸ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਨਾਮਰਦੀ ਅਤੇ ਬਾਂਝਪਨ ਦੇ ਰੋਗ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਫੋੜੇ ਫਿਨਸੀਆਂ ਨਿਕਲ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।
• ਸਰੀਰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

6. ਵਿਟਾਮਿਨ ਕੇ (Vitamin K)

• ਚਮੜੀ ਦੇ ਰੋਗ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਵਿਚ ਵਗਦਾ ਖੂਨ ਛੇਤੀ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਪ੍ਰੋਟੀਨ, ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟਸ ਅਤੇ ਚਿਕਨਾਈ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਕੀ ਸਾਧਨ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਉੱਚਿਤ ਮਾਤਰਾ ਕਿੰਨੀ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ?[ ਅਭਿਆਸ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-2] (What are the main sources of Proteins, Carbohydrates and Fats. How much quantities we should take of these ?)
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਪ੍ਰੋਟੀਨ (Proteins)- ਪ੍ਰੋਟੀਨ, ਕਾਰਬਨ, ਹਾਈਡਰੋਜਨ, ਆਕਸੀਜਨ, ਨਾਈਟਰੋਜਨ, ਗੰਧਕ ਅਤੇ ਫਾਸਫੋਰਸ ਦੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਮੇਲ ਨਾਲ ਬਣਿਆ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਪਦਾਰਥ ਹੈ । ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਬਨਸਪਤੀ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਬਨਸਪਤੀ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਸੋਇਆਬੀਨ, ਮੂੰਗਫਲੀ, ਬਾਦਾਮ, ਅਖਰੋਟ, ਕਣਕ, ਬਾਜਰਾ, ਮੱਕੀ ਆਦਿ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪਸ਼ੂ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਮਾਸ, ਮੱਛੀ, ਆਂਡਾ, ਦੁੱਧ, ਪਨੀਰ ਆਦਿ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਕ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀ-ਦਿਨ 70 ਤੋਂ 100 ਗਰਾਮ ਤਕ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

(ਅ) ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟਸ (Carbohydrates) ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟਸ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਗਰਮੀ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ | ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੇ ਭੋਜਨ ਵਿਚ 70-80% ਤਕ ਇਹੀ ਤੱਤ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਕ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਭੋਜਨ ਵਿਚ 400 ਤੋਂ 700 ਗਰਾਮ ਤਕ ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

(ਈ) ਚਰਬੀ ਜਾਂ ਚਿਕਨਾਈ (Fat) -ਚਰਬੀ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਚਰਬੀ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ-ਬਨਸਪਤੀ ਚਰਬੀ ਤੇ ਪਸ਼ੂ ਚਰਬੀ | ਬਨਸਪਤੀ ਚਰਬੀ ਸਰੋਂ, ਮੁੰਗਫਲੀ, ਅਖਰੋਟ ਆਦਿ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਓ, ਮੱਖਣ, ਦੁੱਧ, ਮੱਛੀ, ਮਾਸ, ਆਂਡੇ ਆਦਿ ਪਸ਼ੂ ਬਨਸਪਤੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸੋਮੇ ਹਨ । ਇਕ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਭੋਜਨ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਨ ਲਗਭਗ 50 ਤੋਂ 75 ਗਰਾਮ ਤਕ ਚਰਬੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਫੋਕਟ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਲਈ ਬੜੇ ਹੀ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹਨ, ਕਿਵੇਂ ? (Waste Product are useful for us. How ?) ਅਭਿਆਸ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-
ਉੱਤਰ-
ਫੋਕਟ- ਸਰੀਰਕ ਵਾਧੇ ਤੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਸੰਤੁਲਿਤ ਭੋਜਨ ਖਾਂਦੇ ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਭੋਜਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਤੱਤ ਠੀਕ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਹੋਣ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪ੍ਰੋਟੀਨ, ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟਸ, ਥੰਧਿਆਈ, ਖਣਿਜ ਲੂਣ, ਪਾਣੀ ਤੇ ਵਿਟਾਮਿਨਜ਼ | ਪਰ ਜੇ ਇਹ ਸਾਰੇ ਤੱਤ ਨਿਰੋਲ ਹੀ ਲਏ ਜਾਣ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ | ਸਰੀਰ ਵਿਚੋਂ ਜਿਸ ਗੰਦਗੀ ਨੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣਾ ਹੈ, ਉਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲ ਸਕੇਗੀ, ਮਿਹਦੇ ਤੇ ਅੰਤੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਅੰਦਰਲੀਆਂ ਝੱਲੀਆਂ ਨਾਲ ਜੰਮ ਜਾਵੇਗੀ ।

ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂ ਇਕੱਲੇ ਨੂੰ ਨਿਰੋਲ ਕਿਸਮ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਕੱਚੀਆਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੂਲੀ, ਸ਼ਲਗਮ, ਗਾਜਰ, ਟਮਾਟਰ, ਖੀਰਾ, ਸਲਾਦ, ਛਿਲਕੇ ਵਾਲੇ ਅਨਾਜ ਜਿਵੇਂ ਕਣਕ, ਛੋਲਿਆਂ ਦਾ ਆਟਾ, ਖਾਣ ਵੇਲੇ ਆਟਾ ਛਾਣ ਕੇ ਛਿਲਕੇ ਸੁੱਟਣੇ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦੇ । ਮਿਹਦੇ ਤੇ ਅੰਤੜੀਆਂ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਇਹ ਛਿੱਲੜ ਸਫ਼ਾਈ ਵਾਲੇ ਬੁਰਸ਼ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੰਮ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਸਰੀਰ ਤਾਜ਼ਾ ਦਮ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਖਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਰੇਸ਼ੇ ਹੋਣੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਕੈਲੋਰੀ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੋਜਨ ਦਾ ਤੱਤ ਨਾਪਣ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਇਕਾਈ ਨੂੰ ਕੈਲੋਰੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਿਟਾਮਿਨ ਕਿੰਨੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ? ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਦੱਸੋ । ਇਹ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ? (Give the types of Vitamins ? Describe their main functions and sources.)
ਜਾ
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਿਟਾਮਿਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਸੋਮੇ ਅਤੇ ਲਾਭ ਦੱਸੋ । ਵਿਟਾਮਿਨ ਏ, ਬੀ, ਸੀ, ਡੀ ਅਤੇ ਕੇ । (ਅਭਿਆਸ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-6) (Write down the sources of the following Vitamins and their uses. Vitamins A, B, C, D and K.)
ਉੱਤਰ-
ਵਿਟਾਮਿਨ (Vitamins)-ਹੁਣ ਤਕ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਟਾਮਿਨਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ, ਪਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਟਾਮਿਨ ਏ, ਬੀ, ਸੀ, ਡੀ, ਈ ਅਤੇ ਕੇ ਹੀ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹਰ ਵਿਟਾਮਿਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਅਤੇ ਇਹ ਕਿਹੜੇ ਭੌਜਨ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਵਰਣਨ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ

1. ਵਿਟਾਮਿਨ ਏ (Vitamin A)ਵਿਟਾਮਿਨ ‘ਏ’ ਦੇ ਕੰਮ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ-

• ਇਸ ਨਾਲ ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਧਦੀ ਹੈ |
• ਭੁੱਖ ਵਧਦੀ ਹੈ ।
• ਪਾਚਨ ਸ਼ਕਤੀ ਠੀਕ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।
• ਇਹ ਵਿਟਾਮਿਨ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮੱਦਦੇ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਘਾਟ ਨਾਲ ਹਾਨੀਆਂ (Abuses)-

• ਇਸ ਦੀ ਘਾਟ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅੰਧਰਾਤਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਚਮੜੀ ਖੁਸ਼ਕ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਗਲਾ, ਨੱਕ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਤੇ ਚਮੜੀ ਨੂੰ ਹਰ ਛੂਤ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਛੇਤੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ |
• ਸਰੀਰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਵਾਧਾ ਰੁਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਫੇਫੜੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਸੋਮਾ (Sources) -ਇਹ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੁੱਧ, ਦਹੀਂ, ਮੱਖਣ, ਪਨੀਰ, ਆਂਡੇ, ਮੱਛੀ, ਤਾਜ਼ੀਆਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਤੇ ਪੱਤਿਆਂ ਜਿਵੇਂ-ਪਾਲਕ, ਗਾਜਰ, ਬੰਦ-ਗੋਭੀ, ਟਮਾਟਰ, ਕੇਲਾ, ਸੰਤਰਾ, ਅੰਬ, ਪਪੀਤਾ, ਅਨਾਨਾਸ ਆਦਿ ਵਿਚੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।

2. ਵਿਟਾਮਿਨ ਬੀ (Vitamin B) ਵਿਟਾਮਿਨ ‘ਬੀ’ ਦੇ ਕੰਮ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ

• ਇਸ ਵਿਟਾਮਿਨ ਨਾਲ ਨਾੜੀ ਸਿਸਟਮ (Nervous System) ਠੀਕ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
• ਇਹ ਨਾੜੀਆਂ, ਪੱਠਿਆਂ, ਦਿਲ ਤੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
• ਭੁੱਖ ਤੇਜ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਚਮੜੀ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਘਾਟ ਨਾਲ ਹਾਨੀਆਂ (Abuses)-

• ਭੁੱਖ ਘੱਟ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ।
• ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਵਾਧਾ ਰੁਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਬੇਰੀ-ਬੇਰੀ ਰੋਗ ਤੇ ਚਮੜੀ ਦੇ ਕਈ ਰੋਗ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਜੀਭ ‘ਤੇ ਛਾਲੇ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਵਾਲ ਡਿੱਗਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਸੋਮਾ (Sources) – ਇਹ ਦੁੱਧ, ਦਹੀਂ, ਮੱਖਣ, ਪਨੀਰ, ਸਾਬਤ ਦਾਲਾਂ, ਅਨਾਜ, ਸੋਇਆਬੀਨ, ਮਟਰ, ਆਂਡੇ, ਹਰੀਆਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਤੇ ਪੱਤਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਬੰਦੇ-ਗੋਭੀ, ਪਿਆਜ, ਪਾਲਕ, ਟਮਾਟਰ, ਸ਼ਲਗਮ ਤੇ ਸਲਾਦ ਆਦਿ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

3. ਵਿਟਾਮਿਨ ‘ਸੀ’ (Vitamin C) ਵਿਟਾਮਿਨ ‘ਸੀ’ ਦੇ ਕੰਮ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ

• ਇਹ ਵਿਟਾਮਿਨ ਲਹੂ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।
• ਦੰਦਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।
• ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਤੇ ਟੁੱਟੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜਲਦੀ ਠੀਕ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਛੂਤ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
• ਗਲੇ ਨੂੰ ਠੀਕ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।
• ਜ਼ੁਕਾਮ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਘਾਟ ਨਾਲ ਹਾਨੀਆਂ (Abuses)

• ਦੰਦਾਂ ਨੂੰ ਪਾਇਓਰੀਆ ਰੋਗ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਹੱਡੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਜ਼ਖ਼ਮ ਜਲਦੀ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ।
• ਅਨੀਮੀਆ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਲਹੂ ਵਹਿਣਾ ਜਲਦੀ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।

ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਸੋਮਾ (Sources) ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਰਸਦਾਰ ਖੱਟੇ ਫਲਾਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ- ਸੰਤਰਾ, ਮਾਲਟਾ, ਮੁਸੰਮੀ, ਅੰਗੂਰ, ਅਨਾਰ, ਨਿੰਬੂ, ਅਮਰੂਦ ਅਤੇ ਔਲਾ ਆਦਿ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹਰੀਆਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ, ਟਮਾਟਰ, ਬੰਦਗੋਭੀ, ਗਾਜਰ, ਪਾਲਕ, ਸ਼ਲਗਮ ਆਦਿ ਵਿਚ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।

4. ਵਿਟਾਮਿਨ ‘ਡੀ’ (Vitamin D) –
ਵਿਟਾਮਿਨ ‘ਡੀ ਦੇ ਕੰਮ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ –

• ਇਹ ਵਿਟਾਮਿਨ ਹੱਡੀਆਂ ਤੇ ਦੰਦ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
• ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਰੀਰਕ ਵਾਧੇ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ।

ਧਰਪਤੀ ਸੋਸਾ (Sources) – ਇਹ ਦੁੱਧ, ਆਂਡੇ ਦੀ ਜ਼ਰਦੀ, ਮੱਖਣ, ਘਿਓ, ਮੱਛੀ ਦੇ ਤੇਲ ਆਦਿ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਿਟਾਮਿਨ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਬਣਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਘਾਟ ਨਾਲ ਹਾਨੀਆਂ (Abuses)

• ਹੱਡੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਦੰਦ ਠੀਕ ਸਮੇਂ ਤੇ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲਦੇ ।
• ਮਿਰਗੀ, ਹਿਸਟੀਰੀਆ ਤੇ ਸੋਕਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

5. ਵਿਟਾਮਿਨ ‘ਈ (Vitamin E) – ਵਿਟਾਮਿਨ ‘ਈ’ ਦੇ ਕੰਮ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ

• ਇਹ ਵਿਟਾਮਿਨ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਮਰਦਾਂ ਵਿਚ ਸੰਤਾਨ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
• ਇਹ ਨਾਮਰਦੀ ਤੇ ਬਾਂਝਪਣ ਨੂੰ ਰੋਕਦਾ ਹੈ ।

ਘਾਟ ਨਾਲ ਹਾਨੀਆਂ (Abuses)

• ਫਿਨਸੀਆਂ ਨਿਕਲਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਬਾਂਝਪਣ ਰੋਗ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ |

ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਸੋਮਾ (Sources)-ਇਹ ਬੰਦਗੋਭੀ, ਗਾਜਰ, ਸਲਾਦ, ਮਟਰ, ਪਿਆਜ਼, ਟਮਾਟਰ, ਫੁੱਲ ਗੋਭੀ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ਹਿਦ, ਕਣਕ, ਚੌਲ, ਬੀਜਾਂ ਦੇ ਤੇਲ, ਆਂਡੇ ਦੀ ਜ਼ਰਦੀ, ਬਾਦਾਮ, ਪਿਸਤੇ, ਛੋਲਿਆਂ ਦੀ ਦਾਲ ਤੇ ਦਲੀਏ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

6. ਵਿਟਾਮਿਨ ਕੇ (Vitamin K)-
ਵਿਟਾਮਿਨ ‘ਕੇ’ ਦੇ ਕੰਮ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ –

• ਇਹ ਵਿਟਾਮਿਨ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਵਿਚੋਂ ਰਿਸਦੇ ਖੂਨ ਨੂੰ ਰੋਕਦਾ ਹੈ :
• ਉਸ ਦੇ ਜਮਾਓ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਇਹ ਚਮੜੀ ਤੇ ਰੋਗਾਂ ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਘਾਟ ਨਾਲ ਹਾਨੀਆਂ (Abuses)-

• ਲਹੁ ਜੰਮਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਰੋਕ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ।
• ਚਮੜੀ ਦੇ ਰੋਗ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪਤੀ ਸੋਮਾ (Sources)-ਇਹ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਬੰਦਗੋਭੀ, ਪਾਲਕ, ਮੱਛੀ, ਸੋਇਆਬੀਨ, ਟਮਾਟਰ ਤੇ ਆਂਡੇ ਦੀ ਜ਼ਰਦੀ ਆਦਿ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸੰਤੁਲਿਤ ਭੋਜਨ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤੱਤ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ? (ਅਭਿਆਸ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-1) (What are the various constituents of Balanced Diet ?)
ਉੱਤਰ-
ਸੰਤੁਲਿਤ ਭੋਜਨ (Balanced Diet)-ਸੰਤੁਲਿਤ ਭੋਜਨ ਉਹ ਭੋਜਨ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਰੀਰ ਲਈ ਸਭ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੱਤ ਉੱਚਿਤ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ-ਪ੍ਰੋਟੀਨ, ਚਰਬੀ, ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟਸ, ਖਣਿਜ ਲੂਣ, ਵਿਟਾਮਿਨ, ਪਾਣੀ ਆਦਿ । ਇਹਨਾਂ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਉਮਰ, ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਸੰਤੁਲਿਤ ਭੋਜਨ ਦੇ ਤੱਤ (Constituents of Balanced Diet)-ਸੰਤੁਲਿਤ ਭੋਜਨ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ
1. ਪ੍ਰੋਟੀਨ (Proteins) -ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਕਾਰਬਨ, ਹਾਈਡਰੋਜਨ, ਆਕਸੀਜਨ, ਨਾਈਟਰੋਜਨ, ਗੰਧਕ ਅਤੇ ਫਾਸਫੋਰਸ ਦੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਮੇਲ ਨਾਲ ਬਣਿਆ ਇਕ ਮਿਸ਼ਚਿਤ ਪਦਾਰਥ ਹੈ। ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਬਨਸਪਤੀ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਅਤੇ ਪਸੂ ਪ੍ਰੋਟੀਨ |

ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਸੋਮੇ (Sources)-

• ਬਨਸਪਤੀ ਪ੍ਰੋਟੀਨ–ਇਹ ਸੋਇਆਬੀਨ, ਮੂੰਗਫਲੀ, ਕਾਜੂ, ਪਿਸਤਾ, ਅਖਰੋਟ, ਕਣਕ, ਬਾਜਰਾ, ਮੱਛੀ ਆਦਿ ਵਿਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਪਸ਼ੂ ਪ੍ਰੋਟੀਨ -ਇਹ ਮਾਸ, ਮੱਛੀ, ਕਲੇਜੀ, ਆਂਡਾ, ਪਨੀਰ ਆਦਿ ਵਿਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਦੇ ਲਾਭ (Advantages)-

• ਇਸ ਨਾਲ ਸਰੀਰਕ ਵਾਧਾ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਇਹ ਸਰੀਰ ਦੇ ਟੁੱਟੇ-ਫੁੱਟੇ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਦੇ ਹਨ |
• ਇਹ ਸਰੀਰ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਠੀਕ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।
• ਜਦੋਂ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟਸ ਜਾਂ ਚਰਬੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸ਼ਕਤੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਹੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਦੀ ਘਾਟ ਨਾਲ ਹਾਨੀਆਂ (Abuses) –
ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਦੀ ਘਾਟ ਨਾਲ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਰੋਗ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ

1. ਕਵਾਸ਼ੀਓਰਕਰ (Kwashiorkar)-ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਦੀ ਘਾਟ ਨਾਲ ਇਕ ਸਾਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਤਕ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਰੋਗ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਪਹਿਲਾਂ ਬੱਚੇ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਸੁੱਕ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਫੇਰ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਸੋਜ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਚਮੜੀ ਖੁਰਦਰੀ ਅਤੇ ਲਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਬੱਚਾ ਚਿੜਚਿੜਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ |
2. ਸੋਕਾ-ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਦੀ ਘਾਟ ਨਾਲ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸੋਕਾ ਨਾਮੀ ਰੋਗ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਬੱਚਾ ਪਤਲਾ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਮਾਸ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਹੱਡੀਆਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

3. ਭੁੱਖ ਨਾਲ ਸੋਜਾ (litige oedenaa)-ਭੁੱਖੇ ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਦੀ ਕਮੀ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਘੱਟ ਖ਼ੁਰਾਕ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ, ਸੈੱਲਾਂ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਵਧੇਰੇ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਸੁੱਜਿਆ ਹੋਇਆ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।

4. ਪਲੈਗਰਾ (Pellagra) – ਇਸ ਰੋਗ ਦੇ ਕਾਰਨ ਚਮੜੀ ਖੁਰਦਰੀ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਕ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

5. ਜਿਗਰ ਦੀ ਖ਼ਰਾਬੀ-ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਦੀ ਘਾਟ ਨਾਲ ਜਿਗਰ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਤੀ ਨਾਲ ਹਾਨੀਆਂ (Abuses)-ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਲੈਣ ਨਾਲ ਗੁਰਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਖੂਨ ਦੀਆਂ ਨਾੜੀਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਫ਼ਰਕ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋੜਾਂ ਦੇ ਦਰਦ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਦੀ ਉੱਚਿਤ ਮਾਤਰਾ (Proper Quantity)-ਇਕ ਸਾਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਛੇ ਸਾਲ ਤਕ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਦੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਕ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਦਿਨ 10 ਤੋਂ 100 ਗ੍ਰਾਮ ਤਕ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

2. ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟਸ (Carbohydrates)-ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟਸ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਗਰਮੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ | ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੇ ਭੋਜਨ ਦਾ 70-80% ਭਾਗ ਇਸ ਤੱਤ ਨਾਲ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਸੋਮੇ (Sources)-ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟਸ ਕਣਕ, ਚਾਵਲ, ਜਵਾਰ (ਜੋਂ, ਮੱਕੀ, ਬਾਜਰਾ, ਗੁੜ, ਖੰਡ, ਸ਼ਕਰਕੰਦੀ, ਆਲੂ ਆਦਿ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟਸ ਦੇ ਲਾਭ (Advantages)-

• ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟਸ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਗਰਮੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਉਹ ਚਰਬੀ ਪਚਾਉਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਇਸ ਨਾਲ ਜਿਗਰ ਅਤੇ ਅੰਤੜੀਆਂ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਘਾਟ ਅਤੇ ਹਾਨੀਆਂ (Abuses)-

• ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟਸ ਦੀ ਉੱਚਿਤ ਮਾਤਰਾ ਨਾ ਮਿਲਣ ਨਾਲ ਖੂਨ ਵਿਚ ਐਲਕਲੀਨ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਮਾਦਾ (Acidity) ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਇਸ ਦਸ਼ਾ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ | ਅਜਿਹੀ ਦਸ਼ਾ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭੁੱਖੇ ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਸ਼ੱਕਰ (Diabetes) ਰੋਗ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
• ਅੰਤੜੀਆਂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਫ਼ਾਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।
• ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟਸ ਤੇ ਘੱਟ ਖਾਣ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਦੀ ਚਰਬੀ ਵੀ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਹਜ਼ਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
• ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟਸ ਦੇ ਘੱਟ ਖਾਣ ਨਾਲ ਜਿਗਰ ਵਿਚ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਵਾਧਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਹਾਨੀ ਪੁੱਜਦੀ ਹੈ ।
• ਇਸ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਘਾਟ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਬਹੁਤ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਜ਼ਿਆਦਤੀ ਨਾਲ ਹਾਨੀਆਂ (Abuses)-

• ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟਸ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਤੀ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਮੋਟਾਪਾ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ :
• ਉੱਚਾ ਰਕਤਚਾਪ |
• ਸ਼ੱਕਰ ਅਤੇ ਜੋੜਾਂ ਦੇ ਦਰਦ ਆਦਿ ਰੋਗ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟਸ ਦੀ ਉੱਚਿਤ ਮਾਤਰਾ (Proper Qualtity) – ਸਾਡੇ ਭੋਜਨ ਵਿਚ 50-80% ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟਸ ਤੱਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸੰਤੁਲਿਤ ਭੋਜਨ ਦਾ 50-6% ਭਾਰ ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟਸ ਦਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ | ਇਹ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਭੋਜਨ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤੀਦਿਨ 400 ਤੋਂ 70 ਗਰਾਮ ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟਸ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

3. ਚਰਬੀ ਜਾਂ ਚਿਕਨਾਈ (Fats) – ਚਰਬੀ ਜਾਂ ਚਿਕਨਾਈ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਬਨਸਪਤੀ ਚਰਬੀ ਤੇ ਪਸ਼ੂ ਚਰਬੀ ।
ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਸੋਮੇ (Sources)-

• ਬਨਸਪਤੀ ਚਰਬੀ-ਸਰੋਂ, ਮੁੰਗਫਲੀ ਅਤੇ ਨਾਰੀਅਲ ਦਾ ਤੇਲ, ਅਖ਼ਰੋਟ, ਬਾਦਾਮ, ਮੂੰਗਫਲੀ, ਸੋਇਆਬੀਨ ਆਦਿ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਪਸ਼ੂ ਚਰਬੀ–ਇਹ ਘਿਓ, ਮੱਖਣ, ਦੁੱਧ, ਮਾਸ, ਮੱਛੀ, ਆਂਡਿਆਂ ਆਦਿ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ !

ਚਰਬੀ ਦੇ ਲਾਭ (Advantages)-

• ਇਸ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਸ਼ਕਤੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਇਹ ਸਰੀਰ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਨੂੰ ਸਥਿਰ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ।
• ਸਰੀਰ ਦੇ ਸਭ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਬਾਹਰੀ ਚੋਟ ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
• ਇਹ ਵਿਟਾਮਿਨ ਏ, ਡੀ ਅਤੇ ਕੇ ਨੂੰ ਸਰੀਰਕ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਘਾਟ ਨਾਲ ਹਾਨੀਆਂ (Disadvantages)-ਚਰਬੀ ਦੀ ਘਾਟ ਨਾਲ ਕਈ ਹਾਨੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ

• ਚਮੜੀ (Skin) ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਵਿਟਾਮਿਨ ਏ, ਡੀ, ਈ ਅਤੇ ਕੇ ਦੀ ਘਾਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ |
• ਚਰਬੀ ਤੇਜ਼ਾਬਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਨਾਲ ਚਮੜੀ ਖੁਸ਼ਕ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਜ਼ਿਆਦਤੀ ਨਾਲ ਹਾਨੀਆਂ (Abuses)-ਭੋਜਨ ਵਿਚ ਚਰਬੀ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਮਾਤਰਾ ਵੀ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ

• ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਮੋਟਾਪਾ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਦਿਲ ਦਾ ਰੋਗ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਹਾਜ਼ਮਾ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਸ਼ੱਕਰ (Diabetes) ਰੋਗ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਪੇਟ ਵਿਚ ਪੱਥਰੀ (Stone) ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਚਰਬੀ ਦੀ ਉੱਚਿਤ ਮਾਤਰਾ (Proper Quantity)-ਇਕ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਝੋਜਨ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤੀ-ਦਿਨ ਲਗਪਗ 50 ਗਰਾਮ ਤੋਂ 75 ਗਰਾਮ ਚਰਬੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

4. ਖਣਿਜ ਲੂਣ (Mineral Salts)-ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਖਣਿਜ ਲੂਣ 4% ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਫਾਸਫੋਰਸ, ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ, ਸੋਡੀਅਮ, ਕਲੋਰੀਨ, ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ, ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ, ਮੈਂਗਨੀਜ਼, ਆਇਓਡੀਨ ਅਤੇ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਜ਼ਿੰਕ ਆਦਿ ਮੁੱਖ ਖਣਿਜ ਲੂਣ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਸੋਮੇ (Sources)-ਇਹ ਖਣਿਜ ਹਰੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਾਲੇ ਸਾਗ ਅਤੇ ਹਰੇ ਫਲਾਂ, ਮਾਸ, ਮੱਛੀ, ਦੁੱਧ ਆਦਿ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਦੁੱਧ ਵਿਚ ਲੋਹੇ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘੱਟ ਹੈ, ਪਰ ਹੋਰ ਸਭ ਖਣਿਜ ਲੂਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਲਾਭ (Advantages)

• ਇਹ ਦੰਦਾਂ ਅਤੇ ਹੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਤੰਤੂਆਂ (Muscular Tissues) ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹ ਖੂਨ ਦੇ ਰੰਗ ਨੂੰ ਲਾਲ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
• ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਖ਼ੂਨ ਦੇ ਜਮਾ ਵਿਚ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
• ਖਣਿਜ ਲੂਣ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸਭ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪਾਣੀ ਦੀ ਘਾਟ ਨਾਲ ਹਾਨੀਆਂ (Disadvantages) –

• ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਦੀ ਘਾਟ ਨਾਲ ਹੱਡੀਆਂ ਅਤੇ ਦੰਦ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਸਰੀਰ ਹਰੇਕ ਰੋਗ ਦਾ ਜਲਦੀ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਆਇਓਡੀਨ ਦੀ ਘਾਟ ਨਾਲ ਗਿੱਲ੍ਹੜ ਨਾਮੀ ਰੋਗ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

5. ਪਾਣੀ (Water) -ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਪੁਤ ਭਾਗ ਪਾਣੀ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਆਕਸੀਜਨ ਅਤੇ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਦੇ ਮੇਲ ਨਾਲ ਬਣਦਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਦਾ ਸਰੀਰ ਦੇ ਲਈ ਉੱਨਾ ਹੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ਜਿੰਨਾ ਕਿ ਹਵਾ ਦਾ ।

ਸੋਮੇ (Sources)-ਪਾਣੀ ਸਾਨੂੰ ਕਈ ਕਿਸਮ ਦੇ ਭੋਜਨ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਦੁੱਧ, ਫਲ ਅਤੇ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਵਿਚ ਸ਼ੁੱਧ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।

ਪਾਣੀ ਦੇ ਲਾਭ (Advantages) –

• ਪਾਣੀ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
• ਇਹ ਸੈਂਲਾਂ ਤਕ ਖ਼ੁਰਾਕ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਰੀਰ ਵਿਚੋਂ ਗੰਦੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਨਿਕਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਇਹ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਪਚਾਉਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਇਹ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਗਰਮੀ ਨੂੰ ਨਿਯਮਬੱਧ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਪਾਣੀ ਦੁਆਰਾ ਭੋਜਨ ਦੇ ਤੱਤ ਖੂਨ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹ ਸਰੀਰ ਦੇ ਜੋੜਾਂ ਅਤੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਨਰਮ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।
• ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਖੂਨ ਦਾ ਚੱਕਰ ਚਲਦਾ ਹੈ ।

ਪਾਣੀ ਦੀ ਘਾਟ ਨਾਲ ਹਾਨੀਆਂ (Disadvantages) ਪਾਣੀ ਘੱਟ ਪੀਣ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਹਾਨੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

• ਪਾਣੀ ਘੱਟ ਪੀਣ ਨਾਲ ਖਾਧਾ ਹੋਇਆ ਭੋਜਨ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਪਚਦਾ ।
• ਜਿਗਰ ਭਾਰਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
• ਕਬਜ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਸਿਰ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਥੱਕਿਆ ਜਿਹਾ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਸਰੀਰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਚਿਹਰਾ ਪੀਲਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਸਰੀਰ ਵਿਚੋਂ ਗੰਦੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਘੱਟ ਨਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਜੋੜਾਂ ਦਾ ਦਰਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਗੁਰਦਿਆਂ ਵਿਚ ਪੱਥਰੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪਾਣੀ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਤੀ ਨਾਲ ਹਾਨੀਆਂ (Abuses) -ਪਾਣੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉੱਚਿਤ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਹੀ ਪੀਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਨਾਲ ਜਿਗਰ ਭਰਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭੁੱਖ ਘੱਟ ਲੱਗਦੀ ਹੈ । ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਨਾਲ ਭੋਜਨ ਜਲਦੀ ਹਜ਼ਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ |

ਪਾਣੀ ਦੀ ਉੱਚਿਤ ਮਾਤਰਾ (Proper Quantity) -ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਰੁੱਤ, ਕਸਰਤ ਜਾਂ ਖ਼ੁਰਾਕ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
ਸਾਧਾਰਨ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦਿਨ ਵਿਚ 5-6 ਗਲਾਸ ਪਾਣੀ ਪੀਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

6. ਵਿਟਾਮਿਨ (Vitamin) -ਭੋਜਨ ਵਿਚ ਵਿਟਾਮਿਨਾਂ ਦੀ ਉੱਚਿਤ ਮਾਤਰਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦੇ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਿਨਾਂ ਸਰੀਰ ਦਾ ਕੋਈ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ । ਵਿਟਾਮਿਨਾਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਭੋਜਨ ਸੰਤੁਲਿਤ ਭੋਜਨ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਵਿਟਾਮਿਨ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤਾਜ਼ੇ ਫਲ, ਹਰੀਆਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਆਂਡਿਆਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਇਹ 6 ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਵਿਟਾਮਿਨ ਏ, ਬੀ, ਸੀ, ਡੀ, ਈ ਅਤੇ ਕੇ ।

ਲਾਭ (Advantages)-

• ਇਹ ਪਾਚਨ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
• ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਰੋਗਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਦੇ ਹਨ ।
• ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਚਮੜੀ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਸਾਡੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਖਣਿਜ ਲੂਣ ਅਤੇ ਵਿਟਾਮਿਨਾਂ ਦੇ ਲਾਭ ਦੱਸੋ । [ਅਭਿਆਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-4] (Describe the advantages of Mineral Salt and Vitamins.)
ਉੱਤਰ-
ਖਣਿਜ ਲੂਣਾਂ ਦੇ ਲਾਭ (Advantages of Mineral Salts)- ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰੋਟੀਨ, ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟਸ, ਚਰਬੀ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ 96% ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਕੀ 4% ਖਣਿਜ ਲੂਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ, ਫਾਸਫੋਰਸ, ਸੋਡੀਅਮ, ਕਲੋਰੀਨ, ਸਲਫਰ, ਆਇਰਨ, ਆਇਓਡੀਨ ਆਦਿ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਲੂਣ ਹਨ |

ਖਣਿਜ ਲੂਣਾਂ ਦੇ ਅੱਗੇ ਲਿਖੇ ਲਾਭ ਹਨ –

• ਇਹ ਦੰਦਾਂ ਅਤੇ ਹੱਡੀਆਂ ਦਾ ਵਾਧਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਟਿਸ਼ੂਆਂ (Muscular Tissues) ਦਾ ਵਾਧਾ ਕਰਦੇ ਹਨ |
• ਇਹ ਖੂਨ ਦਾ ਰੰਗ ਲਾਲ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
• ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਖ਼ੂਨ ਦੇ ਜਮਾਅ ਵਿਚ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹ ਸਰੀਰ ਦਾ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ ।

ਵਿਟਾਮਿਨਾਂ ਦੇ ਲਾਭ (Advantages of vitamins)-ਵਿਟਾਮਿਨ ਭੋਜਨ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੱਤ ਹਨ । ਇਹ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਛੇ ਹਨ-ਵਿਟਾਮਿਨ ਏ, ਬੀ, ਸੀ, ਡੀ, ਈ ਅਤੇ ਕੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਵਾਰ ਲਾਭ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ –
ਵਿਟਾਮਿਨ ‘ਏ’ ਦੇ ਲਾਭ (Advantages of Vitamin A) –

• ਇਹ ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਤੇਜ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਇਹ ਅੱਖਾਂ, ਜਿਗਰ ਅਤੇ ਅੰਤੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਝਿੱਲੀਆਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
• ਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗ ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਇਹ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਇਹ ਭੁੱਖ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਚਨ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਠੀਕ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।

ਵਿਟਾਮਿਨ ‘‘ਬੀ’ ਦੇ ਲਾਭ (Advantages of Vitamin B)-

• ਇਹ ਦਿਮਾਗ਼ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਇਹ ਹੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
• ਇਸ ਨਾਲ ਪਾਚਨ ਸ਼ਕਤੀ ਠੀਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਭੁੱਖ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ।
• ਇਹ ਚਮੜੀ ਨੂੰ ਠੀਕ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।

ਵਿਟਾਮਿਨ ‘ਸੀ’ ਦੇ ਲਾਭ (Advantages of Vitamin C)-

• ਸਰੀਰ ਦੀ ਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗ ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਦੰਦਾਂ ਅਤੇ ਮਸੂੜਿਆਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
• ਜ਼ੁਕਾਮ ਨੂੰ ਰੋਕਦਾ ਹੈ |
• ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਭਰਨ ਅਤੇ ਟੁੱਟੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਵਿਟਾਮਿਨ ‘ਡੀ’ ਦੇ ਲਾਭ (Advantages of Vitamin D)-ਹੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਵਿਟਾਮਿਨ ‘ਈਂ’ ਦੇ ਲਾਭ (Advantages of Vitamin E)-ਇਹ ਜਨਣ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਟਾਮਿਨ ‘ ਕੇ` ` ਦੇ ਲਾਭ (Advantages of Vitamin K)-ਇਹ ਖੂਨ ਨੂੰ ਜੰਮਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਇਕ ਆਮ ਖਿਡਾਰੀ ਲਈ ਉੱਚਿਤ ਖ਼ੁਰਾਕ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਦੱਸੋ । [ਅਭਿਆਸ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-5]. (Describe the balance diet of an ordinary sports person.)
ਉੱਤਰ-
ਇਕ ਆਮ ਸਾਧਾਰਨ ਖਿਡਾਰੀ ਲਈ ਉੱਚਿਤ ਖ਼ੁਰਾਕ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ –

Punjab State Board PSEB 10th Class Physical Education Book Solutions Chapter 1 ਕਸਰਤ ਦੇ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ, ਲਹੂ ਚੱਕਰ, ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਮਲ-ਨਿਕਾਸ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 10 Physical Education Chapter 1 ਕਸਰਤ ਦੇ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ, ਲਹੂ ਚੱਕਰ, ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਮਲ-ਨਿਕਾਸ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ

Physical Education Guide for Class 10 PSEB ਕਸਰਤ ਦੇ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ, ਲਹੂ ਚੱਕਰ, ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਮਲ-ਨਿਕਾਸ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵTextbook Questions and Answers

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਜਾਂ ਪੱਠੇ ਕੀ ਹਨ ? (Describe Muscles.)
ਉੱਤਰ-
ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਮਾਸ ਸੁਤਰ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਹਨ । ਹਰੇਕ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀ ਹੱਡੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸੁੰਗੜਨ ਤੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਅੰਗ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ । (Name the types of Muscles.)
ਉੱਤਰ –

• ਸਵੈ-ਇੱਛਤ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ (Voluntary Muscles)
• ਅਣਇੱਛਤ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ (Involuntary Muscles)
• ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ (Cardiac Muscles) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮਲ-ਤਿਆਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਕੀ ਹੈ ? (What is Excretory System ?)
ਉੱਤਰ-
ਮਲ-ਤਿਆਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਉਸ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਸਰੀਰ ਵਿਚੋਂ ਫਾਲਤੂ ਅਤੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਨਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਮਲ-ਤਿਆਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ । (Name the organs of Excretory System.)
ਉੱਤਰ-

• ਫੇਫੜੇ
• ਗੁਰਦੇ
• ਚਮੜੀ
• ਅੰਤੜੀਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋ ਕੰਮ ਲਿਖੋ । (Give two functions of Muscles.)
ਉੱਤਰ-

1. ਇਹ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਰੂਪ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
2. ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਚਲਦਾ-ਫਿਰਦਾ, ਕੁੱਦਦਾ-ਟੱਪਦਾ ਅਤੇ ਸਾਹ ਆਦਿ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਵੈ-ਇੱਛਤ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ (Voluntary Muscles) ਕੀ ਹਨ ? (What is Voluntary Muscles ?)
ਉੱਤਰ-
ਸਵੈ-ਇੱਛਤ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਉਹ ਹਨ ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪਸ਼ਨ 7.
ਅਣ-ਇੱਛਤ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ (Involuntary Muscles) ਕੀ ਹਨ ? (What is Involuntary Muscles ?)
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਸ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ । ਇਹ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਇੱਛਾ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ? (What is Cordiac Muscles ?)
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਅਣ-ਇੱਛਤ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਵਰਗੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਪਰ ਇਹ ਲਗਾਤਾਰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਨਾਲ ਵੀ ਥੱਕਦੀਆਂ ਨਹੀਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਕਿੰਨੇ ਗੁਰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ? (How many kidneys are there in our body ?)
ਉੱਤਰ-
ਦੋ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੱਸੋ । (How many lungs a person possesses ?)
ਉੱਤਰ-
ਦੋ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11. ਨਬਜ਼ ਕੀ ਹੈ ? (What is Pulse ?)
ਉੱਤਰ-
ਨਬਜ਼ ਦਰ ਦਾ ਭਾਵ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ ਹੈ । ਇਹ ਦਰ 72 ਤੋਂ 80 ਇਕ ਮਿੰਟ ਵਿਚ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ ਵੀ ਨਬਜ਼ ਦੀ ਦਰ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਲਹੂ ਦਾ ਕੰਮ ਲਿਖੋ । (Write the function of the blood.)
ਉੱਤਰ-
ਲਹੂ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਆਕਸੀਜਨ ਸਪਲਾਈ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਸਰੀਰ ਵਿਚੋਂ ਮਲ-ਤਿਆਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨਾਲ ਬਾਹਰ ਕੱਢਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਨੱਕ ਰਾਹੀਂ ਸਾਹ ਲੈਣ ਦੇ ਕੀ ਲਾਭ ਹਨ ? (What are the uses of nose breathing ?)
ਉੱਤਰ-
ਨੱਕ ਰਾਹੀਂ ਸਾਹ ਲੈਣ ਨਾਲ ਹਵਾ ਸ਼ੁੱਧ ਅਤੇ ਗਰਮ ਹੋ ਕੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਸਾਹ ਲੈਂਦੇ ਸਮੇਂ ਅਸੀਂ ਕਿਹੜੀ ਗੈਸ ਅੰਦਰ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ? (Which gas do we take while breathing ?)
ਉੱਤਰ-
ਆਕਸੀਜਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਸਰੀਰਕ ਥਕਾਵਟ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? (What do you mean by physical fatigue ?)
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਵਿਚ ਸਰੀਰ ਥੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਨੂੰ ਮਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਮਾਨਸਿਕ ਥਕਾਵਟ ਮਨ ਦੀ ਥਕਾਵਟ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਮਾਨਸਿਕ ਥਕਾਵਟ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਣ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

• ਭੋਜਨ ਵਿਚ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਘਾਟ
• ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨੀਂਦ ਨਾ ਲੈਣਾ ।
• ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕੰਮ ਦਾ ਬੋਝ
• ਰੋਗ
• ਇਕਾਗਰਤਾ ਦੀ ਘਾਟ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? (What is Respiration ?)
ਉੱਤਰ-
ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਦੋ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਮੇਲ ਹੈ : ਸਾਹ ਅੰਦਰ ਲੈ ਜਾਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉੱਛਵਾਸ ਕਿਰਿਆ (Inspiration) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਹ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਨਿਰਸੁਆਹ ਕਿਰਿਆ (Expiration) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ | ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਹੈ । ਆਮ ਅਰੋਗੀ ਵਿਅਕਤੀ ਪ੍ਰਤੀ ਮਿੰਟ 20 ਤੋਂ 22 ਵਾਰ ਸਾਹ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਲਹੂ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? (What is Blood ?)
ਉੱਤਰ-
ਲਹੁ ਇਕ ਕਿਸਮ ਦਾ ਤਰਲ ਪਦਾਰਥ ਹੈ । ਇਹ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਸ਼ਿਰਾਵਾਂ (Veins) ਅਤੇ ਧਮਨੀਆਂ ਵਿਚ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਚੱਲਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਗਾੜੇ ਰੰਗ ਦਾ ਨਮਕੀਨ ਪਦਾਰਥ ਹੈ । ਇਹ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਚ ਉਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਜਾਂ 5 ਭਾਗ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਲਹੂ ਦੇ ਭਾਗਾਂ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ? (What do you know about the composition of Blood ?)
ਉੱਤਰ-
ਲਹੂ ਵਿਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪਦਾਰਥ ਹੁੰਦੇ ਹਨ

• ਪਲਾਜ਼ਮਾ (Plasma),
• ਲਾਲ ਲਹੂ ਕਣ (Red Corpuscles),
• ਚਿੱਟੇ ਲਹੂ | ਕਣ (White Corpuscles),
• ਪਲੇਟਲੇਟਸ (Platelets) ।

ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਪੀਲੇ ਰੰਗ ਦਾ ਨਮਕੀਨ ਪਦਾਰਥ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਲਾਲ ਅਤੇ ਚਿੱਟੇ ਲਹੂ ਕਣ ਤੈਰਦੇ ਹਨ । ਲਾਲ ਲਹੂ ਕਣ ਗੋਲ ਅਤੇ ਦੋਨੋਂ ਪਾਸੇ ਚਿੰਬੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਉਮਰ 15 ਦਿਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਚਿੱਟੇ ਲਹੂ ਕਣ ਸਰੀਰ ਦੀ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਰੰਗਹੀਨ ਅਤੇ ਬੇਡੌਲ ਆਕਾਰ ਕਣਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪਲੇਟਲੇਟਸ ਦਾ ਆਕਾਰ \(\frac{1}{2}\) ਜਾਂ \(\frac{1}{3}\) ਨੂੰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਲਹੂ ਨੂੰ ਵਗਣ ਤੋਂ ਰੋਕਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਹੂ ਦਾ ਦਬਾਅ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? (What is Blood Pressure ?)
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਿਰਾਵਾਂ, ਧਮਨੀਆਂ ਅਤੇ ਰੱਤ ਵਾਲਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਖੂਨ ਸਰੀਰ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਅੰਗਾਂ ਵਿਚ ਦੌਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸ਼ਿਰਾਵਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ੁੱਧ ਅਤੇ ਧਮਨੀਆਂ ਵਿਚ ਅਧ ਲਹੂ ਕਣ ਚੱਕਰ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦੌਰੇ ਵਿਚ ਖੂਨ ਨਾਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਨਾਲ ਟਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਦਬਾਅ ਵਧਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਦਬਾਅ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਲਹੁ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਹੈ । ਖੂਨ ਦੀ ਇਸ ਵਧਣ ਅਤੇ ਘੱਟ ਹੋਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਲਹੂ ਦਾ ਦਬਾਅ (Blood Pressure) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦਬਾਅ ਨੂੰ ਮਾਪਨ ਲਈ ਸਫੀਰਾਨੋ ਮੈਨੋਮੀਟਰ (sphygne manometer) ਯੰਤਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਕੰਮ ਦੱਸੋ । (Describe the functions of Muscles.)
ਉੱਤਰ-
ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ

• ਇਹ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਰੂਪ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਇਹ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਗਤੀ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਤੁਰਦਾ-ਫਿਰਦਾ, ਟੱਪਦਾ ਅਤੇ ਸਾਹ ਆਦਿ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।
• ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਛਾਤੀ ਦੇ ਪੱਠਿਆਂ ਨੂੰ ਫੈਲਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਇਹਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਰੀਰ ਸਮੁੱਚਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਜੋੜਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਕਿੰਨੀ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ? (Mention the types of Muscles.)
ਉੱਤਰ-
ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ (There are three types of the muscles )
1. ਸਵੈ-ਇੱਛਤ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ (Voluntary Muscles)-ਸਵੈ-ਇੱਛਤ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਉਹ ਹਨ ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਚੱਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਸੂਚਨਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਗਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਗਰਮੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਲੱਤਾਂ ਅਤੇ ਬਾਹਾਂ ਵਿਚ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

2. ਅਣ-ਇੱਛਤ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ (Involuntary Muscles)-ਇਹ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਸ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ । ਇਹ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਇੱਛਾ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸੁੱਤਿਆਂ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਦਿਲ, ਜਿਗਰ ਅਤੇ ਅੰਤੜੀਆਂ ਵਿਚ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

3. ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ (Cardiac Musclesਇਹ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਅਣ-ਇੱਛਤ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਵਰਗੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਇਹ ਲਗਾਤਾਰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਨਾਲ ਵੀ ਥੱਕਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਚਮੜੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ । (Describe briefly about Skin.)
ਉੱਤਰ-
ਚਮੜੀ ਇਕ ਕਿਸਮ ਦਾ ਪਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਅੰਦਰੂਨੀ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਢੱਕ ਕੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਦੋ ਕਿਸਮ ਦੀ ਹੈ-ਬਾਹਰੀ ਜਾਂ ਉੱਪਰਲੀ(Epidermis) ਅਤੇ ਹੇਠਲੀ ਜਾਂ ਅੰਦਰੂਨੀ (Endodermis) । ਉੱਪਰਲੀ ਚਮੜੀ ਵਿਚ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਮੁਸਾਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪਸੀਨਾ ਸਰੀਰ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ । ਅੰਦਰੂਨੀ ਜਾਂ ਹੇਠਲੀ ਚਮੜੀ ਵਿਚ ਚਰਬੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਗਰਮੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਗੁਰਦਿਆਂ ਦੇ ਕੰਮ ਦੱਸੋ । (Describe the functions of the Kidneys.)
ਉੱਤਰ-
ਗੁਰਦੇ ਢਿੱਡ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਵਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਦੋ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਸੇਮ ਦੇ ਬੀਜ ਵਰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਕੰਮ-

1. ਇਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ਾਬ ਵਿਚ ਯੂਰੀਆ, ਯੂਰਿਕ ਐਸਿਡ, ਖਣਿਜ ਲੂਣ, ਪੇਸ਼ਾਬ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।
2. ਇਹ ਖੂਨ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਸਮਾਨ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।
3. ਇਸ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਐਸਿਡ ਅਤੇ ਖਾਰ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਸਮਾਨਤਾ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ । [ਅਭਿਆਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-2] (What is Vital Capacity ? Write briefly.)
ਉੱਤਰ-
ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ (Capacity of Lungs or Vital Capacity)-ਉਹ ਕਿਰਿਆ ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਡੂੰਘੇ ਸਾਹ ਲੈਣ ਨਾਲ ਹਵਾ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਅੰਦਰ ਲਿਜਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਫੇਰ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਬਾਹਰ ਕੱਢੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ (Vital Capacity) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਸਾਧਾਰਨ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅਸੀਂ ਲਗਪਗ 500 ਸੀ.ਸੀ. ਹਵਾ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਲਗਪਗ 1500 ਸੀ. ਸੀ. ਹੋਰ ਹਵਾ ਕੱਢ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਇੰਨਾ ਕਰਨ ਤੇ ਵੀ ਸਾਡੇ ਫੇਫੜੇ ਹਵਾ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ । ਤਦ ਵੀ ਲਗਪਗ 500 ਸੀ. ਸੀ. ਹਵਾ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੀ ਇਸ ਸ਼ਕਤੀ ਜਾਂ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਮਾਪਣ ਲਈ ਸਪਾਇਰੋ ਮੀਟਰ ਯੰਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਥਕਾਵਟ ਕੀ ਹੈ ? (What is Fatigue ?)
ਉੱਤਰ-
ਥਕਾਵਟ (Fatigue)-ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਘਾਟ ਥਕਾਵਟ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਲਗਾਤਾਰ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਲੈਕਟਿਨ ਐਸਿਡ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਥੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਥਕਾਵਟ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਰ ਖੇਡਣ, ਤੁਰਨ ਜਾਂ ਜ਼ੋਰ ਵਾਲੇ ਕੰਮ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਨੀਂਦ, ਆਰਾਮ, ਮਾਲਸ਼ ਤੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਕਿਰਿਆ ਨਾਲ ਦੂਰ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਥਕਾਵਟ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ? (What are the kinds of Fatigue ?)
ਉੱਤਰ-
ਥਕਾਵਟ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ –

• ਸਰੀਰਕੇ
• ਮਾਨਸਿਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਲਹੂ ਗੇੜ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ । (Name the organs of blood circulation.)
ਉੱਤਰ-

• ਦਿਲ
• ਆਰਟਰੀਮ ਸ਼ਿਰਾਵਾਂ
• ਧਮਨੀਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਨਬਜ਼ ਕੀ ਹੈ ? (What is pulse ?)
ਉੱਤਰ-
ਲਹੂ ਦੀ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਕਾਰਨ ਲਹੂ ਦੀਆਂ ਧਮਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ਵੱਧਦੀਆਂ ਅਤੇ ਘੱਟਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਨਬਜ਼ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਆਮ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਚ 76 ਤੋਂ 80 ਵਾਰੀ ਪ੍ਰਤੀ ਮਿੰਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਨਬਜ਼ ਨੂੰ ਇਕ ਹੱਥ ਨਾਲ ਦੂਸਰੀ ਬਾਜੂ ਤੋਂ ਉਂਗਲਾਂ ਦਾ ਦਬਾਅ ਪਾ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਨਬਜ਼ ਇਕ ਮਿੰਟ ਵਿਚ 60 ਤੋਂ ਘੱਟ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਲਹੂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅੰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ । ਲਹੂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਕੀ ਹਨ ? (What is composition of Blood ? Discuss its functions.)
ਉੱਤਰ-
ਲਹੂ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਅੰਸ਼ (Blood and its Parts)-ਰਕਤ ਜਾਂ ਲਹੂ ਇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਤਰਲ ਪਦਾਰਥ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਖਾਣ ਅਤੇ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਲਹੂ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਦਾਰਥ ਹੈ । ਇਹ ਆਦਮੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਉਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਭਾਰ ਦਾ ਬਾਵਾਂ \(\left(\frac{1}{12}\right)\) ਨੇ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਕ ਨੌਜਵਾਨ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਖੂਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ 12-13 ਪਿੰਟ (Pint) ਤਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕਈ | ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਮਾਤਰਾ ਘੱਟ ਜਾਂ ਵੱਧ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਤਰਲ (liquid) ਪਦਾਰਥ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰਲ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਨਾਂ ਹੀ ‘ਲਹੁ’ ਹੈ । ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਤਾਂ ਇਹ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦਾ ਮਾਲੂਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਅਸਲ ਵਿਚ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ । ਜੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਤਰਲ ਪਦਾਰਥ ਅਰਥਾਤ ਲਹੂ ਨੂੰ ਖੁਰਦਬੀਨ (Microscope) ਵਿਚ ਦੇਖੀਏ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿ ਲਹੂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਕਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਕਣਾਂ ਦਾ ਰੰਗ ਚਿੱਟਾ ਤੇ ਲਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲਾਲ ਲਹੂ ਕਣ (Red Corpuscles) ਅਤੇ ਚਿੱਟੇ ਲਹੂ ਕਣ (White Corpuscles) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਇਕ ਕਿਸਮ ਦੇ ਹਲਕੇ ਪੀਲੇ ਤਰਲ (Yellow Liquid) ਵਿਚ ਤੈਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਲਾਜ਼ਮਾ (Plasma) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਲਹੂ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜੋ ਪਦਾਰਥ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਚਾਰਟ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ-

(i) ਪਲਾਜ਼ਮਾ (Plasma) – ਇਹ ਲਹੂ ਦੇ ਹਲਕੇ ਪੀਲੇ ਰੰਗ ਦਾ ਪਾਰਦਰਸ਼ਕ (Transparent) ਪਦਾਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਲਾਲ ਅਤੇ ਚਿੱਟੇ ਲਹੂ ਦੇ ਕਣ ਤੈਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿਚ 90% ਪਾਣੀ ਤੇ 10% ਠੋਸ ਪਦਾਰਥ ਘੁਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਠੋਸ ਪਦਾਰਥ ਪ੍ਰੋਟੀਨ, ਖਣਿਜ ਲੂਣ ਤੇ ਚਰਬੀ (Fat) ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਪਲਾਜ਼ਮਾ

(Plasma) ਲਹੂ ਦੇ ਦਬਾਅ (Pressure) ਨੂੰ ਠੀਕ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਤੇ ਲਾਲ ਅਤੇ ਚਿੱਟੇ ਲਹੂ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਲਿਜਾਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਲਹੁ ਨੂੰ ਵਹਿਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।

(ii) ਲਾਲ ਲਹੂ ਕਣ (Red Corpuscles) – ਆਦਮੀ ਦੇ ਲਾਲ ਲਹੂ ਕਣ ਗੋਲ ਤੇ ਦੋਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਚਿਪਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਆਦਮੀ ਦੇ ਇਕ ਘਣ ਮਿਲੀ ਮੀਟਰ ਲਹੂ ਵਿਚ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਲਗਪਗ 50,00,000 ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਇੰਨੇ ਛੋਟੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੇਕਰ ਕੰਢੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖੇ ਜਾਣ ਤਾਂ 2.5 ਵਰਗ ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਥਾਂ ਵਿਚ ਲਗਪਗ 1 ਕਰੋੜ ਆ ਜਾਣਗੇ । ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਬਾਹਰਲੀ ਪਰਤ ਇਕ ਲਚਕੀਲੇ ਠੋਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪੀਲੇ ਰੰਗ ਦਾ ਲੋਹੇ ਦਾ ਇਕ ਰੰਗ (Pigment) ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਹਿਮੋਗਲੋਬਿਨ (Haemoglobin). ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਲੋਹੇ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਵਸਤਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਹਿਮੋਗਲੋਬਿਨ ਆਕਸੀਜਨ ਨੂੰ ਚੂਸ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਸ ਦਾ ਰੰਗ ਚਮਕਦਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਆਕਸੀ-ਹਿਮੋਗਲੋਬਿਨ (Oxy Haemoglobin) ਵਿਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਕਾਰਨ ਖੂਨ ਫੇਫੜਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਆਕਸੀਜਨ ਚੂਸ ਕੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਹਰ ਹਿੱਸੇ ਤਕ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਲੜਕੀਆਂ ਵਿਚ ਲਾਲ ਲਹੂ ਕਣ ਲੜਕਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਸਰਤ ਕਰਨ ਤੇ ਉਚਾਈ (Heights) ਉੱਤੇ ਲਾਲ ਕਣਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

(iii) ਚਿੱਟੇ ਲਹੂ ਕਣ (White Corpuscles) – ਸਰੀਰ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਇਕ ਰਾਜ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਾਜ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਰੀਰ ਰੂਪੀ ਰਾਜ ਦੇ ਲਈ ਲਹੂ ਕਣ ਰੂਪੀ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਚਿੱਟੇ ਲਹੂ ਕਣਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਲਾਲ ਲਹੂ ਕਣਾਂ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ | ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਲਗਪਗ 600 ਲਾਲ ਲਹੂ ਕਣਾਂ ਮਗਰੋਂ ਕੇਵਲ ਇਕ ਚਿੱਟਾ ਲਹੂ ਕਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਕ ਘਣ ਕਿਲੋ ਲਹੂ ਵਿਚ ਚਿੱਟੇ ਲਹੂ ਕਣਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਲਗਪਗ 8000 ਤੋਂ 10000 ਦੇ ਲਗਪਗ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਰੰਗਹੀਣ ਤੇ ਬੇਡੌਲ (irregular) ਆਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਰੋਗਾਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਜੀਵਾਣੂਆਂ (germs) ਨੂੰ ਘੇਰ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਖ਼ਾਤਮਾ ਕਰਨਾ ਹੈ | ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਸੱਟ ਆਦਿ ਲੱਗਣ ਕਾਰਨ ਇਹੀ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਭਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

(iv) ਪਲੇਟਲੇਟਸ (Platelets) -ਆਦਮੀ ਦੇ ਹੁ ਵਿਚ ਲਾਲ ਤੇ ਚਿੱਟੇ ਕਣਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਇਕ ਤੀਜੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਲਹੂ ਕਣ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਲੇਟਲੇਟਸ (Platelets) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਲਾਲ ਅਤੇ ਚਿੱਟੇ ਲਹੂ ਕਣਾਂ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰੇ ਹਨ । ਇਹ ਲਾਲ ਲਹੂ ਕਣਾਂ \(\frac{1}{2}\) ਜਾਂ \(\frac{1}{3}\) ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਲਹੂ ਦੇ ਇਕ ਘਣ ਮਿਲੀਮੀਟਰ ਵਿਚ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਲਗਪਗ 3 ਲੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਚਿੱਟੇ ਤੇ ਬੇਡੌਲ (irregular) ਆਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਲਹੂ ਨੂੰ ਵਹਿਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣਾ ਹੈ ।

ਲਹੂ ਦੇ ਕੰਮ (Functions of Blood)-ਖੂਨ ਦੇ ਕੰਮ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ –

• ਲਹੂ ਸਾਡੇ ਭੋਜਨ ਦੇ ਪਚੇ ਹੋਏ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਸਰੀਰ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਅੰਗਾਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਹੁ ਹੀ ਸਰੀਰ ਵਿਚੋਂ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਤੇ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਇਹਨਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਘੋਲ ਕੇ ਗੁਰਦੇ ਵਿਚ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਪੇਸ਼ਾਬ (Urine) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ ।
• ਲਹੂ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਲਾਲ ਲਹੂ ਕਣ (Red Corpuscles) ਫੇਫੜਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਆਕਸੀਜਨ ਚੂਸ ਕੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਲਿਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਲਾਲ ਲਹੂ ਕਣ ਹੀ ਆਕਸੀਜਨ ਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਬਣੀ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ (Carbon Dioxide) ਨੂੰ ਫੇਫੜਿਆਂ ਵਿਚ ਲਿਆ ਕੇ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਲਹੂ ਦੇ ਚਿੱਟੇ ਲਹੂ ਕਣ (White Corpuscles) ਸਰੀਰ ਦੀ ਜਰਮਾਂ ਜਾਂ ਕੀਟਾਣੂਆਂ ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਲਹੂ ਪਲੇਟਲੇਟਸ ਸੱਟ ਲੱਗਣ ਵੇਲੇ ਲਹੁ ਨੂੰ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵਹਿ ਜਾਣ ਤੋਂ ਰੋਕਦੇ ਹਨ ।
• ਲਹੁ ਹਾਰਮੋਨਜ਼ (Hormones) ਨੂੰ ਇਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਲਿਜਾਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਲਹੁ ਰਾਹੀਂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਅੰਗ ਆਪਸ ਵਿਚ ਮਿਲੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੁੱਕ ਕੇ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
• ਹੂ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਸਰੀਰ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਇਹ ਆਖਾਂਗੇ ਕਿ ਖ਼ੂਨ ਜੀਵਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਅੰਗ ਵਿਚ ਖੂਨ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਅੰਗ ਪੀਲਾ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਧੇਰੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਇਸ ਕੂਮ ਦੇ ਬੰਦ ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਉਹ ਅੰਗ ਮਰ ਵੀ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਾਹ-ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ । ਸਾਹ-ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਉੱਤੇ ਕਸਰਤਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਲਿਖੋ । (Mention the main organs of Respiration. Discuss the effects of Exercises on Respiratory System.)
ਉੱਤਰ-
ਸਾਹ ਲੈਣ ਅਤੇ ਛੱਡਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸਾਹ-ਕਿਰਿਆ (Respiration) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਮਨੁੱਖ ਹਵਾ ਦੇ ਨਾਲ ਆਕਸੀਜਨ ਫੇਫੜਿਆਂ ਵਿਚ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਵਾ ਦੇ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਸਾਹ-ਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਕਈ ਅੰਗ ਜਿਵੇਂ ਨੱਕ, ਸਾਹ ਨਲੀ ਅਤੇ ਫੇਫੜੇ ਆਦਿ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਸਾਹ-ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਅੰਗ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ

• ਨੱਕ (Nose)
• ਗਨਿਕਾ ਜਾਂ ਸੰਘ (Pharynx)
• ਸੁਰ-ਯੰਤਰ ਜਾਂ ਕੰਠ (Larynx)
• ਸੁਆਸ ਨਲੀ ਜਾਂ ਟੱਟੂਆ (Wind-Pipe or Trachea)
• ਸੁਆਸ ਨਲੀਆਂ (Bronchial Tubes).
• ਫੇਫੜੇ (Lungs) ।

1. ਨੱਕ (Nose-ਇਸ ਦੀ ਥਾਂ ਦੋਨਾਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੈ | ਸਾਹ ਲੈਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੱਕ ਤੋਂ ਆਰੰਭ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਨੱਕ ਵਿਚ ਦੋ ਛੇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਸਾਂ (Nostrils) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ | ਨਾਸਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਵਾਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਹਵਾ ਨੂੰ ਸ਼ੁੱਧ ਕਰਕੇ ਅੰਦਰ ਜਾਣ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਦੀਵਾਰ ਇਕ ਝਿੱਲੀ ਦੀ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਖ਼ਾਸ ਵ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਤ੍ਰ ਹਵਾ ਦੇ ਕੀਟਾਣੂਆਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਵਾ ਨੂੰ ਠੰਢਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਸੁੰਘਣ ਦੀਆਂ ਗਿਆਨ-ਇੰਦਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਹਿੱਸਾ ਦੋ ਛੇਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੰਨ ਵਿਚ ਖੁੱਲ੍ਹਦਾ ਹੈ । ਨਾਸਾਂ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਵਾਲਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜਦੋਂ ਹਵਾ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਵਿਚੋਂ ਠੋਸ ਕਣ ਉੱਥੇ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਦੂਸਰੇ ਨੱਕ ਦੀ ਖਿੱਲੀ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਹਵਾ ਗਰਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਫੇਫੜਿਆਂ ਆਦਿ ਵਿਚ ਠੰਢ ਲੱਗਣ ਦਾ ਡਰ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ । ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਮੂੰਹ ਰਾਹੀਂ ਸਾਹ ਲੈਣ ਨਾਲ ਨਾ ਤਾਂ ਹਵਾ ਛਣ ਕੇ ਹੀ ਅੰਦਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਗਰਮ ਹੋ ਕੇ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹ ਨੱਕ ਰਾਹੀਂ ਲਿਆ ਜਾਵੇ, ਮੂੰਹ ਰਾਹੀਂ ਨਹੀਂ ।

2. ਸ਼ਨਿਕਾ (Pharynx) ਜਾਂ ਸੰਘ-ਇਹ ਅੰਗ (Organ) ਗਲੇ ਦੀਆਂ ਗਿਲਟੀਆਂ (Tonsils) ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਆਕਾਰ ਕੀਪ (Funnel) ਵਰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣੀ ਹੋਈ ਇਕ ਲੱਛੇਦਾਰ ਨਲੀ ਹੈ ਜੋ ਨੱਕ ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਜੀਭ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਤਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕੰਠ-ਸੰਘ ਜਾਂ ਨਿਕਾ ਉਹ ਸਥਾਨ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਹਵਾ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਦੀਆਂ ਨਾਲੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਭੋਜਨ ਦੀ ਨਾਲੀ ਹਵਾ ਦੀ ਨਾਲੀ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਹਵਾ ਦੀ ਨਾਲੀ ਤੇ ਇਕ ਢੱਕਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੰਠ ਵਿਧਾਨ (Epiglottis) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਢੱਕਣ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਨਿਕਲਦੇ ਸਮੇਂ ਹਵਾ ਨਾਲੀ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਹ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਹਵਾ ਨਾਲੀ ਵਿਚ ਜਾਣ ਤੋਂ ਰੋਕਦਾ ਹੈ ।

3. ਸੁਰ-ਯੰਤਰ ਜਾਂ ਕੰਠ (Larynx)-ਇਹ ਹਵਾ ਨਲੀ ਦਾ ਉੱਪਰਲਾ ਮੋਟਾ ਅਤੇ ਚੌੜਾ ਬਕਸੇ ਜਿਹਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਵਿਚੋਂ ਆਵਾਜ਼ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਸੁਰ ਵਾਲਾ ਡੱਬਾ (Sound Box) ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇੱਥੋਂ ਹੋ ਕੇ ਹਵਾ ਸਾਹ-ਨਲੀ ਜਾਂ ਟੱਟੂਆ (Trachea) ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ । ਸੁਰ-ਯੰਤਰ ਦੇ ਮੂੰਹ ‘ਤੇ ਹੱਡੀਆਂ (Cartilages) ਦਾ ਇਕ ਢੱਕਣ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਪ-ਜੀਵ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਢੱਕਣ ਅਕਸਰ ਸਿੱਧਾ ਖੜਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਹਵਾ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਸਕੇ |

4. ਸੁਆਸ ਨਲੀ ਜਾਂ ਟੱਟੂਆ (Wind-Pipe or Trachea)-ਸੁਆਸ ਨਲੀ 4″ ਲੰਬੀ ਅਤੇ \(\frac{3 “}{4}\) ਵਿਆਸ ਦੀ ਇਕ ਨਾਲੀ ਹੈ ।
ਇਹ ਸ਼ਰ-ਯੰਤਰ ਦੇ ਥੱਲੇ ਤੋਂ ਆਰੰਭ ਹੋ ਕੇ ਛਾਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਉਪ-ਹੱਡੀਆਂ ਦੇ ਅਧੂਰੇ ਛੱਲਿਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਪਿੱਛੇ ਵੱਲੋਂ ਜੁੜੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਟੱਟੂਏ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਚਪਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਛੱਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 16 ਤੋਂ 20 ਤਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਅੰਦਰਲੀ ਤਹਿ ਤੱਕ ਦੀ ਤਿੱਲੀ ਦੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਵੀ ਹਵਾ ਛਾਨਣ ਲਈ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਵਾਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਹੇਠਲੇ ਸਿਰੇ ਤੇ ਇਹ ਨਲੀ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਜਿਸ ਦਾ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਫੇਫੜੇ ਵਿਚ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਫੇਫੜੇ ਵਿਚ । ਇਸ ਵਿਚੋਂ ਹਰੇਕ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਹਵਾ ਦੀ ਨਾਲੀ (Bronchi) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ | ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਕੇ ਇਹ ਨਾਲੀ ਵਾਲ ਸੂਖ਼ਮ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

5. ਹਵਾ ਨਾਲੀਆਂ (Bronchial Tubes-ਹਰੇਕ ਹਵਾ ਨਾਲ ਫੇਫੜੇ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੋ ਨਾਲੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਵਾ ਨਾਲੀਆਂ (Bronchial Tubes) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਵਿਚ ਵੰਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਫਿਰ ਇਹ ਕਈ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡੀ ਜਾ ਕੇ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਸੂਖ਼ਮ ਨਾਲੀਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਅੰਤ ਵਿਚ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਹਵਾ ਗੁਥਲੀਆਂ (Air Sacs) ਵਿਚ ਖੁੱਲ੍ਹਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਗੈਸਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ (Exchange of Gases) ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

6. ਫੇਫੜੇ (Lungs-ਫੇਫੜੇ ਸਾਹ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਗ ਹਨ । ਇਹ ਸਪੰਜ ਵਾਂਗ ਲਚਕੀਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਰੰਗ ਕੁੱਝ ਨੀਲਾਹਟ ਵਾਲਾ ਭੂਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਛਾਤੀ ਵਿਚ ਦਿਲ ਵੱਲ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਫੇਫੜੇ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਦੋ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਸੱਜਾ ਫੇਫੜਾ ਅਤੇ ਖੱਬਾ ਫੇਫੜਾ । ਸੱਜਾ ਫੇਫੜਾ ਖੱਬੇ ਨਾਲੋਂ ਕੁੱਝ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਰਾ ਵੀ । ਇਹ ਚਾਰ ਹਿੱਸਿਆਂ (Lobes) ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਖੱਬਾ ਫੇਫੜਾ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਫੇਫੜਾ ਇਕ ਦੋਹਰੀ ਖੁੱਲੀ ਦੇ ਥੈਲੇ ਵਿਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਥੈਲੇ ਨੂੰ ਪਲਰਾ (Pleura) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਵਿਚਕਾਰ ਇਕ ਤਰਲ ਪਦਾਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੀ ਸੱਟ, ਰਗੜ ਅਤੇ ਧੱਕੇ ਆਦਿ ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਫੇਫੜਿਆਂ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਰੱਤ ਰਵਾਲਾਂ ਅੰਤ ਵਿਚ ਫੁੱਲੇ ਹੋਏ ਹਵਾ ਦੇ ਥੈਲਿਆਂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਥੈਲੇ ਫੇਫੜਿਆਂ ਵਿਚ ਅੰਗੂਰਾਂ ਦੇ ਗੁੱਛੇ ਵਾਂਗ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਹਵਾ ਦੇ ਥੈਲਿਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਸਪੰਜ ਜਿਹੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ । ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੇ ਵਧਣ-ਫੁੱਲਣ ਲਈ ਸ਼ੁੱਧ ਖੂਨ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਨਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਨਾੜੀਆਂ ਆਦਿ ਵੀ ਫੇਫੜਿਆਂ ਵਿਚ ਫੈਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ । ਫੇਫੜੇ ਅਸ਼ੁੱਧ ਖੂਨ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ | ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਸਪੈਰੋਮੀਟਰ ਦੇ ਨਾਲ ਮਾਪੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ, ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਹਵਾ ਭਰਨ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਸਾਹ-ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤੇ ਕਸਰਤ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ (Effect of Exercise on Respiration) –
ਕਸਰਤ ਸਾਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ‘ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ –

• ਕਸਰਤ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਹਿਲ-ਜੁਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਪਦਾਰਥ ਪਸੀਨਾ, ਮਲ-ਤਿਆਗ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ਾਬ ਦੇ ਰਸਤੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਰੋਗਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
• ਕਸਰਤ ਕਰਨ ਨਾਲ ਫੇਫੜਿਆਂ ਵਿਚ ਹਵਾ ਭਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਫੇਫੜਿਆਂ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਲਚਕ ਆਉਂਦੀ ਅਤੇ ਇਹ ਕਈ ਰੋਗਾਂ ਤੋਂ ਬਚੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
• ਕਸਰਤ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਖੂਨ ਵੱਧ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਸਾਫ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਸਰੀਰ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿਚ ਸੁਆਸ ਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਖੂਨ ਵੱਧ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਪੁੱਜਦਾ ਹੈ ।
• ਕਸਰਤ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਵਿਚੋਂ ਫਜੂਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਨਿਕਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵੱਧ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਕਸਰਤ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸਭ ਸੈੱਲਾਂ ਨੂੰ ਵੱਧ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਆਕਸੀਜਨ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਸਰੀਰ ਤੰਦਰੁਸਤ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬਣਦਾ ਹੈ ।
• ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਜ਼ੋਰ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਜੀਵਨ ਧਾਰਾ ਵਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਵਿਕਾਸ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
• ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਗੈਸਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਤੇ ਠੀਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਸਰੀਰ ਦੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਕਸਰਤ ਕਰਨ ਨਾਲ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਲਹੂ-ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਉੱਤੇ ਕਸਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਲਿਖੋ । [ਅਭਿਆਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-3] (Write down the effects of exercises on Circulatory System.)
ਉੱਤਰ-
ਲਹੁ ਇਕ ਕਿਸਮ ਦਾ ਤਰਲ ਪਦਾਰਥ (Liquid) ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਉਸ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ ਤੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੇ ਹਨ | ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਖੂਨ ਉਸ ਦੇ ਕੁੱਲ ਭਾਰ ਦਾ \(\frac{1}{12}\) ਜਾਂ \(\frac{1}{14}\) ਚ ਭਾਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਲਹੂ ਵਿਚ ਅਣਗਿਣਤ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਲਾਲ ਅਤੇ ਚਿੱਟੇ ਕਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਨਾਮੀ ਹਲਕੇ ਪੀਲੇ ਰੰਗ ਦੇ ਦ੍ਰਵ ਵਿਚ ਤੈਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਲਹੂ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਅੰਗਾਂ ਵਿਚ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਦੌਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਲਹੂ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਲਹੂ ਪਰਿਵਹਨ (Blood Circulation) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਲਹੂ ਪਰਿਵਹਨ ਵਿਚ ਸਰੀਰ ਦੇ ਜੋ ਅੰਗ ਭਾਗ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਲਹੂ-ਪ੍ਰਣਾਲੀ (Circulatory System) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਲਹੂ-ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਉੱਤੇ ਕਸਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ (Effects of Exercise on Circulatory System)-
ਲਹੂ-ਪ੍ਰਣਾਲੀ ‘ਤੇ ਕਸਰਤ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦੇ ਹਨ

• ਕਸਰਤ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਦਿਲ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰਤ ਅਨੁਸਾਰ ਵਧੇਰੇ ਲਹੂ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਛੋਟੀਆਂ ਲਹੂ ਦੀਆਂ ਨਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਤੰਤੂਆਂ ਦੇ ਤਣਾਓ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਕਸਰਤ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਸ਼ੁੱਧ ਅਤੇ ਅਸ਼ੁੱਧ ਲਹੂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਛੇਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਧੇਰੇ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚੋਂ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਆਦਿ ਫਜ਼ੂਲ ਅਤੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਪਸੀਨੇ ਤੇ ਪੇਸ਼ਾਬ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਿਕਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਰਿਸ਼ਟ-ਪੁਸ਼ਟ ਅਤੇ ਨਿਰੋਗ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
• ਕਸਰਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਲਹੁ ਦਬਾਅ ਵੱਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਉਸ ਦੀਆਂ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਸੁੰਗੜਦੀਆਂ ਅਤੇ ਫੈਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਨਤੀਜੇ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਲਹੁ ਜਲਦੀ ਸਾਫ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਕਸਰਤ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਸਰੀਰ ਦਾ ਹਰੇਕ ਅੰਗ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਵੱਧ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਂਦੀ ਹੈ | ਕਸਰਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਲਹੂ ਦੀ ਗਤੀ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਦੋ ਗੁਣਾ ਵੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਦਿਲ ਦੀ ਕਾਰਜ-ਸ਼ਕਤੀ ਵਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਲੋੜ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੋਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ।
• ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਲਹੂ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਵਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਇਸ ਨਾਲ ਹਾਜ਼ਮਾ ਠੀਕ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
• ਕਸਰਤ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਚੰਗਾ ਲਹੂ ਤਿਆਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਜੋ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ ।
• ਕਸਰਤ ਕਰਨ ਨਾਲ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ | ਇਸ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਆਰਾਮ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ ਠੀਕ ਚੱਲਦੀ ਹੈ ਪਰ ਖੂਨ ਦੀ ਗਤੀ ਤੇਜ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਕਸਰਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਖਪਤ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲਹੂ ਵਿਚ ਇਸ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਧਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਧੀ ਹੋਈ ਆਕਸੀਜਨ ਕਾਰਨ ਲੈਕਟਿਕ ਐਸਿਡ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਖਿਡਾਰੀ ਅਤੇ ਐਥਲੀਟ ਬਿਨਾਂ ਥਕਾਵਟ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮੇਂ ਤਕ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
• ਕਸਰਤ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਲਹੂ ਨਾਲੀਆਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਖੁੱਲ੍ਹਦੇ ਅਤੇ ਬੰਦ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਭਾਰੀ ਕਸਰਤ ਅਤੇ ਦੌੜਦੇ ਸਮੇਂ ਆਕਸੀਜਨ ਵੱਧ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਅੰਦਰ ਜਾਂਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਭਾਰੀ ਕਸਰਤ ਅਤੇ ਦੌੜਦੇ ਸਮੇਂ ਆਕਸੀਜਨ 3500 ਘਣ ਮਿਲੀਲਿਟਰ ਤਕ ਅੰਦਰ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਾਧਾਰਨ ਕਸਰਤ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਇਹ ਮਾਤਰਾ ਕੇਵਲ 5000 ਤੋਂ 8000 ਘਣ ਮਿਲੀਲਿਟਰ ਤਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਕਸਰਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਸ਼ਿਰਾਵਾਂ (Veins) ਤੇ ਧਮਨੀਆਂ (Arteries) ਨੂੰ ਵੱਧ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਫਲਸਰੂਪ ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਕਸਰਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਦਿਲ ਲਹੂ ਸਟਰੋਕ (Stroke Volume) ਆਮ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਕੀ ਹਨ ? ਇਹ ਕਿੰਨੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹਨ ? ਇਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਕਸਰਤਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਲਿਖੋ । [ਅਭਿਆਸ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-4] (What are Muscles ? Give its types. Write down the effects of exercises on Muscular System.)
ਉੱਤਰ-
ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ (Muscles)ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦਾ ਸਰਵ-ਉੱਤਮ ਗੁਣ ਇਸ ਦੀ ਗਤੀ ਜਾਂ ਚਲਣਾ-ਫਿਰਨਾ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਘੁੰਮਣਫਿਰਨ ਵਿਚ ਹੱਡੀਆਂ ਧੁਰੀ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਹੱਡੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਜੁੜੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਭਿੰਨਭਿੰਨ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਵਿਚ ਮਾਸ ਸੁਤਰ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਹੈ ॥ ਹਰੇਕ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀ ਹੱਡੀ ਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀ ਦੇ ਸੁੰਗੜਨ ਨਾਲ ਹੱਡੀਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਖਿਚਾਅ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਅੰਗ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਵਿਚ 75% ਪਾਣੀ, 18% ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਚਰਬੀ ਅਤੇ ਲਣ ਆਦਿ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਖੂਨ ਅਤੇ ਸੁਖਮਣਾ ਨਾੜੀਆਂ ਇਹਨਾਂ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਸੂਚਨਾ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ |

ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ (Types of Muscles)-ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ

1. ਸਵੈਇੱਛਿਤ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ (Voluntary Muscles)
2. ਅਣਇੱਛਿਤ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ (Involuntary Muscles) ।

1. ਸਵੈਇੱਛਿਤ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ (Voluntary Muscles) – ਸਵੈਇੱਛਿਤ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਉਹ ਹਨ ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਇਹ ਹੱਡੀਆਂ ਦੇ ਪਿੰਜਰ ਦੇ ਉੱਪਰ ਲੱਗੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਲੱਤਾਂ ਅਤੇ ਬਾਹਾਂ ਵਿਚ

ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੂਚਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਗਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਸਰੀਰਕ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਗਰਮੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

2. ਅਣਇੱਛਿਤ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ (Involuntary Muscles)-ਅਣਇੱਛਿਤ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਉਹ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵੱਸ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਇੱਛਾ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਦਿਲ, ਜਿਗਰ ਅਤੇ ਅੰਤੜੀਆਂ ਆਦਿ ਵਿਚ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸੌਂਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਲਹੂ ਚੱਕਰ ਅਤੇ ਪਾਚਨ ਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਲੱਛਣ ਸੁੰਗੜਨਾ, ਫੈਲਣਾ ਅਤੇ ਲਚਕ ਆਦਿ ਹੈ ।

ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਉੱਤੇ ਕਸਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ (Effects of Exercise on Muscles)-

ਕਸਰਤ ਦੇ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ‘ਤੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦੇ ਹਨ –

• ਕਸਰਤ ਕੋਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਵੱਧ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਕਸੀਜਨ ਦੁਆਰਾ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਖ਼ੁਰਾਕ ਵਧੇਰੇ ਮਾਤ੍ਰਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਇਹ ਵੱਧ ਪੁਸ਼ਟ ਅਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ |
• ਹਰ ਰੋਜ਼ ਕਸਰਤ ਕਰਨ ਨਾਲ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਤਾਲਮੇਲ ਵੱਧਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਕਸਰਤ ਕਾਰਨ ਵੱਧ ਸ਼ਕਤੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਫਲਸਰੂਪ ਵਿਅਕਤੀ ਲੰਮੀ ਮਿਆਦ ਤਕ ਕੰਮ ਕਰਕੇ ਵੀ ਥਕਾਵਟ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ।
• ਕਸਰਤ ਕਰਨ ਨਾਲ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਵੱਧ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ | ਕਸਰਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਖਪਤ ਵੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਵਿਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਖੂਨ ਪਹੁੰਚਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
• ਕਸਰਤ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਹਿਲ-ਜੁਲ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਕਈ ਫਾਲਤੂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਸਰੀਰ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਅਕਸਰ ਸਮਾਨ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ |
• ਕਸਰਤ ਕਰਨ ਨਾਲ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਗਲਾਈਕੋਜਿਨ, ਫਾਸਫੋਰਾਟਿਨ ਅਤੇ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਆਦਿ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਦਾਰਥ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਦਾਰਥ ਖੂਨ ਦੀ ਗਤੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਕਸਰਤ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਵਿਚ ਲਚਕ ਅਤੇ ਫੁਰਤੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਸਰੀਰ ਨਿਰੋਲ ਅਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
• ਕਸਰਤ ਕਰਨ ਨਾਲ ਛਾਤੀ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਦੇ ਪੱਠਿਆਂ ਦੀ ਫੈਲਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਪੱਠਿਆਂ ਨੂੰ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਯੋਗ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
• ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਸਾਡੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਸਖ਼ਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਵਿਸਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਇਕ ਲਹੂ ਚੱਕਰ ਪੂਰਾ ਹੋਣ ਲਈ 21 ਸੈਕਿੰਡ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ਪਰ ਕਸਰਤ ਕਰਨ ਨਾਲ ਇਹ 8-15 ਜਾਂ 10 ਸੈਕਿੰਡ ਵਿਚ ਪੂਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮਲ-ਤਿਆਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਕਸਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਿਆਨ ਕਰੋ । [ਅਭਿਆਸ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-5] (Discuss the main organs of Excretory System. Give the effects of exercises on Excretory System.)
ਉੱਤਰ-
ਮਲ-ਤਿਆਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (Excretory System) ਉਸ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਸਰੀਰ ਵਿਚੋਂ ਫਾਲਤੂ ਅਤੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਨਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਇਹ ਫਜ਼ੂਲ ਅਤੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਪਦਾਰਥ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਹੀ ਜਮਾਂ ਰਹਿਣ ਤਾਂ ਸਰੀਰ ਅਨੇਕਾਂ ਰੋਗਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿਚ ਯੂਰੀਆ, ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ, ਪਸੀਨਾ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਨਿਕਾਸ ਫੇਫੜਿਆਂ, ਗੁਰਦਿਆਂ, ਚਮੜੀ (Skin) ਅਤੇ ਅੰਤੜੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਕਸਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ (Effects of Exercise) -ਕਸਰਤ ਮਲ-ਤਿਆਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ

• ਕਸਰਤ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਹਿਲ-ਜੁਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਖੂਨ ਦੀ ਗਤੀ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ | ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਗੈਸਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ (Exchange of gases) ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥ ਹਜ਼ਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫਾਲਤੂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਨਿਕਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਸਥਿਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
• ਕਸਰਤ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮਾਸ-ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਟੁੱਟ-ਫੁੱਟ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਚਮੜੀ ਵਿਚੋਂ ਗੰਦਗੀ ਦਾ ਨਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਰੀਰ ਚਮੜੀ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
• ਕਸਰਤ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਵਿਚੋਂ ਗੈਰ-ਜ਼ਰੂਰੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਕੀਟਾਣੂ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਇਕੱਠੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਇਹਨਾਂ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਕੀਟਾਣੂਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧਦੀ ਹੈ ।
• ਕਸਰਤ ਕਰਨ ਨਾਲ ਗੁਰਦੇ ਫਾਲਤੂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਛਾਣ ਕੇ ਪੇਸ਼ਾਬ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਾਹਰ ਕੱਢਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਇਕ ਛਾਣਨੀ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ‘ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ –
(ਉ) ਚਮੜੀ ਦੇ ਕੰਮ
(ਅ) ਗੁਰਦੇ .
(ੲ) ਦਿਲ
(ਸ) ਸ਼ਿਰਾਵਾਂ ਤੇ ਧਮਨੀਆਂ (ਅਭਿਆਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6) (Write a note on the following )
(a) Functions of Skin
(b) Kidney
(c) Heart
(d) Arteries and Veines.)
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਚਮੜੀ ਦੇ ਕੰਮ (Functions of Skin)-ਚਮੜੀ ਇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਪਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਭਾਗਾਂ ਅਤੇ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਢੱਕ ਕੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।
ਚਮੜੀ ਦੋ ਕਿਸਮ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ-ਉੱਪਰਲੀ ਜਾਂ ਬਾਹਰੀ (Epidermis) ਅਤੇ ਹੇਠਲੀ ਅੰਦਰੂਨੀ (Endodermis) । ਉੱਪਰਲੀ ਚਮੜੀ ਸਖ਼ਤ ਅਤੇ ਨਰਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਮੁਸਾਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਪਸੀਨਾ ਸਰੀਰ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਹੇਠਲੀ ਜਾਂ ਅੰਦਰੂਨੀ ਚਮੜੀ ਬੰਧਕ ਟਿਸ਼ੂਆਂ (Connective tissues) ਦੀ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਚਰਬੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਗਰਮੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪਸੀਨਾ ਅਤੇ ਚਿਕਨਾਹਟ ਦੀਆਂ ਗੰਥੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਸਰੀਰ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਨੂੰ ਇਕ ਸਮਾਨ ਰੱਖਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

(ਅ) ਗੁਰਦੇ (Kidneys) – ਗੁਰਦੇ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਦੋ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਢਿੱਡ ਵੱਲ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਸੇਮ ਦੇ ਬੀਜ ਵਰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਇਹ ਪੇਸ਼ਾਬ ਦਾ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਨਿਕਾਸ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮਦਦ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਖੂਨ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਇਕ ਸਮਾਨ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।

ਗੁਰਦਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਰੀਰ ਵਿਚੋਂ ਯੂਰੀਆ, ਯੂਰਿਕ ਐਸਿਡ, ਖਣਿਜ ਲੂਣ ਪੇਸ਼ਾਬ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਿਕਲਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

(ੲ) ਦਿਲ (Heart) ਇਹ ਸਰੀਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਾਲਾ ਭਾਗ ਕੋਮਲ ਅਤੇ ਲਹੂ ਚੱਕਰ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅੰਗ ਹੈ । ਇਹ ਛਾਤੀ ਦੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਸਥਿਤ ਤਿੰਨ ਤਖਤੇ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਆਕਾਰ ਬੰਦ ਮੁੱਠੀ ਵਰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਲੰਬਾਈ ਵਲੋਂ ਦੋ ਤਖ਼ਤੇ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਖੱਬਾ ਹੇਠਲਾ ਹਰੇਕ ਭਾਗ ਅੱਗੇ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਭਾਰਾ ਸੱਜਾ ਹੇਠਲਾ ਵੰਡਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਉੱਪਰਲਾ ਭਾਗ ਅਤੇ ਹੇਠਲਾ ਭਾਗ ਉੱਪਰਲੇ ਭਾਗ ਨੂੰ ਉੱਪਰਲਾ ਖਾਨਾ (Auricle) ਅਤੇ ਹੇਠਲੇ ਨੂੰ ਹੇਠਲਾ ਖਾਨਾ (Ventricle) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸਰੀਰ ਵਿਚੋਂ ਸ਼ੁੱਧ ਖੂਨ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਅੰਗਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਿਰਾਵਾਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਦਿਲ ਦੇ ਸੱਜੇ ਉੱਪਰਲੇ ਖਾਨੇ (Auricle) ਵਿਚ ਪੁੱਜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਪਰੋਂ ਤਿੰਨਪਦੀ ਦੁਆਰ (Triscuspid Valve) ਦੁਆਰਾ ਹੇਠਲੇ ਖਾਨੇ (Ventricle) ਵਿਚ ਪੁੱਜਦਾ ਹੈ । ਇੱਥੋਂ ਉੱਪਰ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਸੱਜੇ ਹੇਠਲੇ ਖਾਨੇ ਤੋਂ ਖੂਨ ਫੇਫੜਿਆਂ ਵਾਲੀ ਧਮਨੀ (Pulmonary Artery) ਤੋਂ ਫੇਫੜਿਆਂ ਵਿਚ ਸ਼ੁੱਧ ਹੋਣ ਦੇ ਲਈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਾਪਸੀ ਵਿਚ ਆਕਸੀਜਨ ਨਾਲ ਮਿਸ਼ਰਤ ਸ਼ੁੱਧ ਖੂਨ ਦਿਲ ਦੇ ਖੱਬੇ ਉੱਪਰਲੇ ਖ਼ਾਨੇ ਵਿਚ ਪੁੱਜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਹੇਠਲੇ ਖ਼ਾਨੇ ਵਿਚ ਦੁਪਦੀ (Bricuspid) ਦੁਆਰਾ ਪੁੱਜਦਾ ਹੈ । | ਹੇਠਲੇ ਖਾਨੇ ਵਿਚੋਂ ਮਹਾਂਧਮਨੀ (Aorta) ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਸਰੀਰ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਅੰਗਾਂ ਵਿਚ ਪੁੱਜਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਹੂ ਚੱਕਰ ਦਾ ਇਕ ਚੱਕਰ ਲਗਾਤਾਰ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

(ਸ) ਸ਼ਿਰਾਵਾਂ ਤੇ ਧਮਨੀਆਂ (Veins and Arteries) -ਜੋ ਨਾਲੀਆਂ ਖੂਨ ਨੂੰ ਫੇਫੜਿਆਂ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਹੋਰਾਂ ਭਾਗਾਂ ਤੋਂ ਫੇਫੜਿਆਂ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਭਾਗ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਿਰਾਵਾਂ (Veins) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਦੀ ਬਨਾਵਟ ਤਾਂ ਧਮਨੀਆਂ ਵਰਗੀ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਲਚੀਲੇ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਅਤੇ ਮਾਸਦਾਰ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਤਹਿ ਬਹੁਤ ਬਰੀਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪਲਮੋਨਰੀ ਸ਼ਿਰਾ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਸਭ ਸ਼ਿਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਸ਼ੁੱਧ ਖੂਨ ਨੂੰ ਹੀ ਦਿਲ ਵਿਚੋਂ ਲਿਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਧਮਨੀਆਂ -ਇਹ ਸ਼ੁੱਧ ਖੂਨ ਨੂੰ ਦਿਲ ਤੋਂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਲਚਕਦਾਰ ਅਤੇ ਮੋਟੀ ਕੰਧ ਦੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਸਾਫ਼ ਖ਼ੂਨ ਵਗਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਫੇਫੜੇ ਵਿਚ ਖੂਨ

ਲੈ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਧਮਨੀ ਵਿਚ ਗੰਦਾ ਖੂਨ ਵਗਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਖੂਨ ਨੂੰ ਲੈ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਧਮਨੀ ਨੂੰ ਪਲਮੋਨਰੀ ਧਮਨੀ (Pulmonary Artery) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ |
ਧਮਨੀਆਂ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਧਮਨੀ ਨੂੰ ਮੂਲ ਧਮਨੀ ਜਾਂ ਮਹਾਂਧਮਨੀ (Aorta) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ |

Punjab State Board PSEB 10th Class Maths Book Solutions Chapter 15 Probability Ex 15.2 Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 10 Maths Chapter 15 Probability Ex 15.2

Question 1.
Two customers Shyam and Ekta are visiting a particular shop in the same week (Tuesday to Saturday). Each is equally likely to visit the shop on any day as on another day. What is the probability that both will visit the shop on
(i) the same day?
(ii) consecutive days?
(iii) different days?
Solution:
When Shyam and Ekta visit a particular shop in the same week. Possible outcomes are:
S = {(T, T) (T, W) (T, Th) (T, F) (T, S) (W, T) (W, W) (W, Th) (W, F) (W, S) (Th, T) (Th, W) (Th, Th) (Th, F) (Th, S) (F, T) (F, W) (F, Th) (F, F) (F, S) (S, T) (S, W) (S, Th) (S, F) (S, S)}

Here T stands For Tuesday
W stands For Wednesday
Th stands For Thursday
F stands For Friday
S stands For Saturday
n(S) = 25
(i) Let A is event that Shyam and Ekta visit the shop on the same day
A = {(T, T) (W, W) (Th, Th) (F, F) (S, S)}
n(A) = 5
Probability that both will visit the shop on same day = \(\frac{5}{25}\)
∴ P(A) = \(\frac{1}{5}\).

(ii) Let B is event that both will visit consecutive days particular shop
B = {(T, W) (W, T) (W, Th) (Th, W) (Th, F) (F, Th) (F, S) (F, S)}
n(B) = 8
∴ Probability that both will visit particular shop on consecutive days = \(\frac{8}{25}\).

(iii) Probability that both will visit the shop on different days = 1 – Probability that both will visit the shop
on same day.
= 1 – \(\frac{1}{5}\) [∵ P \((\bar{A})\) = 1 – P(A)]
= \(\frac{5-1}{5}\)
P \((\bar{A})\) = \(\frac{4}{5}\).

Question 2.
A die, is numbered in such a way that its faces show the numbers 1, 2, 2, 3, 3, 6. It is thrown two times and the total score in two throws is noted. Complete the following table which gives a few values of the total score on the two throws:

What is the probability that the total score is
(i) even?
(ii) 6?
(iii) at least 6?
Solution:
The complete table is

Number of all possible out comes = 6 × 6 = 36
(i) Let A is event of getting total as even
A = {2, 4, 4, 4, 4, 4, 4, 4, 4, 6, 6, 6, 6, 8, 8, 8, 8, 12}
n (A) = 18
∴ Probability of getting an even number = \(\frac{18}{36}=\frac{1}{2}\)
P (Even Number) = \(\frac{1}{2}\).

(ii) Let B is event of getting sum as 6 B = {6, 6, 6, 6)
n(B) = 4
Probability of getting an even number = \(\frac{4}{36}\)
∴ P(B) = \(\frac{1}{9}\).

(iii) Let C is event of getting sum at least 6
C = (6, 6, 6, 6, 7, 7, 8, 8, 8, 8, 9, 9, 9, 9, 12}
n(C) = 15
∴ Probability of getting at least 6 = \(\frac{15}{36}=\frac{5}{12}\)
∴ P(C) = \(\frac{5}{12}\).

Question 3.
A bag contains 5 red balls and some blue balls. lithe probability of drawing a blue ball is double that of a red ball, determine the number of blue balls in the bag.
Solution:
Number of red balls = 5
Let number of blue balls = x
∴ Total number of balls = 5 + x
According to question,
Probability of drawing blue ball = 2 Probability of Red ball
\(\frac{x}{5+x}=2\left[\frac{5}{5+x}\right]\)
x = 10
∴ Number of blue balls = 10.

Question 4.
A box contains 12 balls out of which x are black. If one ball is drawn at random from the box, what is the probability that it will be a black ball?
If 6 more black balls are put in the box, the probability of drawing a black ball is now double of what it was before. Find x.
Solution:
Total number of balls in bag = 12
Number of black balls x
∴ Probability of getting black ball = \(\frac{x}{12}\)
If 6 more balls put in the box then total number of balls in the box = 12 + 6 = 18
Number of black balls = x + 6
Probability of getting black ball = \(\frac{x+6}{18}\)
According to Question,
Probability of drawing black ball = 2
Probability of drawing blackball in first case
\(\frac{x+6}{18}=\frac{2 x}{12}\)

\(\frac{x+6}{3}=\frac{2 x}{2}\)

\(\frac{x+6}{3}\) = x
x + 6 = 3x
6 = 3x – x
6 = 2x
x = 3
∴ Number of black balls = 3.

Question 5.
A jar contains 24 marbles, some are green and others are blue. If a marble is drawn at random from the jar, the probability that it is green is \(\frac{2}{3}\). Find the number of blue marbles in the jar.
Solution:
Total number of marbles in jar =24
Let number of green marbles = x
∴ Number of blue marbles = 24 – x
P (Green marbles) = \(\frac{x}{24}\)
When a marble is drawn
Probability of drawing green marble = \(\frac{2}{3}\) (Given)
\(\frac{x}{24}=\frac{2}{3}\)
x = \(\frac{24 \times 2}{3}\)
x = 16

∴ Number of green marbles = 16
∴ Number of blue marbles = 24 – x = 24 – 16 = 8.

Punjab State Board PSEB 10th Class Maths Book Solutions Chapter 15 Probability Ex 15.1 Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 10 Maths Chapter 15 Probability Ex 15.1

Question 1.
Complete the following statements:

(i) Probability of an event E + Probability of the event ‘not E’ = _________.
Solution:
Probability of an event E +
Probability of the event ‘not E’ = 1

(ii) The probability of an event that cannot happen is ___________. Such an event is called _________.
Solution:
The probability of an event that cannot happen is 0. Such an event is called impossible event.

(iii) The probability of an event that is certain to happen is _________. Such an event is called ________.
Solution:
The probability of an event that is certain to happen is 1. Such event is called sure event.

(iv) The sum of the probabilities of all the elementary events of an experiment is __________.
Solution:
The sum of the probabilities of all the elementary events of an experiment is 1.

(v) The probability of an event is greater than or equal to _________ and less than or equal to _________.
Solution:
The probability of an event is greater than or equal to 0 and less than or equal to 1.

Question 2.
Which of the following experiments have equally likely outcomes? Explain.

(i) A driver attempts to start a car. The car starts or does not start.
Solution:
When a dnver attempts to start a car the car starts normally. Only when there is some defects the car does not start. So the outcome is not equally likely.

(ii) A player attempts to shoot a basketball. She/he shoots or misses the shot.
Solution:
When a player attempts to shoot a basketball the outcome in this situation is not equally likely because the outcome depends on many factors such as the training of the player, quality of the gun used etc.

(iii) A trial is made to answer a true – false question. The answer is right or wrong.
Solution:
Since for a question there are two possibilities either right or wrong the outcome in this trial of true-false question is either true or false i.e. one out of the two and both have equal chances to happen. Hence, the two outcomes are equally likely.

(iv) A baby is born. It is a boy or a girl.
Solution:
A new baby (i.e. who took birth at a moment) can be either a boy or a girl and both the outcome have equally likely chances.

Question 3.
Why is tossing a coin considered to he a fair way of deciding which team should get the ball at the beginning of a football game?
Solution:
When a coin is tossed there are only two possibilities i.e. Head or tail both are equally likely to happen. Result of the toss of a fair coin is completely unpredictable.

Question 4.
Which of the following cannot be the probability of an event?
(A) \(\frac{2}{3}\)
(B) – 1.5
(C) 15 %
(D) 0.7
Solution:
As we know probability of event cannot be less than O and greater than 1
i.e. 0 ≤ P ≤ 1
∴ (B) – 1.5 is not possible.

Question 5.
If P(E) = 0.05, what is the probability of not E.
Solution. As we know P (E) + P \((\overline{\mathrm{E}})\) = 1
P\((\overline{\mathrm{E}})\) = 1 – P(E)
= 1 – 0.05 = 0.95.

Question 6.
A bag contains lemon flavoured candies only. Malini takes out one candy without looking into the bag. What is the probability that she takes out
(i) an orange flavoured candy?
(ii) a lemon flavoured candy?
Solution:
(i) Since bag contains only lemon flavoured candies
∴ There is no orange candies
∴ It is impossible event.
∴ Probability of getting orange flavoured = 0.

(ii) Since there are only lemon flavoured candies, it is sure event
∴ Probability, of getting lemon flavoured candy = \(\frac{1}{1}\) = 1.

Question 7.
It is given that in a group of 3 students, the probability of 2 students not having the same birthday is 0.992. What is the probability that the 2 studenís have the same birthday?
Solution:
Let A is event that two students have same birthday
∴ \((\overline{\mathrm{A}})\) is event that 2 students not having same birthday is 0.992
∴ P \((\overline{\mathrm{A}})\) = 0.992
∴ P (A) = 1 – P (A) (P (A) + P \((\overline{\mathrm{A}})\) = 1)
= 1 – 0.992 = 0.008
∴ Probability that two students have saine birthday = 0.008.

Question 8.
A bag contains 3 red balls and 5 black balls. A ball is drawn at random from the bag. What is the probabifity that the ball drawn is
(i) red?
(ii) not red?
Solution:
Number of Red balls = 3
Number of Black balls = 5
Total number of balls = 3 + 5 = 8
One hail is drawn at random
(i) Probability of getting Red ball = \(\frac{\text { Number of favourable cases }}{\text { Total number of cases }}\)
P (Red ball) = \(\frac{3}{8}\).

(ii) Probability of getting not red ball = 1 – P (Red ball)
= 1 – \(\frac{3}{8}\) = \(\frac{3}{8}\) [P \((\overline{\mathrm{A}})\) = 1 – P(E)].

Question 9.
A box contaIns 5 red marbles, 8 white marbles and 4 green marbles. One marble is taken out of the box at random. What is the probability that the marble taken out will be
(i) red ?
(ii) white?
(iii) not green?
Solution:
Number of red marbles = 5
Number of white marbles = 8
Number of green marbles = 4
Total number of marbles = 5 + 8 + 4 = 17
Since, one marble is taken out
(i) There are 5 Red marbles
Probability of drawing Red marble = \(\frac{\text { Number of favourable cases }}{\text { Total number of cases }}\)
= \(\frac{5}{17}\)

(ii) Since there are 8 white marbles
Probability of drawing white marble = \(\frac{\text { Number of favourable cases }}{\text { Total number of cases }}\)
= \(\frac{8}{17}\)

(iii) There are 4 green bails
Probability of drawing green ball = \(\frac{\text { Number of favourable cases }}{\text { Total number of cases }}\)
= \(\frac{4}{17}\)

∴ Probability of not drawing green ball = 1 – Probability of green ball
= 1 – \(\frac{4}{17}\) = \(\frac{17-4}{17}\) = \(\frac{13}{17}\).

Question 10.
A piggy bank contains hundred 50p coins, fifty ₹ 1 coins, twenty ₹ 2 coins and ten ₹ 5 coins. If it is equally likely that one of the coins will fall out when the bank is turned upside down, what is the probability that the coin
(i) will be a 50 p coin?
(ii) will not be a ₹ 5 coin?
Solution;
Number of 50 coins = 100
Number of ₹ 1 coins = 50
Number of ₹ 2 coins =20
Number of ₹ 5 coins = 10
∴ Total number of coins = 100 + 50 + 20 + 10 = 180

(i) Since there are 100 ; 50’ p coin
Probability of getting 50p coin = \(\frac{\text { Number of favourable cases }}{\text { Total number of outcomes }}\)

= \(\frac{100}{180}\)

P (50 p coins) = \(\frac{5}{9}\).

(ii) Number of ₹ 5 coins = 10
∴ Probability of getting ₹ 5 coin = \(\frac{\text { Number of favourable cases }}{\text { Total number of cases }}\)

P (₹ 5 coins) = \(\frac{10}{180}\) = \(\frac{1}{18}\)
Probability of getting not ₹ 5 coin = 1 – P (₹ 5 coins)
= 1 – \(\frac{1}{18}\)
= \(\frac{18-1}{18}\) = \(\frac{17}{18}\).

Question 11.
Gopi buys a fish from a shop for his aquarium. The shopkeeper takes out one fish at random from a tank containing 5 male fish and 8 female fish. What is the probability that the fish taken out is a male fish?

Solution:
Number of male fish = 5
Number of female fish = 8
Total number of fish in the tank = 5 + 8 = 13
Probability of getting a male fish = \(\frac{\text { Number of favourable cases }}{\text { Total number of cases }}\)
P(Male fish) = \(\frac{5}{13}\)

Question 12.
A game of chance consists of spinning an arrow which comes to rest pointing at one of the numbers 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 and these are equally likely outcomes. What is the probability that it will point at
(i) 8?
(ii) an odd number?
(iii) a number greater than 2?
(iv) a number less than 9?

Solution:
(i) Total number of outcomes = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8)
Probability of getting ‘8’ = \(\frac{1}{8}\)

(ii)Odd numbers are = {1, 3, 5, 7)
Probability of getting odd number = \(\frac{4}{8}=\frac{1}{2}\)

(iii) Numbers greater than 2 are {3, 4, 5, 6, 7, 8)
∴ Probability of getting number greater than 2 = \(\frac{6}{8}=\frac{3}{4}\)
P (number greater than 2) = \(\frac{3}{4}\).

(iv) Numbers less than 9 are: {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8)
∴ Probability of getting number less than 9 = \(\frac{8}{8}\)
P(a numher less than 9) = 1.

Question 13.
A die is thrown once. Find the probability of getting
(i) a prime number,
(ii) a number lying between 2 and 6;
(iii) an odd number.
Solution:
When dice is thrown number of possible outcomes
S = {1, 2, 3, 4, 5, 6)
(i) Prime numbers are {2, 3, 5)
∴ Probability of getting prime number = \(\frac{3}{6}=\frac{1}{2}\)

(ii) Numbers lying between 2 and 6 = {3, 4, 5}
Probability of getting number between 2 and 6 = \(\frac{3}{6}=\frac{1}{2}\).

(iii) The odd numbers are = {1, 3, 5}
Probability of getting an odd number = \(\frac{3}{6}=\frac{1}{2}\)
P (odd number) = \(\frac{1}{2}\).

Question 14.
One card is drawn from a well. shuffled deck of 52 cards. Find the probability of getting
(i) a king of red colour
(ii) a face card
(iii) a red face card
(iv) the jack of hearts
(v) a spade
(vi) the queen of diamonds.
Solution:
There are 52 cards in a pack
(i) There are two red kings i.e. king of heart and king of diamond
Probability of getting red king = \(\frac{2}{52}=\frac{1}{26}\)
P(Red king) = \(\frac{1}{26}\)

(ii) There are 12 face cards
i.e. 4 Jack, 4 Queens and 4 kings
Probability of getting face card = \(\frac{12}{52}\)
∴ P (A face card) = \(\frac{3}{13}\).

(iii) Since there are 6 Red face cards i.e 2 Jacks; 2 Queens and 2 Kings
∴ Probability of getting 6 Red face cards = \(\frac{6}{52}\)
P (Red face card) = \(\frac{3}{26}\).

(iv) There is only one Jack of Heart
∴ Probability of getting Jack of Heart = \(\frac{1}{52}\)
P (A Jack card) = \(\frac{1}{52}\)

(v) Since there are 13 spade cards
∴ Probability of getting a spade card = \(\frac{13}{52}\)
P (A spade card) = \(\frac{1}{4}\).

(vi) Since there is only one queen of diamonds
∴ Probability of getting queen of spade card = \(\frac{1}{52}\)
P (A queen of spade) = \(\frac{1}{52}\).

Question 15.
Five cards – the ten, jack, queen, king and ace of diamonds, are well-shuffled with their face downwards. One card is then picked up at random.
(i) What is the probability that the card is the queen?
(ii) if the queen is drawn and put aside, what is the probability that the second card picked up is (a) an ace? (b) a queen?
Solution:
Five cards are ten, jack, queen, king and ace
(i) Probability of getting queen = \(\frac{1}{5}\)
∴ P (A queen) = \(\frac{1}{5}\).

(ii) If the queen is drawn and put aside then there are 4 cards left – Ten, a Jack, a king and an ace.
(a) Probability of getting an ace = \(\frac{1}{4}\)
P (An Ace) = \(\frac{1}{4}\).
There’s no queen left

(b) Probability of getting a queen = \(\frac{0}{4}\) = 0
P (a queen) = 0.

Question 16.
12 defective pens are accidentally mixed with 132 good ones. It is not possible to just look at a pen and tell whether or not it is defective. One pen is taken out at random from this lot. Determine the probability that the pen taken out is a good one.
Solution:
Number of defective pens = 12
Number of good pens = 132
∴ Total number of pens = 12 + 132 = 144
Probability of getting good pen = \(\frac{132}{144}=\frac{11}{12}\)
P (a good pen) = \(\frac{11}{12}\).

Question 17.
(i) A lot of 20 bulbs contains 4 defective ones. One bulb is drawn at random from the lot. What is the probability that this bulb is defective?
(ii) Suppose the bulb drawn in
(i) is not defective and is not replaced. Now one bulb is defective and is not replaced. Now one bulb is drawn at random from the rest. What is the probability that this bulb is not defective?
Solution:
(i) Number of defective bulbs 4
Number of good bulbs (Not defective) = 16
Total number of bulbs = 4 + 16 = 20
Probability of getüng defective bulb = \(\frac{4}{20}=\frac{1}{5}\).

(ii) When a defective bulb drawn is not being replaced, we are left with 19 bulbs
Now probability of getting not defective bulb = \(\frac{15}{19}\)
∴ P (Not defective bulb) = \(\frac{15}{19}\)

Question 18.
A box contains 90 discs which are numbered from 1 to 90. If one disc is drawn at random from the box, find the probability that it bears
(i) a two-digit number
(ii) a perfect square number
(iii) a number divisible by 5.
Solution:
From 1 to 90 there are 90 numbers in all and 81 two – digit numbers from 10 to 90
(i) Probability of getting two digit number = \(\frac{81}{90}\)
∴ P (two digit number) = \(\frac{81}{90}=\frac{9}{10}\).

(ii) Perfect square numbers are (1, 4, 9, 16, 25, 36, 49, 64, 81 } there are 9 perfect square numbers between 1 to 90
Probability of getting perfect square = \(\frac{9}{90}=\frac{1}{10}\)
∴ P (Perfect square) = \(\frac{1}{10}\)

(iii) Numbers divisible by 5 are (5, 10, 15, 20, 25, 30, 35, 40, 45. 50, 55. 60, 65, 70, 75, 80, 85, 90}
There are 18 numbers divisible by 5
∴ Probability of number getting divisible by 5 = \(\frac{18}{90}=\frac{1}{5}\)
∴ Required probability = \(\frac{1}{5}\).

Question 19.
A child has a die whose six faces show the letters as given below:

The die is thrown. What is the probability of getting
(i) A ?
(ii) D?
Solution:
Number of faces of a die = 6
S = {A, B, C, D, E, A}
n(S) = 6
(i) Since there are two A’s
∴ Probability of getting A = \(\frac{2}{6}=\frac{1}{3}\)
P(A) = \(\frac{1}{3}\)

(ii) Since there is only one face with D
Probability of getting D = \(\frac{1}{6}\)
∴ P(D) = \(\frac{1}{6}\)

Question 20.
Suppose you drop a die at random on the rectangular region shown in Fig. What is the probability that it will land inside the circle with diameter 1 m?

Solution:
Length of rectangle (l) = 3 m
Width of rectangle (b) = 2 m
∴ Area of rectangle = 3 m × 2 m = 6m²
Diameter of circle = 1 m
Radius of circle (R) = \(\frac{1}{2}\) m
∴ Area of circle = πR² = π(\(\frac{1}{6}\))²
= \(\frac{\pi}{4}\) m².

Probability of die to land on a circle = \(\frac{\text { Area of circle }}{\text { Area of rectangle }}\)
= \(\frac{\frac{\pi}{4} \mathrm{~m}^{2}}{6 \mathrm{~m}^{2}}=\frac{\pi}{24}\)
∴ Required Probability = \(\frac{\pi}{24}\).

Question 21.
A lot consists of 144 ball pens of which 20 are défective and the others are good. Nun will buy a pen if it is good, but will not buy it if it is defective. The shopkeeper draws one pen at random and gives it to her. What is the probability that
(i) She will buy it?
(ii) She will not buy it?
Solution:
Total number of Pens in lot = 144
Number of defective Pens = 20
∴ Number of good Pens = 144 – 20 = 124

(i) Let ‘A’ is event showing she buy the pen
∴ Probability that she buy a Pen = \(\frac{124}{144}\)
P(A) = \(\frac{31}{36}\)

(ii) \(\bar{A}\) is event showing that she will not buy the pen
P \((\bar{A})\) = 1 – P(A)
= 1 – \(\frac{31}{36}\) = \(\frac{36-31}{36}\)
∴ P (Not buy the pen) = \(\frac{5}{36}\).

Question 22.
Two dice, one blue and one grey are thrown at the same time. Write down all the possible outcomes
(i) Complete the following table:

(ii) A student argues that ‘there are 11 possible outcomes 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 10, 11 and 12. Therefore, each of them has a
probability \(\frac{1}{11}\) Do you agree with this argument ? Justify your answer.
Solution:
When two dices are thrown total number of possible outcomes
{(1, 1) (1, 2) (1, 3) (1, 4) (1, 5) (1, 6)
(2, 1) (2, 2) (2, 3) (2, 4) (2, 5) (2, 6)
(3, 1) (3, 2) (3, 3) (3, 4) (3, 5) (3, 6)
S (4, 1) (4, 2) (4, 3) (4, 4) (4,5) (4,6)
(5, 1) (5, 2) (5.3) 5, 4) (5, 5) (5, 6)
(6, 1) (6, 2) (6, 3) (6, 4) (6, 5) (6, 6)}
n(S) = 36
Let A is event of getting sum as 3
∴ A = {(1,2) (2, 1)}
n(A) = 2
∴ Probability of getting sum as 3 = \(\frac{2}{36}=\frac{1}{18}\)
P(A) = \(\frac{1}{18}\)

Let B is event of getting sum as 4 B = ((1, 3), (3, 1), (2, 2))
n(B) = 3
∴ P(B) = \(\frac{3}{36}=\frac{1}{12}\)

Let C is event of getting sum as 5.
C = {(1, 4) (4, 1) (2, 3) (3, 2)}
n(C) = 4
P(C) = \(\frac{4}{36}=\frac{1}{9}\)

Let D is event of getting sum as 6
D = {(1, 5) (5, 1)(2, 4) (4,2) (3, 3)}, n (D) = 5
∴ P(6) = \(\frac{5}{36}\)

Let E is event of getting sum as 7
E = {(1, 6) (6, 1) (2, 5) (5,2) (4, 3) (3, 4)}
∴ P (E) = P (Sum as 7) = \(\frac{6}{36}=\frac{1}{6}\)

Let F is event of getting sum as 8
F = {(2, 6) (6, 2) (3, 5) (4, 4) (5, 3)}
∴ n(F) = 5
P(F) = P(sum as 8) = \(\frac{5}{36}\)

Let G is event of getting sum as 9 when two dices are thrown
G = {(4, 5) (5, 4) (3, 6) (6, 3))
n(G) = 4
∴ P (G) P (Sum as 8) = \(\frac{4}{36}=\frac{1}{9}\)

Let H is event of getting sum as 10
H= {(6, 4) (4, 6) (5, 5)}
n(H) = 3
∴ P (H) = P (sum as 10) = \(\frac{3}{36}=\frac{1}{12}\)

Let I is event of getting sum as 11
I = ((5,6) (6, 5))
n(I) = 2
∴ P(D) = \(\frac{2}{36}=\frac{1}{18}\)

Let J is event of,getting sum as 12
J = {(6,6)}; n(J) = 1
∴ P(J) = \(\frac{1}{36}\)

(ii) No, here all 11 possible outcomes are not equally likely
∴ Three probabilites are different.

Question 23.
A game consists of tossing a one rupee coin 3 times and noting its outcome each time. Hanif wins if all the tosses give the same result i.e. three heads or three tails, and loses otherwise. Calculate the probability that Hanif will lose the game.
Solution:
When a coin tossed three times, then possible out comes are
S = {HHH, HHT HTH, THH, HTF, THT, TTH, TTT)
n(S) = 8
Let A is event of getting all the three same results i.e., {HHH, TTT}
∴ P(A) = \(\frac{2}{8}=\frac{1}{4}\)
Probability of lossing the game = 1 – P (A)
P \((\bar{A})\) = 1 – \(\frac{1}{4}\)
= \(\frac{4-1}{4}\) = \(\frac{3}{4}\)
∴ Probability of losing the game = \(\frac{3}{4}\).

Question 24.
A die is thrown twice. What is the probability that
(i) 5 will not come up either time?
(ii) 5 will come up at least once?
Solution:
When a die is thrown twice all possible outcomes are
S = {(1, 1) (1, 2) (1, 3) (1, 4) (1, 5) (1, 6) (2, 1) (2, 2) (2, 3) (2, 4) (2, 5) (2, 6) (3, 1) (3, 2) (3, 3) (3, 4) (3, 5) (3, 6) (4, 1) (4, 2) (4, 3) (4, 4) 5) (4, 6) (5, 1) (5, 2) (5, 3) (5,4) (5, 5) (5, 6) (6, 1) (6, 2) (6, 3) (6, 4) (6, 5) (6, 6)}
n(S) = 36
Ler A is event that 5 will come up either time
A = {(1, 5) (2, 5) (3, 5) (4, 5) (5, 5) (6, 5) (5, 1) (5, 2) (5, 3) (5, 4) (5, 6)}
n(A) = 11
∴ \((\bar{A})\) is event that 5 will not come up either time.
n\((\bar{A})\) = 36 – 11 = 25.

(i) ∴ Probability of not getting 5 up either time = \(\frac{25}{36}\)
P \((\bar{A})\) = \(\frac{25}{36}\)
Probability that 5 will come up at least once = \(\frac{11}{36}\)
∴ P(A) = \(\frac{11}{36}\).

Question 25.
Which of the following arguments are correct ? Give reasons for your answer:
(i) 1f two coins are tossed simultaneously there are three possible outcomes – two heads, two tails or one of each. Therefore, for each of these outcomes, the probability is \(\frac{1}{3}\):
(ii) If a die is thrown, there are two possible outcomes – an odd number or an even number. Therefore, the probability of getting an odd number is \(\frac{1}{2}\).
Solution:
(i) When two coins are tossed the possible outcomes are S = {HH, HT, TH, TT}
Probability of getting 2 Heads = \(\frac{1}{4}\)
P(HH) = \(\frac{1}{4}\)
Probability of getting two tails = \(\frac{1}{4}\)
P(TT) = \(\frac{1}{4}\)
Probability of getting one head and one tail = \(\frac{2}{4}=\frac{1}{2}\)
∴ (i) argument is incorrect.

(ii) When a die is thrown possible outcomes are S = (1, 2, 3, 4, 5, 6)
n(S) = 6
Odd numbers are 1, 3, 5
∴ Probability of getting odd number = \(\frac{3}{6}=\frac{1}{2}\)
Even numbers are 2, 4, 6
∴ Probability of getting even number = \(\frac{3}{6}=\frac{1}{2}\)
(ii) argument is correct.