Important Questions

Punjab State Board PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 8 ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਤੇ ਰੋਗ Important Questions and Answers.

PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 8 ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਤੇ ਰੋਗ

(ਓ) ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜੈਵਿਕ ਵਾਧੇ ਜਾਂ ਜੈਵ-ਵਿਸ਼ਾਲੀਕਰਨ (Bio magnification) ਦਾ ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ।
ਉੱਤਰ-
ਜੈਵਿਕ ਵਾਧੇ (Bio magnification) ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਾ ਅਤੇ ਖਪਤਕਾਰਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਜਾਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ (Primary Pollutants) ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਰਸਾਇਣ ਜੋ ਸਿੱਧੇ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਤਬਦੀਲੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ Primary Pollutants) ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
CO₂, NO₂, SO₂, CH₄.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਖਨਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਠੋਸ ਪਦੁਸ਼ਕ ਦੱਸੋ।
ਉੱਤਰ-
ਧਾਤੂ, ਚੱਟਾਨਾਂ, ਪਿਥਵੀ ਤੋਂ ਨਿਕਲੇ ਪਦਾਰਥ, ਘੱਟਾ, ਧਾਤੁ ਚੂਰਨ ਆਦਿ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦਿਓ।
ਉੱਤਰ-
ਉੱਲੀ ਨਾਸ਼ਕ, ਘਾਹ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ, ਰਸਾਇਣ, ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਆਦਿ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਗੈਸੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦਿਓ।
ਉੱਤਰ-
CO₂, CO, SO₂ SO₃, CH₄, NO, SPM, S.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗ (Communicable Diseases) ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕੀਟਾਣੂਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ।
ਉੱਤਰ-
ਜੀਵਾਣੂ, ਵਿਸ਼ਾਣੂ, ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ ਅਤੇ ਪਰਜੀਵੀ ਕਿਰਮ ਆਦਿ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਅਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਜਾਂ ਗੈਰ ਸੰਚਾਰੀ (Non-communicable Diseases) ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ।
ਉੱਤਰ-
ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ, ਕੈਂਸਰ, ਸਾਹ ਨਲੀ ਦੀ ਸੋਜ਼, ਐਪੀਸੀਮਿਆ ਆਦਿ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਭਸਮੀਕਰਨ (Incineration) ਵਿਧੀ ਵਿਚ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤਾਪਮਾਨ ਕਿੰਨਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
1000°C.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਚਰਨੋਬਿਲ ਦੁਰਘਟਨਾ ਕਦੋਂ ਹੋਈ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
26 ਅਪਰੈਲ, 1986.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
PCB ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਲੀਕਲੋਰੀਨੇਟਿਡ ਬਾਈਫਿਨਾਈਲ ਜਾਂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਕੁਦਰਤੀ ਵਿਘਟਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ-ਜੈਵ-ਵਿਘਟਨਕਾਰੀ ਅਤੇ ਜੈਵ-ਅਵਿਘਟਨਕਾਰੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
PAN ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
PAN ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਪਰਆਕਸੀ ਐਸਿਲ ਨਾਈਟੇਟ (Peroxy Acyl Nitrates) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਸਲਫਿਊਰਿਕ ਅਮਲ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਹੈ ਜਾਂ ਸੈਕੰਡਰੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਸੈਕੰਡਰੀ ਪਦੁਸ਼ਕ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਉਦਯੋਗਿਕ ਠੋਸ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦੇ ਕੁੱਝ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਿਰਮਾਣ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਬਚਿਆ ਠੋਸ, ਕੋਲੇ ਅਤੇ ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਬਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਚੀ ਸਵਾਹ, ਪੈਕਿੰਗ ਸਾਮਾਨ ਦੀਆਂ ਲਕੜੀਆਂ, ਸੁਤੀ, ਉਨੀ ਅਤੇ ਨਾਇਲਾਨ ਦੀਆਂ ਰੱਸੀਆਂ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਘਰੇਲੁ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦੇ ਕੁੱਝ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ |
ਉੱਤਰ-
ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਟੁਕੜੇ, ਪੋਲੀਥੀਨ ਬੈਗ, ਕੱਚ ਦੇ ਟੁੱਟੇ ਭਾਂਡੇ, ਚਮੜੇ ਦੇ ਟੁਕੜੇ, ਰਬੜ ਦੇ ਟੁਕੜੇ, ਕਾਗਜ਼, ਖ਼ਾਲੀ ਡੱਬੇ, ਫਟੇ-ਪੁਰਾਣੇ ਕੱਪੜੇ, ਰਸੋਈ ਦਾ ਕੂੜਾ-ਕਰਕਟ, ਪੈਕਿੰਗ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਉੱਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਖ਼ਾਲੀ ਡੱਬੇ, ਰੱਸੀ ਦੇ ਟੁਕੜੇ, ਪਲਾਸਟਿਕ, ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਰਹਿੰਦਖੂੰਹਦ, ਡੰਗਰਾਂ ਦਾ ਗੋਹਾ, ਖਾਦਾਂ ਆਦਿ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਠੋਸ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਦੀਆਂ ਖ਼ਾਲੀ ਸ਼ੀਸ਼ੀਆਂ, ਸੁੱਟੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਰਿੰਜਾਂ, ਬਚੀ ਹੋਈ ਨੂੰ, ਪੱਟੀਆਂ, ਦਵਾਈਆਂ, ਪੈਕਿੰਗ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਆਦਿ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਮੈਡੀਕਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ (Medical Pollutants) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਖਣਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਕਿਹੜੇ ਠੋਸ ਪਦੁਸ਼ਕ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੇ ਟੁਕੜੇ, ਮਿੱਟੀ, ਪੱਥਰ, ਗਾਰਾ, ਚਿੱਕੜ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਘਰੇਲੂ ਵ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਲ-ਮੂਤਰ, ਸਾਬਣ, ਡਿਟਰਜੈਂਟ, ਜੀਵਨਾਸ਼ਕ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ, ਖਾਦਾਂ ਦੇ ਘੋਲ, ਨਦੀਨ ਨਾਸ਼ਕ ਆਦਿ ।

ਪਸ਼ਨ 22.
ਤੇਲ ਦੇ ਰਿਸਾਅ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਵਾਜਾਈ ਵੇਲੇ, ਲਿੰਗ ਵੇਲੇ, ਰਿਫਾਇਨਰੀ ਵਿਚੋਂ ਲੀਕੇਜ, ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਕਿਹੜਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਫੈਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਫੈਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਫੈਲਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਾਰਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬੈਕਟੀਰੀਆ, ਵਾਇਰਸ, ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ ਪਰਜੀਵੀ, ਕਿਰਮ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਰੇਡੀਓ ਨਿਉਕਲਾਈਡਾਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਇਓਡੀਨ-131, ਕਾਰਬਨ-14 ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਯੂਨੀਅਨ ਕਾਰਬਾਇਡ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਸਯੰਤਰ ਕਿੱਥੇ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੋਪਾਲ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼) ਵਿਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27.
ਭੋਪਾਲ ਗੈਸ ਦੁਰਘਟਨਾ ਕਦੋਂ ਵਾਪਰੀ ?
ਉੱਤਰ-
1984 ਵਿਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 28.
ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦੇ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਭੌਤਿਕ ਇਲਾਜ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਮਾਂ ਕਰਨਾ, ਛਾਨਣਾ, ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਕਰਨਾ, ਉਪਕੇਂਦਰੀਕਰਨ, ਵਾਸ਼ਪੀਕਰਨ, ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 29.
ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਟਾਰਚ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਕਿੰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
1000°C ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 30.
ਠੋਸ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਦੀ ਇਕ ਚੰਗੀ ਵਿਧੀ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਸਮੀਕਰਨ ਠੋਸ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਦੀ ਇਕ ਚੰਗੀ ਵਿਧੀ ਹੈ ।

(ਅ) ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Type I)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਉਦਯੋਗਿਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ (Industrial Pollutants) ਦੀ ਸੂਚੀ ਦਿਓ।
ਉੱਤਰ-
ਉਦਯੋਗਿਕ ਕਾਰਜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ ਛੱਡੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ . ਰਸਾਇਣਿਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ (ਕਲੋਰਾਈਡ, ਸਲਫਾਈਡ, ਜ਼ਿੰਕ, ਸੀਸਾ, ਮਰਕਰੀ, ਆਰਸੈਨਿਕ), ਰੇਡੀਓਐਕਟਿਵ ਵਿਅਰਥ, ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਤੇ ਹੋਰ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਰਸਾਇਣ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸੈਕੰਡਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ (Seconday Pollutants) ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੈਕੰਡਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਤੋਂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਬਣਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸੈਕੰਡਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ (Secondary Pollutants) ਦੇ ਦੋ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ।
ਉੱਤਰ-
ਸਲਫਿਊਰਿਕ ਐਸਿਡ (H₂SO₄), ਓਜ਼ੋਨ (O₃)। ਪਿਰੋਕਸੀ ਐਸਿਲ ਨਾਈਟ੍ਰੇਟ , (PAN)|

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ (Hazardous Wastes) ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ।
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ, ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਲਈ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਵਿਅਰਥ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਰਸਾਇਣਿਕ ਉਪਚਾਰ (Chemical Treatment) ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਦਿਓ।
ਉੱਤਰ-
ਉਦਾਸੀਨੀਕਰਨ ਅਤੇ ਸੋਖਣ, ਰਸਾਇਣਿਕ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਦਾਸੀਨੀਕਰਨ ਅਤੇ ਸੋਖਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਵਿਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰੀਲਾ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਕਿਸ ਵਸਤੂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰੀਲਾ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਮੋਮ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਚਿਕਣੇ ਪਦਾਰਥ ਨਾਲ ਲੇਪ ਕੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਦਬਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਅਛੂਤ ਜਾਂ ਅਸੰਚਾਰੀ (Non-Communicable) ਰੋਗ ਕੀ ਹਨ ? ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦਿਓ।
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਰੋਗ ਜੋ ਬੀਮਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੇ, ਨੂੰ ਅਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੈਂਸਰ, ਐਪੀਸੀਮਿਅਮ, ਸਾਹ ਨਲੀ ਵਿਚ ਸੋਜ।

(ੲ) ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭੂਮੀ ਭਰਾਈ ਜਾਂ ਲੈਂਡਫਿਲ (Landfill) ਵਿਧੀ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੂਮੀ ਭਰਾਈ ਠੋਸ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਨਿਪਟਾਰੇ ਦੀ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਵਿਧੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਲਈ ਢੁੱਕਵੀਂ ਜਗਾ ਚੁਣ ਕੇ ਉੱਥੇ ਟੋਏ ਪੁੱਟੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ | ਅਜਿਹੀ ਥਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਇਸ ਵਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕੀ ਇਸ ਥਾਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਸਥਿਰ ਹੈ ਅਤੇ ਕੀ ਇਸ ਥਾਂ ਤੇ ਭੁਚਾਲ ਦਾ ਕੋਈ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਪਵੇਗਾ | ਟੋਏ ਦੇ ਤਲ ਤੇ ਚੀਕਣੀ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਪਲਾਸਟਿਕ ਵਿਛਾ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ | ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿਚਲੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਅੰਦਰ ਰਿਸਣ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਨਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ।

ਠੋਸ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਟੋਇਆਂ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ ਦਬਾਅ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਢੱਕ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਂ ਬੀਤਣ ਦੇ ਨਾਲ ਇਹ ਠੋਸ ਪਦਾਰਥ ਸਖ਼ਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ਨੂੰ ਮਕਾਨਸਾਜੀ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਲਿਆਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ! ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਕਈ ਇਲਾਕੇ ਭੂਮੀ ਭਰਾਈ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਉਸਾਰੇ ਗਏ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਲੈਂਡਫਿਲ ਜਾਂ ਭੂਮੀ ਭਰਾਈ ਦੀਆਂ ਕੀ ਹਾਨੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਲੈਂਡਫਿਲ ਵਿਧੀ ਜਿੱਥੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਵੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਹਾਨੀਆਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ

• ਖੱਡਾ ਖੋਦਣ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਂਦੀ ਹੈ।
• ਇਹ ਮਹਿੰਗੀ ਵਿਧੀ ਹੈ।
• ਇਹ ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ, ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਹਵਾ ਸਭ ਨੂੰ ਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।
• ਇਸ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ਨਾ-ਜਲਾਉਣ ਯੋਗ ਕੂੜਾ-ਕਰਕਟ ਹੀ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭਸਮੀਕਰਨ (Incineration) ਦੇ ਲਾਭਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਦਿਓ।
ਉੱਤਰ-
ਭਸਮੀਕਰਨ (Incineration) ਦੇ ਲਾਭ-ਇਸ ਦੇ ਲਾਭ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ –

1. ਇਸ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
2. ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਫੋਕਟ ਜਾਂ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਜਲਾ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਅਕਾਰ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
3. ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਵਿਚ ਇਸ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਅਤੇ ਕੋਲੇ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਬਿਜਲੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
4. ਭਸਮੀਕਰਨ ਨਾਲ ਠੋਸ ਪਦਾਰਥ ਹਾਨੀ ਰਹਿਤ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
5. ਇਸ ਨਾਲ ਕੂੜਾ-ਕਰਕਟ ਸੁੱਟਣ ਲਈ ਧਰਤੀ ਦਾ ਘੱਟ ਖੇਤਰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪੁਨਰ ਚਕਰਣ (Recycling) ਦੇ ਲਾਭ ਦੱਸੋ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਪੁਨਰ ਚਕਰਣ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਵਰਤੋਂ ਯੋਗ ਬਣਾਉਣਾ। ਇਸਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲਾਭ ਹਨ।

• ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦਾ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਲਾਭਦਾਇਕ ਢੰਗ ਹੈ।
• ਪੁਨਰ ਚਕਰਣ ਨਾਲ ਬਣੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਮਹਿੰਗੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ।
• ਇਸ ਨਾਲ ਉਦਯੋਗ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
• ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
• ਪੁਨਰ ਚਕਰਣ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਤਾਪ ਦਾ ਬਾਲਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਛੂਤ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਜਾਂ ਸੰਚਾਰੀ ਰੋਗਾਂ Communicable Diseases) ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਛੂਤ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ, ਉਹ ਰੋਗ ਜੋ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਰੋਗ ਜੀਵਾਣੂਆਂ, ਵਿਸ਼ਾਣੂਆਂ ਤੇ ਪਰਜੀਵੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਰੋਗਵਾਹਕ ਪਦੁਸ਼ਿਤ ਹਵਾ, ਪਾਣੀ ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕੁੱਝ ਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗ ਘੋਟੋਜ਼ੋਆ ਵਰਗ ਦੇ ਸੁਖਮਜੀਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਫੈਲਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫਾਇਲੇਰੀਅਲ ਕਿਰਮੀ ਨਾਲ ਹਾਥੀ ਪੈਰ ਦਾ ਰੋਗ, ਪਲਾਜ਼ਮੋਡੀਅਮ ਦੁਆਰਾ ਮਲੇਰੀਆ, ਸਿਜਟੋਸਮਾ ਦੁਆਰਾ ਸਿਜਟੋਸੋਸੀਏਸਿਸ, ਹੈਜ਼ਾ, ਟਾਈਫਾਈਡ ਬੁਖਾਰ ਆਦਿ । ਕੁੱਝ ਰੋਗ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਬਿਨਾਂ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਵਿਅਕਤੀ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਿਆਦੀ ਬੁਖ਼ਾਰ, ਟੀ.ਬੀ., ਹੈਜ਼ਾ ਆਦਿ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਰੋਗਵਾਹਕ ਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।’

(ਸ) ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਾਰਬਨਿਕ ਖੇਤੀ ਜਾਂ ਔਰਗੈਨਿਕ ਫਾਰਮਿੰਗ (Organic Farming) ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨ ਖੇਤੀ ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ । ·
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਖੇਤੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਗੋਬਰ ਤੋਂ ਬਨਸਪਤੀ ਅਤੇ ਕਿਰਮਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਖਾਦ ਨੂੰ ਕਾਰਬਨਿਕ ਖਾਦ ਆਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਖਾਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ ਫਸਲਾਂ ਉਗਾਉਣਾ ਕਾਰਬਨ ਖੇਤੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਨਾ ਕੇਵਲ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਹਵਾ ਹੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਸਗੋਂ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਵਿਚ ਵੀ ਵਿਗਾੜ ਆਇਆ ਹੈ । ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਪਏ ਵਿਗਾੜ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਕਾਰਬਨਿਕ ਖੇਤੀ ਵਲ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਰੁਝਾਨ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ | ਅਜਿਹੀਆਂ ਖਾਦਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵ ਖਾਦਾਂ (Biofertilizers) ਆਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਖਾਦਾਂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ, ਦੇ ਬਦਲ ਵਜੋਂ ਸਿੱਧ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ।

ਕਾਰਬਨਿਕ ਖੇਤੀ ਵਿਚ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ, ਜੀਵ ਨਾਸ਼ਕਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ । ਬਨਸਪਤੀ ਖਾਦ ਜਾਂ ਕੰਪੋਸਟ (Compost) ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਜਰਾਇਤ ਦੀ ਰਹਿੰਦ ਖੂੰਹਦ, ਰੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਟਹਿਣੀਆਂ, ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਆਦਿ ਦੇ ਛਿਲਕਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । | ਕਾਰਬਨਿਕ ਖਾਦ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਗੰਡੋਇਆਂ (Earthwom) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਆਮ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ । ਜੀਵ-ਖਾਦਾਂ ਵਿਚ ਬੈਕਟੀਰੀਆਂ ਅਤੇ ਨੀਲੀ-ਹਰੀ ਕਾਈ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ | ਕਾਰਬਨੀ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਾਫੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਮੰਗ ਹਰ ਸਾਲ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ ।

ਬਾਇਓ ਪੈਸਟੀਸਾਈਡਜ਼ (Biopesticides)- ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਕੀਟਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਟਾਂਸਜੈਨਿਕ ਪੌਦੇ (Transgevic Plants)-ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿਚ ਰੋਗ ਜਨਕਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਵਾਲੇ ਜੀਨਜ਼ ਦਾਖਲ ਕਰਕੇ ਫਸਲਾਂ ਦੀਆਂ ਵਧੇਰੇ ਉਪਜ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਕਿਸਮਾਂ ਰੋਗਾਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰ ਸਕਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਵੀ ਹਨ ।

ਜਿਵੇਂ ਕਿ Bt ਕਪਾਹ (Bt Cotton). ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਜਾਂ ਕਾਰਬਨਿਕ ਖੇਤੀ ਦੇ ਲਾਭ (Advantages of Organic Farming)

• ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਨਾਲ ਉਪਜ ਵੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
• ਅਗਲੀ ਫ਼ਸਲੇ ਲਈ ਧਰਤੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵੱਧਦੀ ਹੈ।
• ਇਸ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤ ਬਣੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।
• ਇਹ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਉੱਪਰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਉੱਪਰ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੇ।
  ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ।

ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਦੀਆਂ ਹਾਨੀਆਂ (Disadvantages of Organic Farming) –

1. ਇਹ ਖੇਤੀ ਪਹਿਲੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਲਾਭ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ।
2. ਇਹ ਉਪਭੋਗਤਾ ਪੱਧਰ ਤੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਮਹਿੰਗੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਲੈਡਫਿਲ ਜਾਂ ਭੂਮੀ ਭਰਾਈ ਵਿਧੀ ਦੇ ਲਾਭ ਅਤੇ ਹਾਨੀਆਂ ਉੱਪਰ ਇਕ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਲੈਂਡਫਿਲ ਵਿਧੀ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਿਚ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਖਾਈ ਵਿਚ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਸੰਹਿਤ ਕਰਕੇ ਰੱਖਣਾ। ਇਸ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਭੂਚਾਲ ਅਤੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਵਰਗੇ ਭੂਮੀ ਸੰਕਟਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਜਿੱਥੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੈ, ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਵੀ ਹੈ। ਲੈਂਡਫਿਲ ਜਾਂ ਭੂਮੀ ਭਰਾਈ ਵਿਧੀ ਦੇ ਲਾਭ (Advantages of Landfill Methods)

• ਇਹ ਕੂੜਾ-ਕਰਕਟ ਦੇ ਬੰਧਣ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਵਿਧੀ ਹੈ।
• ਇਸ ਨਾਲ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਕੁੜੇ-ਕਰਕਟ ਨੂੰ ਖਾਈ ਵਿਚ ਢੱਕ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਬਦਬੂਦਾਰ ਗੈਸਾਂ ਨਹੀਂ ਫੈਲਦੀਆਂ।
• ਇਸ ਨਾਲ ਆਵਾਰਾ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਹਾਨੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।
• ਪਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
• ਇਹ ਆਵਾਸ ਵਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਜਲਾਉਣ ਤੇ ਸੁੱਟਣ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਲੈਂਡਫਿਲ ਜਾਂ ਭੂਮੀ ਭਰਾਈ ਵਿਧੀ ਦੀਆਂ ਹਾਨੀਆਂ (Disadvantages of Landi Methods),

1. ਲੈਂਡਫਿਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਖ਼ਪਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
2. ਜੇਕਰ ਲੈਂਡਫਿਲ ਨੂੰ ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਇਸ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲਾ ਪਾਣੀ ਤੇ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
3. ਇਹ ਇਕ ਮਹਿੰਗੀ ਵਿਧੀ ਹੈ।
4. ਕੂੜਾ-ਕਰਕਟ ਦੇ ਅਪਘਟਨ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ ਗੈਸਾਂ ਦਾ ਧਰਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜਮਾਂ ਹੋਣ ਨਾਲ ਵਿਸਫੋਟ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਫੈਲ ਸਕਦੀ ਹੈ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 7 ਵਾਤਾਵਰਣਿਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ Important Questions and Answers.

PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 7 ਵਾਤਾਵਰਣਿਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ

(ਓ) ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
‘ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸੋਮੇ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

• ਕੁਦਰਤੀ ਸੋਮੇ
• ਮਨੁੱਖੀ ਸੋਮੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
SPM ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਵਾ ਵਿਚ ਲਟਕਦੇ ਹੋਏ ਅਵਸ਼ਿਸ਼ਟ ਕਣ ਰੂਪੀ ਪਦਾਰਥ (Suspended Particulate Matter) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਾਹਨਾਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ? ‘
ਉੱਤਰ-
ਹਾਈਡ੍ਰੋਕਾਰਬਨ, ਕਾਰਬਨ-ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ, ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੇ ਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਲੈਂਡ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਧੁਆਂਖੀ-ਧੁੰਦ ਜਾਂ ਸਮੋਗ (Smog) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧੂੰਏਂ ਤੇ ਧੁੰਦ ਦਾ ਮੇਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਹਵਾ ਵਿਚ ਬਰੋਮੀਨ ਦੀ ਉੱਚਿਤ ਮਾਤਰਾ ਕਿੰਨੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
0.1 ਪੀ.ਪੀ.ਐੱਮ | p pm = Part per million.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਧਰਤੀ ਦੀ ਕਿੰਨੀ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਤ ਸਤਾ ਤੇ ਪਾਣੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
74% ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਡੀ.ਡੀ.ਟੀ. (DDT) ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਡਾਈਕਲੋਰੋ ਡਾਈਫਿਨਾਈਲ ਈਕਲੋਰੋ ਇਥੇਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਇਤਾਈ-ਇਤਾਈ (tai-Itai) ਦੋਸ਼ ਕਿਸ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੈਡਮੀਅਮ ਦੁਆਰਾ ਦੂਸ਼ਿਤ ਖਾਣ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਤਾਜ਼ੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸੋਮੇ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਦਯੋਗ, ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕਾਰਜ, ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਮੈਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਬਾਹਰੀ ਵਾਯੁਮੰਡਲ ਤੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਕਿਰਨਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਦੱਸੋ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਸਮਿਕ ਕਿਰਨਾਂ, ਪਰਾ-ਵੈਂਗਣੀ ਕਿਰਨਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਆਕਸੀਜਨ ਹੀਣਤਾ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੀਵਰੇਜ ਦੇ ਨਿਕਾਸ ਕਾਰਨ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਅਤੇ ਤਾਜ਼ੇ ਪਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਕਾਈ ਦੇ ਵੱਧਣ ਨਾਲ ਹੋਰ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਘੱਟ ਮਿਲਣਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਤਾਪ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Thermal Pollution) ਦਾ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸੋਮਿਆਂ ਵਿਚ ਛੱਡਿਆ ਗਿਆ ਗਰਮ ਪਾਣੀ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਸਮੁੰਦਰੀ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਤੱਟੀ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀ ਉਦਯੋਗਿਕ ਰਹਿੰਦ ਖੂੰਹਦ, ਸੀਵਰੇਜ ਦਾ ਜਮਾਂ ਹੋਣਾ, ਮਨੋਰੰਜਨ ਬੇੜੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ, ਕੱਚੇ ਤੇਲ ਦਾ ਰਿਸਾਵ ਆਦਿ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਮਿੱਟੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਰਸਾਇਣ, ਘਰੇਲੁ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ, ਉਦਯੋਗਿਕ ਠੋਸ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਸ਼ੋਰ (Noise) ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਸਹਿਣਸ਼ੀਲ ਆਵਾਜ਼।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਧੁਨੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੱਸੋ।
ਉੱਤਰ-
ਉੱਚ ਰਕਤ ਦਬਾਅ, ਪੈਪਟਿਕ ਅਲਸਰ, ਦਿਮਾਗ਼ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਰੇਡੀਏਸ਼ਨ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਰੇਡਿਓਥਰਮੀ ਪਰਮਾਣੁ ਰਿਐਕਟਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਲੀਕੇਜ਼।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਕੁਦਰਤੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

• ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਦਾ ਵਿਸਫੋਟ,
• ਵਣਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗੀ ਅੱਗ,
• ਚੱਟਾਨਾਂ ਦਾ ਭੁਰਨਾ,
• ਭੂਚਾਲ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨੀ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਗਲਣ-ਸੜਨ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਉਤਪੱਤੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਉਤਪੱਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹਨ

• ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਪਦੁਸ਼ਕ ਅਤੇ
• ਸੈਕੰਡਰੀ ਪ੍ਰਦੁਸ਼ਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਪਾਰਾ (Mercury) ਲਾਗ ਕਾਰਨ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਰੋਗ ਦਾ ਨਾਮ ਦੱਸੋ
ਉੱਤਰ-
ਮਰਕਰੀ ਦੀ ਲਾਗ ਕਾਰਨ ਜਿਹੜਾ ਰੋਗ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਨੀ ਮਾਟਾ (Minimata) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

(ਅ) ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Type I)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭੂਮੀ ਦੇ ਪੁਨਰ-ਹਿਣ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੂਮੀ ਦੇ ਪੁਨਰ-ਹਿਣ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ-ਬੰਜਰ ਜਾਂ ਉਪਯੋਗਹੀਣ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਜਾਂ ਵਰਤੋਂ ਯੋਗ ਬਣਾਉਣਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਬੰਦਰਗਾਹਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਵਹੇਲ ਵਸਣ ਕਿਉਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬੰਦਰਗਾਹਾਂ ਵਿਚ ਵਪਾਰਕ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਰਿਸਣ ਵਾਲਾ ਤੇਲ, ਭੂਮੀ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਤੇ ਪਲਾਸਟਿਕ ਤੇ ਹੋਰ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਬੰਦਰਗਾਹਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਵਹੇਲ ਪ੍ਰਵਸਣ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮਿੱਟੀ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਿੱਟੀ ਆਕਨਿਕ ਖਣਿਜਾਂ (ਚੀਕਣੀ ਮਿੱਟੀ, ਸਿਲਟ ਤੇ ਧੂਲ, ਕਾਰਬਨਿਕ ਤੱਤਾਂ, ਪਾਣੀ ਤੇ ਹਵਾ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਨ ਹੈ। ਇਹ ਪੇਪੜੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰਲੀ ਉਪਜਾਊ ਪਰਤ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਆਵਾਜ਼ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਵਾ ਦੀਆਂ ਤਰੰਗਾਂ ਜਾਂ ਹੋਰ ਮਾਧਿਅਮਾਂ ਦੇ ਕੰਪਣ ਦੁਆਰਾ ਆਵਾਜ਼ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸ਼ੋਰ ਦੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ੋਰ ਦੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਰਨ ਮਾਨਸਿਕ ਥਕਾਨ ਤੇ ਤਤਕਾਲ ਜਾਂ ਸਥਾਈ ਬੋਲਾਪਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਰੇਡੀਓ ਐਕਟਿਵ ਤੱਤ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਰੇਡੀਓ ਐਕਟਿਵ ਤੱਤ ਆਪਣੀ ਅਸਥਿਰ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਸਥਿਰ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਜਾਣ ਵਾਸਤੇ ਵਿਕਿਰਣਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਊਰਜਾ ਛੱਡਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਰੇਡੀਓ ਐਕਟਿਵਿਟੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪਸ਼ਨ 7.
ਦੋ ਰੇਡੀਓ ਐਕਟਿਵ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
U-235, P-239. Iodine-131, Strontium Colsium-137 ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਰਜਾ ਦੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸੋਮੇ ਹਨ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲਨਾਲ ਇਹ ਉਰਜਾ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸੋਮੇ ਵੀ ਹਨ | ਪਰੰਤੁ ਇਸ ਦੀਆਂ ਵੀ ਸੀਮਾਵਾਂ ਹਨ। ਇਹ ਨਾ-ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਸੋਮੇ ਹਨ, ਜਿਸਦੀ ਲਗਾਤਾਰ ਵਰਤੋਂ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਜਾਣਗੇ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਣਨ ਵਿਚ, ਲੱਖਾਂ ਕਰੋੜਾਂ ਸਾਲ ਲੱਗ ਜਾਣਗੇ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸੀਵੇਜ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੀਵੇਜ ਗੰਦਾ ਪਾਣੀ ਇਕੱਠਾ ਹੋਣ ਦਾ ਸਥਾਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਗੰਦਗੀ, ਸਾਬਣ ਤੇ ਹੋਰ ਯੋਗਿਕ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

(ੲ) ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਧਾਨ (Type II)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਕੱਟਣ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ‘ ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦੇ ਹਵਾ ਵਿਚੋਂ CO₂, ਲੈ ਕੇ O₂, ਛੱਡਦੇ ਹਨ, ਜਿਸਨੂੰ ਜੰਤੁ ਸਾਹ ਲੈਣ ਲਈ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪੌਦਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਵਾਸ਼ਪ ਉਤਸਰਜਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਕਾਰਨ ਵਰਖਾ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਤੇ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕੱਚਾ ਮਾਲ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ, ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਕਾਰਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ CO₂, ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਧਣ ਨਾਲ ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ (ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਨ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ ਹੈ, ਤੇ ਵਾਸ਼ਪ ਉਤਸਰਜਨ ਵਿਚ ਕਮੀ ਕਾਰਨ, ਵਰਖਾ ਦੇ ਆਗਮਨ ਵਿਚ ਵੀ ਅਸੰਤੁਲਨ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਸੰਮੇਲਨ ਦੀ ਸਮੁੰਦਰੀ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ 1982 ਦੀ ਬੈਠਕ ਵਿਚ ਕੀ ਤੈਅ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਸੰਮੇਲਨ ਦੀ ਸਮੁੰਦਰੀ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ 1982 ਦੀ ਬੈਠਕ ਵਿਚ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਤੱਟੀ ਰਾਜ, ਅੰਤਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਮੁਦਾਇ ਨਾਲ ਆਮਦਨ ਦਾ ਉਹ ਹਿੱਸਾ ਵੰਡਣਗੇ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਪਰੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤਲ ਤੋਂ ਖਨਨ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਗੇ। ਅਮਰੀਕਾ ਸਹਿਤ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਇਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਸਨੂੰ ਅਜੇ ਵੀ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਿਆ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਨਿਰਮਾਣ ਕਿਰਿਆਵਾਂ (Construction Works) ਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਲਈ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਉੱਤਰਦਾਈ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਵਨਾਂ ਤੇ ਮਕਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਨਿਰਮਾਣ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਿਚ ਮਿਸ਼ਰਣ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ, ਸਕਰੈਪਰਾਂ, ਬੁਲਡੋਜਰਾਂ, ਰੋਡ ਰੋਲਰਾਂ, ਡਰਿੱਲ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਾਲ ਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਲਈ ਟੋਰਟ ਨਿਯਮ (Tort Law) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਟੋਰਟ ਦਾ ਕਾਨੂੰਨ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਾਨੂੰਨ ਹੈ, ਜੋ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਘੱਟ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਨਿਉਸੈਂਸ, ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਦੇ ਕੇਸਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਸੈਕਸ਼ਨ 268 IPC ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ, ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਬੇਚੈਨੀ ਤੇ ਸਰਵਜਨਕ ਸੰਪੱਤੀ ਨੂੰ ਹਾਨੀ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਜ਼ਾ ਯੋਗ ਅਪਰਾਧ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਦੱਸੋ ਜਿਹੜੀਆਂ ਵਾਤਾਵਰਣਿਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਚਲਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣਿਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ –

• ਕੱਚੇ ਮਾਲ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕੁਦਰਤੀ ਸ੍ਰੋਤਾਂ ਦੀ ਨਿਆਂਪੂਰਨ ਵਰਤੋਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਨਾ ਦੇਣਾ ।
• ਅਕਾਰਬਨਿਕ ਰਸਾਇਣਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ ।
• ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਕਾਰਨ ਹਵਾ ਵਿਚ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨਾ |
• ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਅਰਥਾਂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸੋਤਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਦੇਣਾ ।
• ਧਾਤਾਂ ਦੇ ਖਨਣ ਵੇਲੇ ਖਾਰੀਆਂ ਧਾਤਾਂ ਅਤੇ ਅਤਿਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਧਾਤਾਂ ਦੇ ਲੁਣਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਛੱਡ ਦੇਣਾ ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 6 ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ Important Questions and Answers.

PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 6 ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ

(ਉ) ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਗੀ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਰਕਾਰੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਦੇ ਲਈ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੇਂਦਰਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ?
ਉੱਤਰ –

• ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਕੇਂਦਰ (CEE) ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ!
• ਸੀ. ਆਰ. ਪੀ. ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਕੇਂਦਰ (CPR EEC), ਚੇਨੱਈ।
• ਪਰਿਸਥਿਤਿਕੀ ਤੰਤਰ ਵਿਗਿਆਨ ਕੇਂਦਰ (CES) ਬੰਗਲੌਰ
• ਖੁਦਾਈ ਵਾਤਾਵਰਣ ਕੇਂਦਰ (CME) ਧਨਬਾਦ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਅਭਿਆਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਅਭਿਆਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਬਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਨਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਅਭਿਆਨ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੌਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਅਭਿਆਨ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਜੰਗਲਾਤ ਮੰਤਰਾਲਾ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਿਸ਼ਵ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਿਵਸ (World Environment Day) ਕਿਸ ਦਿਨ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਵ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਿਵਸ ਹਰ ਸਾਲ 5 ਜੂਨ ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਹਫ਼ਤਾ (Wildlife Week) ਕਦੋਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਕਤੂਬਰ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹਫ਼ਤੇ ਨੂੰ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਸਪਤਾਹ ਹਫਤੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਦੇ ਲਈ ਸੀਰਿਆ ਕਲੱਬ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਿਸਨੇ ਤੇ ਕਦੋਂ ਕੀਤੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਾਨ ਮੂਰ ਨੇ ਸੰਨ 1890 ਵਿਚ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਸੀਰਾ ਕਲੱਬ (Sierra Club) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਐੱਸ. ਪੀ. ਗੋਦਰੇਜ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਿਸ ਇਨਾਮ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਐੱਸ. ਪੀ. ਗੋਦਰੇਜ ਨੂੰ ਸੰਨ 1999 ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ ਇਨਾਮ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਨ-ਚੇਤਨਾ (Public Environment Awareness) ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਧਾਰਨ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਭੌਤਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਨੈਤਿਕ ਪਹਿਲੂਆਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਨ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਨ-ਚੇਤਨਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਈਕੋ ਕਲੱਬ (Eco Club) ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਜੋ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕੀ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੌਲਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਈਕੋ ਮੰਡਲੀ (Eco Club) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਜਨਸੰਖਿਆ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ (Population Education Programme) ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਨਸੰਖਿਆ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਆਕਾਰ ਤੇ ਜਨਮ-ਦਰ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਵਿਚ ਭਾਗੀਦਾਰ ਕੁੱਝ ਸਵੈਇੱਛਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਮ , ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਵਿਚ ਭਾਗੀਦਾਰ ਕੁੱਝ ਸਵੈਇੱਛਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਹਨ –

1. Bombay National History Society (BNHS)
2. Wild Life Preservation Society of India (WPSI)
3. World Wild Life Fund for Nature (WWFN) I

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਨਰਮਦਾ ਬਚਾਉ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਿਸ ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਲਪਰਿਕਸ਼ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਜੈਵ ਵਿਵਿਧਤਾ/ਜੀਵ-ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਸੁਰੱਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰੋਟਰੀ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਗਠਨ, ਰੈੱਡ ਕਰਾਸ, ਰਾਸ਼ਟਰੀਕ੍ਰਿਤ ਬੈਂਕ, ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਜਾਨ ਮੂਰ ਨੇ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਜਨ-ਸਾਧਾਰਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ . ਕੀਤਾ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਿਗਨੋਈਆ (Signoia) ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਜਾਨ ਮੂਰ ਨੇ ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਇਹ ਵਿਸ਼ਵ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਰੁੱਖ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਚੇਤਨਾ ਅਭਿਆਨ ਦੇ ਕੀ ਮਾਧਿਅਮ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਰੈਲੀ, ਜਲੂਸ, ਜਨ ਸੰਚਾਰ, ਸਮਾਚਾਰ ਪੱਤਰਿਕਾ, ਨਾਰਾ ਤਿਯੋਗਿਤਾ, ਨਾਟਕ ਮੰਚਨ ਆਦਿ ਵਾਤਾਵਰਣ ਚੇਤਨਾ ਅਭਿਆਨ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜਨ-ਸਹਿ-ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਦਾ ਇਕ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਕੋਲ ਸੁਖੋਮਾਜਰੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟਣ ਦੇ ਮਾੜੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਦੁਬਾਰਾ ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਚਰਾਈ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਆਪ ਲਈ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸੁਨੇਹਾ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹੜੇ ਜਨ ਸੰਚਾਰ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸੁਨੇਹਾ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਅਖ਼ਬਾਰ, ਰੇਡੀਓ, ਟੀ.ਵੀ., ਮੈਗਜ਼ੀਨਾਂ, ਪੋਸਟਰਾਂ, ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਆਦਿ ਜਨਸੰਚਾਰ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਲੋਕ ਜਾਗਰੁਕਤਾ ਤਹਿਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ? .
ਉੱਤਰ-
ਲੋਕ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਤਹਿਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੂਲ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ, ਨਿਯਮਾਂ, ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਅਤੇ ਸਾਵਧਾਨੀਆਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਵੱਡਾ ਉਦਯੋਗ ਲਗਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਨ-ਸਹਿਭਾਗਿਤਾ ਕਿਉਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗਾਂ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ਆਵੇਗੀ ਜਿਸਦੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਂ ਘੱਟ ਕਰਨ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਚਾਹੀਦਾ ਹੋਵੇਗਾ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੁੱਛਿਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਸਹਿਯੋਗ ਦੇ ਕੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਨਗੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਸਕੂਲਾਂ ਅਤੇ ਕਾਲਜਾਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਇਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਵਿਸ਼ਾ ਕਿਉਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਨ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
CES ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਇਹ ਕੇਂਦਰ ਕਿੱਥੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਵਾਤਾਵਰਣ ਤੰਤਰ ਵਿਗਿਆਨ ਕੇਂਦਰ । ਇਹ ਕੇਂਦਰ ਬੰਗਲੌਰ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮਹੱਤਤਾ ਵਾਲੇ ਖ਼ਾਸ ਦਿਨਾਂ ਨੂੰ ਮਨਾਉਣ ਦੀ ਨੈਤਿਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਕਿਸਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਰਕਾਰ, ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਈਕੋ-ਕਲੱਬ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਅਨਪੜ੍ਹ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਤੀ ਚੇਤਨਾ ਕਿਵੇਂ ਲਿਆਂਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਕਠਪੁਤਲੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ, ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ ਮੇਲ, ਵਿਗਿਆਨ ਮੇਲੇ, ਫ਼ਿਲਮਾਂ (ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਖੇਤਰੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ) ਅਤੇ ਪੋਸਟਰਾਂ ਰਾਹੀਂ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਜਨਸੰਖਿਆ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਕੀ ਲਾਭ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਨਸੰਖਿਆ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਕਾਸ ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਰਾਹ ‘ਤੇ ਚਲਦੇ ਹੋਏ ਜਨਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਸੀਮਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਬਲਕਿ ਬੇਹਤਰ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਵੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

(ਅ) ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Type I)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ

• ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਨ-ਚੇਤਨਾ ਜਾਗਰਿਤ ਕਰਨਾ।
• ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨਾ।
• ਜਨ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਚ ਵਿਵੇਕਪੂਰਨ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਫ਼ੈਸਲੇ ਲੈਣ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜਨਤਕ ਸ਼ਮੂਲਿਅਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪਰਿਯੋਜਨਾ ਦਾ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੀ ਸੁਖਨਾ ਝੀਲ ਦੇ ਕੋਲ ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿਚ ਸੁੱਖੋਮਾਜਰੀ ਪਿੰਡ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਜਨਤਕ ਸ਼ਮੂਲਿਅਤ ਦਾ ਇਕ ਚੰਗਾ ਉਦਾਹਰਨ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਟਾਵ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਕਈ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਇਥੋਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪਹਾੜੀਆਂ ‘ਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਜਿਸਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਖੇਤਰ ਦੀ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਸੁਧਾਰ ਆਇਆ। ਭੂਮੀ ਖੋਰ ਵਿਚ ਕਮੀ ਆਈ ਹੈ ਅਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿੰਚਾਈ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਹੋਣ ਲੱਗੀਆਂ ਹਨ। ਫ਼ਸਲ ਅਤੇ ਚਾਰੇ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਚ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਵਾਧਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

• ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਣਾ।
• ਮੁੱਖ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ‘ਤੇ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ।
• ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਖ਼ਾਸ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਬਲਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ।
• ਬਹੁਪੱਖੀ ਸੋਚ ਦਾ ਹੋਣਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰਨ ਵਿਚ, ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਉਦੇਸ਼ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਉਦੇਸ਼ ਹਨ –

1. ਮੂਲਭੂਤ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਨਤਾ ਵਿਚ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ।
2. ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਏਕਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਵਧਾਵਾ ਦੇਣਾ।
3. ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸੁਲਝਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਨਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਨ-ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਤਰੀਕੇ ਅਪਣਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਨ-ਚੇਤਨਾ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਦੇ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਉਪਾਅ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ –

• ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਸਕੂਲਾਂ ਅਤੇ ਕਾਲਜਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਇਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
• ਜਨ ਸਾਧਾਰਨ ਨੂੰ ਜਨ-ਸੰਚਾਰ ਸਾਧਨਾਂ ਜਿਵੇਂ-ਅਖ਼ਬਾਰ, ਰੇਡੀਓ, ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ, ਚਲ-ਚਿੱਤਰ, ਮੈਗਜ਼ੀਨਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਜਾਗਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
• ਸਵੈ-ਇੱਛਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਵੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਚੇਤਨਾ ਫੈਲਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।
• ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਾਰਜਸ਼ਾਲਾਵਾਂ (Workshops) ਅਤੇ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਨੀਤੀ ਨਿਰਧਾਰਕਾਂ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
• ਈਕੋ-ਕਲੱਬ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸੋਸਾਇਟੀਆਂ ਬਣਾ ਕੇ (ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਸਕੂਲਾਂ, ਕਾਲਜਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਿੱਦਿਅਕ ਅਦਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ (Environmental Education) ਨਾਲ ਜਨ-ਜਾਗਰੂਕਤਾ Public Awareness) ਕਿਵੇਂ ਵੱਧਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਾਉਣ ਵਿਚ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਸਕੂਲਾਂ, ਕਾਲਜਾਂ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਬੱਚੇ ਇਸ ਤੋਂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਣਗੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਜੋ ਅੱਜ ਦੇ ਬੱਚੇ ਸਮਝਦਾਰ ਹੋ ਗਏ ਤਾਂ ਕੱਲ ਦਾ ਜੁਆਨ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਆਪਣੇ ਆਪ ਸਮਝਦਾਰ ਹੋ ਜਾਣਗੇ । ਉਸ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਨੁਕਸਾਨ ਵਿਚ ਕਮੀ ਆਵੇਗੀ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਸਥਿਤੀ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਕੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੁਲ-ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਆ ਜਾਵੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਨਾਲ ਜਨ-ਅਭਿਵਿਤੀਆਂ ਕਿਵੇਂ ਬਦਲ ਜਾਣਗੀਆਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵਿਚ ਕਟੌਤੀ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਕਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਰਕੇ ਇਹ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ | ਕਈ ਕਾਰਕ ਤਾਂ ਤਕਨੀਕੀ ਹਨ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ । ਜਿਵੇਂ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ‘ਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲਾ ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਜਾਂ ਭਾਫ਼ । ਆਮ ਲੋਕ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ । ਪਰ ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਇਹ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਕੇ ਕਈ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਰਾਹੀਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਾਈਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਵਿਚ ਬਦਲਾਅ ਆਵੇਗਾ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਿੱਖਿਆ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨਾ, ਗਰਭ ਨਿਰੋਧਕ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣਾ, ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਲੋਕ ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕ ਹੋਣ ।

(ੲ) ਛਟ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Type II)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਜਨ-ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ? ਜਨ-ਜਾਗਰੁਕਤਾ ਦੇ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਲਈ ਵਿਧੀਆਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਜਨ-ਜਾਗਰੁਕਤਾ ਤੋਂ ਭਾਵ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਤੀ, ਇਸਦੇ ਪਤਨ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਚੇਤ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਜਨ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਿਸ਼ਵ ਦਾ ਮੁੱਦਾ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਜਨ ਸਾਧਾਰਨ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਜਨ-ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦੇ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਅਪਣਾਈਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ –

• ਸਿੱਖਿਆ
• ਪਰਿਸਥਿਤਕੀ ਕਲੱਬ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ
• ਜਨਸੰਖਿਆ ਸਿੱਖਿਆ ਕਾਰਜਕ੍ਰਮ ਜਾਂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ
• ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਨ-ਚੇਤਨਾ ਅਭਿਆਨ
• ਨੀਤੀ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿਚ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਜਨਸੰਖਿਆ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ (Population Education Programme) ਤੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰੋ।
ਉੱਤਰ-
ਜਨਸੰਖਿਆ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਇਕ ਵਿਆਪਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਜਨਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਵਧੀਆ ਜੀਵਨ ਜੀਉਣ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣਾ ਅਤੇ ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਜਨਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਸੀਮਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਪਰਿਵਾਰ ਕਲਿਆਣ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੂੰ ਲੋਕਪ੍ਰਿਯ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ ! ਵਰਤਮਾਨ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਾਧਾ ਇਕ ਗੰਭੀਰ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਦੇ ਕਾਰਨ ਵਿਸ਼ਵ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਧਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ‘ਤੇ ਦਬਾਉ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਜੇਕਰ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਸਾਧਨ ਘੱਟ ਪੈ ਜਾਣਗੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਤਾਂ ਰੁਕੇਗਾ ਹੀ, ਪਰੰਤੂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਵੀ ਪੂਰੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਜਨਸੰਖਿਆ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। | ਜਨਸੰਖਿਆ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੁਆਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਆਕਾਰ ਤੇ ਜਨਮ-ਦਰ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਨਸੰਖਿਆ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਵਿਚ ਗਰਭ ਨਿਰੋਧ ਦੇ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਤਰੀਕੇ ਅਤੇ ਗਰਭਵਤੀ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿਚ ਹਿਮਾਲਿਆ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ 27 ਮਾਰਚ, 1973 ਨੂੰ ਚੱਮੋਲੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਮੰਡਲ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਆਰੰਭ ਹੋਇਆ। ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਥਮ ਪਰਿਸਥਿਤਕੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਚੰਡੀ ਪ੍ਰਸਾਦ ਭੱਟ (Chandi Parsad Bhatt) ਅਤੇ ਸੁੰਦਰ ਲਾਲ ਬਹੁਗੁਣਾ (Sunder Lal Bahuguna) ਨੇ ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਜਨਤਕ ਰੂਪ ਦੇਣ ਲਈ ਚੰਗੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਵੀ ਵੱਧ-ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਗੋਰੀ ਦੇਵੀ (Gauri Devi) ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਸੰਗਠਿਤ ਹੋ ਕੇ ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਸਫਲ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।

ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਨੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ 10 – 25 ਸਾਲਾਂ ਤਕ ਬੰਦ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਰੱਖੀ ਤਾਂ ਜੋ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦਾ 60 ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਤ ਖੇਤਰ ਜੰਗਲਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੋ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਢਾਲਦਾਰ ਭੂਮੀ ‘ਤੇ ਖ਼ਾਦ, ਚਾਰਾ, ਬਾਲਣ, ਖਾਦਾਂ ਅਤੇ ਰੇਸ਼ਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਰੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਲਾਇਆ ਜਾਵੇ।ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ ਸਿਰਫ਼ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਾਰੀ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ (Environment Education) ਦਾ ਅਰਥ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦਾ ਉਲੇਖ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਭਾਵ ਉਸ ਸਿੱਖਿਆ ਤੋਂ ਹੈ ਜੋ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮਾਮਲਿਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ ਭਾਵ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਾਰੇ ਪਹਿਲੂਆਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਹੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। | ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਭੌਤਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ, ਨੈਤਿਕ, ਆਰਥਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ, ਸੁਭਾਅ, ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਰੀਆਂ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਚ ਗਿਆਨ ਹੋਵੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਜਾਂ ਗੁੱਝਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅਪਣੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ, ਸੁਭਾਅ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ‘ਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਸਿਰਫ਼ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ (Areas of Environmental Education ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਹਨ –

• ਸੰਸਾਧਨ (Resources)
• ਵੱਲੋਂ ਸਿੱਖਿਆ (Population Education)
• ਵੱਲੋਂ ਵਾਧਾ (Population Growth)
• ਸਰੀਰਕ ਸਿਹਤ (Physical Health)
• ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਪੋਸ਼ਣ (Food and Nutrition)
• ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Pollution)।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ (Main Objectives of Environmental Education) ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ –

• ਪਰਿਸਥਿਤਕੀ ਸੰਤੁਲਨ ਲਈ ਜਨ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ।
• ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਗਿਆਨ ਕਰਾਉਣਾ ਤੇ ਸੋਚਣ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ।
• ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾਏ ਰੱਖਣ ਦੀ ਰੁਚੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ।
• ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਤੁਲਨ ਵਿਗਾੜਨ ਵਾਲੇ ਕਾਰਕਾਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਕਰਨਾ।
• ਜੈਵ, ਭੌਤਿਕ (Bio-physical) ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਸਮਾਧਾਨ ਵਿਚ ਸਹਿਭਾਗੀ ਬਣਨ ਹੇਤੁ ਜਨਤਾ ਦੀ ਮਨੋਵਿਤੀ ਵਿਚ ਬਦਲਾਵ ਲਿਆਉਣਾ।
• ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਨਿਰਮਿਤ ਜੈਵ ਭੌਤਿਕ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ · ਸਮਝਾਉਣਾ ।

(ਸ) ਚ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪਸ਼ਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ (Environment Education) ਦਾ ਭਾਵੇਂ ਕਿਸ ਸਿੱਖਿਆ ਤੋਂ ਹੈ ? ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਵੀ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਤੋਂ ਭਾਵ ਉਸ ਸਿੱਖਿਆ ਤੋਂ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਮਾਮਲਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ। | ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਭੌਤਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ, ਨੈਤਿਕ, ਆਰਥਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ, ਸੁਭਾਅ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਚ ਗਿਆਨ ਹੋਵੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਜਾਂ ਗੁੱਝਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਉਸਦੀ ਆਪ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ, ਸੁਭਾਅ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ‘ਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ , ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਚ ਕਈ ਰਾਸ਼ਟਰ ਅਪਣੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪਦਤੀ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣਿਕ ਅਧਿਐਨ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣਕ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਕਦਮ ਚੁੱਕ ਰਹੇ ਹਨ।

ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਮਹੱਤਵ (Importance of Environmental Education)-ਵਾਤਾਵਰਣਿਕ ਸਿੱਖਿਆ, ਅੱਜ ਦੇ ਪਰਵੇਸ਼ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਮਹੱਤਵ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨਾਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ –
1. ਜਨ-ਜਾਗਰੂਕਤਾ (Public Awareness ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ … ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਾਉਣ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪਰੂਨ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

2. EBEDE Ågut famio (Knowledge Related with Environment), ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰਦਾਈ ਕਾਰਨਾਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦਾ ਜੋੜ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਪੂਰੀ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

3. ਜਨ ਅਭਿਵਿਤੀਆਂ (Public Attitude-ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਅਭਿਵਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਬਦਲਾਅ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਦਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਅਭਿਵਿਤੀਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋ ਕੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣਾ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

4. ਕੌਸ਼ਲ ਸਿਰਜਨ {Skill Development)-ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਰੂਪ ਨਾਲ ਵੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਲਾਹ/ਉਪਾਅ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਾਉਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ।ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਰਾਹੀਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਤੁਲਨ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕੌਸ਼ਲ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

5. ਸਹਿਭਾਗਿਤਾ (Involvement)-ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਉੱਤਰਦਾਇਤਵਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ। ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਗਿਆਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਤੁਲਨ ਨੂੰ ਬਣਾਏ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਧਾਰ ਦੇ ਲਈ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਸਹਿਭਾਗਿਤਾ ਨਿਭਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ।

6. ਮੁੱਲਾਂਕਣ ਯੋਗਤਾ (Evaluation Ability)-ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਪਰਿਸਥਿਕੀ, ਆਰਥਿਕ, ਸੁੰਦਰਤਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਅਕ ਕਾਰਕਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਾਤਾਵਰਣਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦਾ ਮੁੱਲਾਂਕਣ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ।

7. ਸਮਾਜਿਕ, ਚਰਿੱਤਰ ਜਾਂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ (Social Character Developmentਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਚਰਿੱਤਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਰਾਹੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ, ਪਿਆਰ, ਰਲ-ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ, ਸਹਿਨਸ਼ੀਲਤਾ ਵਰਗੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 5 ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ Important Questions and Answers.

PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 5 ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ

(ੳ) ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਉਦਾਰੀਕਰਨ (Liberalisation) ਦਾ ਅਰਥ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਦਾ ਅਰਥ, ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿਬੰਧ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਸੁਤੰਤਰ ਰਹਿਣਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਬਹੁਤੀ ਨਿਯੰਤਰਨ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਉਹਨਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ਜਿਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਭੂ-ਮੰਡਲੀਕਰਨ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ (Globalisation) ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਵ ਬੈਂਕ, ਖੁਰਕ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਸੰਸਥਾ (F.A.0.), ਵਿਸ਼ਵ ਸਿਹਤ ਸੰਗਠਨ (W.H.O.), ਯੂਨਾਈਟੇਡ ਨੇਸ਼ਨ ਸੰਗਠਨ (U.N.O.)।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
M.I.G.A. ਦਾ ਅਰਥ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਹੁਦੇਸ਼ੀ ਪੂੰਜੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਗਾਰੰਟੀ ਏਜੰਸੀ (Multinational Investment Guarantee Agency)|

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਆਰਥਿਕ ਉਦਾਰੀਕਰਨ (Economic Liberalisation)ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੁਧਾਰਾਂ (Economic Reforms) ਦਾ ਆਰੰਭ ਕਦੋਂ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
1991 ਈ: ਵਿਚ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਇੰਟਰਨੈਟ (Internet) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇੰਟਰਨੈਟ ਦੁਆਰਾ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਕੋਈ ਵੀ ਸੂਚਨਾ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਿੱਸੇ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਣ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਨਾਲ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀਕਰਨ ਹੋਇਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੁਆਰਾ ਦੂਰ-ਸੰਚਾਰ, ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀਕਰਨ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਵਪਾਰੀ ਵਰਗ ਲਈ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਪਾਰੀ ਵਰਗ ਲਈ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਅਧਿਕ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿਕਲਪ ਅਤੇ ਲਾਭ ਦੇ ਚੰਗੇ ਮੌਕੇ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਅਰਥ ਮੁਕਤ ਬਜ਼ਾਰ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਰਕਾਰ, ਕੰਪਨੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮੁਦਾਇ ਦੇ ਮੱਧ ਪ੍ਰਤੀਮਾਪ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਅਰਥ ਮੁਕਤ ਬਜ਼ਾਰ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਦਹਜ਼ਮੀ, ਕੈਂਸਰ, ਖੂਨ ਦੀ ਕਮੀ ਅਤੇ ਨਾੜਾਂ ਦੇ ਰੋਗ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਜਨਸੰਖਿਆ, ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦਾ ਪੱਛੜਿਆਪਨ, ਘੱਟ ਵਿਕਾਸ ਦਰ, ਅਰਥਹੀਣ ਸਿੱਖਿਅਕ ਢਾਂਚਾ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਬਾਡ ਬੈਡਿੰਗ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਕੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਾਡ ਬੈਡਿੰਗ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਉਦਯੋਗਪਤੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਜ਼ਰੂਰੀ ਬਦਲਾਅ ਛੇਤੀ ਹੀ ਕਰ ਸਕਣ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਲਾਈਸੈਂਸੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? .
ਉੱਤਰ-
ਆਮ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਜੇਕਰ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਲੈਣ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਲਾਈਸੈਂਸੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
F. A. 0. ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਂ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਸੰਸਥਾ (Food and Agriculture Organisation)|

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਧਰਤੀ ਇਕ ਵੱਡਾ ਪਿੰਡ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਦੋ ਕਾਰਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਅਜਿਹੇ ਦੋ ਕਾਰਕ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਰਕੇ ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ਇਕ ਵੱਡਾ ਪਿੰਡ ਬਣ ਗਈ ਹੈ । ਤਕਨੀਕੀ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਵਿਕਸਿਤ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਵੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਕੀ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਸੇਵਾ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦਾ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਾਂ, ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਸੇਵਾ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦਾ ਇਕ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
FERA ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
FERA ਤੋ ਭਾਵ ਹੈ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮੁਦਰਾ ਨਿਯੰਤਰਣ ਐਕਟ (Foreign Exchange Regulatory Act)|

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਭਾਰਤ ਦੇ MIGA ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਜਾਣ ਨਾਲ ਕੀ ਲਾਭ ਹੋਇਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਵਾਨਿਤ ਪੂੰਜੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਜਬਤੀ ਵਿਰੁੱਧ ਬੀਮਾਵਿਤ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
1960 ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ (Green Revolution) ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਕੀ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ 1960 ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
1950 ਵਿਚ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕੀ ਸੀ ਅਤੇ 1985 ਵਿਚ ਇਹ ਵੱਧ ਕੇ ਕੀ ਹੋ ਗਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ 1950 ਵਿਚ 50 ਲੱਖ ਮੀਟ੍ਰਿਕ ਟਨ ਸੀ ਅਤੇ 1985 ਵਿਚ ਇਹ ਵੱਧ ਕੇ 150 ਲੱਖ ਮੀਟ੍ਰਿਕ ਟਨ ਹੋ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਉੱਤੇ ਕਈ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੋਏ । ਕਿਸੇ ਇਕ ਬਾਰੇ ਦੱਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਸਾਵੀਂ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਿਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਛੋਟੀਆਂ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਉਦਯੋਗਿਕ ਇਕਾਈਆਂ ਬੰਦ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਦਿਨ-ਬ-ਦਿਨ ਜਲ, ਵਾਯੂ ਅਤੇ ਧੁਨੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵੱਧਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਦਭਾਵਨਾ ‘ਤੇ ਕੁੱਝ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਿਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਅਤੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਪਾਰਿਵਾਰਿਕ ਸੰਬੰਧ ਬਿਗੜ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਕੱਲੇ ਪਰਿਵਾਰ ਬਣ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕਸੁਰੱਖਿਆ ਘੱਟ ਰਹੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਅਤੇ ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਦੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਏ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਅਤੇ ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਨੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਇਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
SAARC ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
SAARC = South Asian Association for Regional Co-operation.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕਿਹੜੇ ਸੰਗਠਨ ਜੁੰਮੇਵਾਰ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

• ਵਿਸ਼ਵ ਬੈਂਕ (World Bank),
• ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਾਨੇ ਫੰਡ ਅਤੇ
• ਵਿਸ਼ਵ ਵਪਾਰ ਸੰਗਠਨ ।

(ਅ) ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Type I)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਨੀਤੀ ਦੇ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਏ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣ ਨਾਲ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਏ

1. ਲਾਈਸੈਂਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ।
2. ਪਿੱਛੜੇ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਵਿਕਾਸ।
3. ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮੁੱਦਰਾ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਨਿਰਯਾਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ।
4. ਉਦਯੋਗ ਵਿਚ ਬਾਡ ਬੈਡਿੰਗ ਪ੍ਰਥਾ ਦਾ ਆਰੰਭ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਤੇ ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਕਾਰਨ ਉਦਯੋਗਾਂ ‘ ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਅਤੇ ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਦਯੋਗਾਂ ਉੱਤੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਏ ਹਨ ।

• ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਉਦਯੋਗ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਏ ਹਨ।
• ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਮੌਕਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਧੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਘੱਟ ਹੋਈ ਹੈ।
• ਉਦਯੋਗਿਕ ਇਕਾਈਆਂ ਪਿੱਛੜੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਲੱਗਣ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਸਹਿਣ ਦਾ ਪੱਧਰ ਉੱਚਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।
• ਉਦਯੋਗ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੋਰ ਕਈ ਕੰਮ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਵਾਜਾਈ ਅਤੇ ਦੂਰ-ਸੰਚਾਰ ਦੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਵੀ ਪਿੱਛੜੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਮਿਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਮਾਜਿਕ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੀ ਨਕਾਰਾਤਮਕ (Negative) ਭੂਮਿਕਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਅਤੇ ਜੀਣ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਬਦਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਸਰੀਰਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਸਮਾਜਿਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਅਤੇ ਰੀਤਾਂ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਦੇ ਪਤਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਰਿਵਾਰਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਵੱਡੇ ਬਦਲਾਅ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਕੁੱਝ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਪਹਿਲੂਆਂ (ਗੱਲਾਂ) ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ |
ਉੱਤਰ-
ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਕੁਝ ਨੌਕਾਰਾਤਮਕ ਪਹਿਲੂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ –

1. ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜਲਵਾਯੁ ਖਰਾਬ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਵੱਖ ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਦੁਸ਼ਣਾਂ ਦਾ ਅਸਰ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ।
2. ਵੱਡੀਆਂ ਉਦਯੋਗਿਕ ਇਕਾਈਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਛੋਟੀਆਂ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਉਦਯੋਗਿਕ ਇਕਾਈਆਂ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਜਲਵਾਯੂ ਦੇ ਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਜਲਵਾਯੂ ਦੇ ਦੁਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ –

• ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ
• ਪਥਰਾਟ ਈਂਧਨਾਂ ਦਾ ਦਹਿਨ
• ਪੈਸਟੀਸਾਈਡਜ਼ ਦੀ ਬੇਲੋੜੀ ਵਰਤੋਂ
• ਜੀਵ ਨਾ-ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ ਕਚਰਾ ।
• ਖੇਤੀ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦਾ ਸਾੜਨਾ
• ਉਦਯੋਗਾਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲਾ ਧੂੰਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਦਭਾਵਨਾ ‘ਤੇ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਚੰਗੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਕਈ ਕਿਸਮ ਨਾਲ ਚੰਗਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ –

1. ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਚੰਗੀਆਂ ਡਾਕਟਰੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ |
2. ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਵਿਚ ਕਟੌਤੀ ਹੋਈ ਹੈ ।
3. ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ।
4. ਸੰਚਾਰ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਣ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਇਕ ਪਿੰਡ ਵਾਂਗ ਛੋਟੀ ਜਾਪਣ ਲੱਗ ਪਈ ਹੈ ।

(ੲ) ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Type II)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਖੇਤੀ ‘ਤੇ ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੱਸੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ’ਤੇ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅੱਗੇ ਲਿਖੇ ਹਨ

1. ਅਨਾਜ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਉਪਯੋਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਚੇ ਹੋਏ ਅਨਾਜ਼ ਨੂੰ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਵੇਚ ਕੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮੁਦਰਾ ਕਮਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।
2. ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਿਸਾਨ ਸਬਜੀਆਂ ਦੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਕਿਸਮ, ਫੁੱਲ-ਫੁੱਲ, ਮਸਾਲੇ ਅਤੇ ਸੁੱਕੇ ਮੇਵੇ ਆਦਿ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੰਗ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਉਗਾ ਕੇ ਬੀਜ ਕੇ) ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਆਮਦਨ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
3. ਪ੍ਰਯੋਗਿਕ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਖੇਤੀ ਕਰ ਕੇ ਬੰਜਰ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਉਪਜਾਊ ਭੂਮੀ ਵਿਚ ਬਦਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ |
4. ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਕਿਸਾਨਾਂ ਲਈ ਆਰਥਿਕ ਲਾਭ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਅਤੇ ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਨੇ ਉਤਪਾਦਨਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾ ਤਾਂ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਪੰਤੁ ਕੁਝ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਧੀਆ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਚਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਚਾਰਗਾਹਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਪਯੋਗ, ਪੁਰਾਣੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਭੂਮੀ ਖੋਰ, ਰੇਗਿਸਤਾਨ, ਹੜ੍ਹ, ਲੁਨੀਕਰਨ ਆਦਿ ਖ਼ਤਰੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ‘ਤੇ ਮੰਡਰਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ, ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚ ਹੈ। ਜਲਵਾਯੂ ਨੁਕਸਾਨ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਵਿਸ਼ਵ ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ ਦੇ ਘਟਣ ਕਾਰਨ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀਨ ਹਾਊਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨਾਲ ਲੜ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੁਆਰਾ ਮਨੁੱਖੀ ਸ਼ਕਤੀ ਯੋਗ ਅਤੇ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੇਣ ਲਈ ਆਈ ਅਸਮਰਥਾ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਸੁਧਾਰ ਆਇਆ , ਹੈ। ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਵਧਣ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਕਮਾਈ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਨਵੇਂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਨਾਲ ਖੇਤੀ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਨਵੀਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦੇ ਕਾਰਣ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਵੱਧ ਮੌਕੇ ਹਾਸਿਲ ਹੋਏ ਹਨ। ਪਰੰਤੁ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਮਸ਼ੀਨੀ ਯੁੱਗ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਾਨਵ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਬੇਕਾਰ ਹੋਣ ਅਤੇ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਸੰਬੰਧੀ ਮੁਸ਼ਿਕਲਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਕਈ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਮਰੱਥ ਹਨ ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿਚ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਵਿਚ ਕਮੀ ਆਈ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਬੈਂਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਸੇਵਾ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਯੋਜਨਾ ਇਹ ਸਿੱਧ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕੰਪਿਊਟਰਾਂ ਨੇ ਬੈਂਕਾਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਵਿਚ ਕਮੀ ਲਿਆਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਬਿਨਾਂ ਕੰਮ ਤੋਂ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜ ਦੀ ਆਮਦਨੀ ਘੱਟ ਗਈ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਹੁਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕੰਪਨੀਆਂ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਈਆਂ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਕਈ ਮੌਕੇ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਣ ਲੋਕ ਚੰਗੀ ਨੌਕਰੀ ਲੱਭਣ ਦੀ ਖ਼ਾਤਿਰ ਇਕ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਕੇ ਦੁਸਰੀ ਲੱਭ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਯੋਗ ਅਤੇ ਨਿਪੁੰਨ ਲੋਕ ਸੁਨਹਿਰੀ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਆਸ ਵਿਚ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵੱਲ ਚੱਲ ਪਏ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਸੁਚਾਰੂ ਉਪਯੋਗ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਸਥਿਤੀ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਕੀ-ਕੀ ਬਦਲਾਅ ਆਏ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਕਰਕੇ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਚੰਗੇ ਅਤੇ ਮਾੜੇ ਦੋਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਦਲਾਅ ਆਏ ਹਨ । ਚੰਗੇ ਬਦਲਾਅ (Positive Changes) -ਇਹ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ –

• ਮੋਬਾਇਲ, ਸੈਟੇਲਾਈਟ ਫੋਨਾਂ ਅਤੇ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਰਾਹੀਂ ਸੰਚਾਰ ਅਤੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਾ ਵਟਾਂਦਰਾ ਹੁਣ ਕੁੱਝ ਹੀ ਪਲਾਂ ਵਿਚ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
• ਪੁਰੀ ਧਰਤੀ ਦੀਆਂ ਸੱਭਿਅਤਾਵਾਂ ਇਕ ਸਮਾਨ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ।
• (FERA) ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮੁਦਰਾ ਨਿਯੰਤਰਣ ਐਕਟ ਬਣਨ ਨਾਲ ਬਹੁਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕੰਪਨੀਆਂ ਨੂੰ ਅਚੱਲ ਸੰਪੱਤੀ ਖ਼ਰੀਦਣ, ਵਿਦੇਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਲੋਂ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ ਕਮਾਈ ਦਾ ਭੁਗਤਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜਤ ਮਿਲੀ ਹੈ ।
• ਕੱਚੇ ਮਾਲ ਅਤੇ ਤਿਆਰ ਮਾਲ ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਰੁਕੀ ਹੈ ।

ਮਾੜੇ ਬਦਲਾਅ (Negative Changes) -ਇਹ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ

1. ਘਰੇਲੂ ਅਤੇ ਛੋਟੀਆਂ ਉਦਯੋਗਿਕ ਇਕਾਈਆਂ ਬੰਦ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ।
2. ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਵਧੀ ਹੈ ।
3. ਆਬਾਦੀ ਵਿਚ ਬੇਤਹਾਸ਼ਾ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ।
4. ਅੱਤਵਾਦ ਅਤੇ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ।
5. ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (50 ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵੱਧਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਵੱਧ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਭਾਰਤ ਦੀ ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰੋ। ਉੱਤਰ-ਭਾਰਤ ਦੀ ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹਨ –
1. ਲਾਈਸੈਂਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ (Abolishing Licensing System-ਉਦਯੋਗਾਂ ਲਈ 1978 ਵਿਚ 3 ਕਰੋੜ ਦੇ ਵਪਾਰ ਤੋਂ ਵਧਾ ਕੇ 1988-89 ਵਿਚ ਵਿਕਸਿਤ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਲਈ 55 ਕਰੋੜ ਅਤੇ ਪਿੱਛੜੇ ਖੇਤਰਾਂ ਲਈ 50 ਕਰੋੜ ਤਕ ਦੇ ਵਪਾਰ ਲਾਈਸੈਂਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਛੂਟ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ।

2. ਨਿਰਯਾਤ ਯੋਗ ਵਸਤਾਂ ਦੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਨ (Encouragement for Import of Goods-ਉਹਨਾਂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਰਯਾਤ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ, ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਕੇ ਨਿਰਧਾਰਿਤ 5% ਵਾਰਸ਼ਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦਰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਲਈ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਨ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ।

3. ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਵਿਚ ਵਾਧਾ (Foreign Investment-ਉਦਯੋਗਿਕ ਨੀਤੀਆਂ ਵਿਚ ਹੋਏ ਸੁਧਾਰਾਂ ਨੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪੂੰਜੀਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਧਨ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਦੀ ਨੀਤੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਨਾਲ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਵੱਧ ਗਿਆ ਹੈ।

4. ਪਿੱਛੜੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ (Development of Backward Sectors-ਟੈਕਸ ਦੀ ਧਾਰਾ 80-I ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਇਹ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਉਦਯੋਗ ਪਿੱਛੜੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 8 ਸਾਲ ਤਕ ਆਪਣੇ ਲਾਭ ਵਿਚੋਂ 25% ਤਕ ਦੀ ਟੈਕਸ ” ਮਾਫ਼ੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

5. MR.T.P. ਅਤੇ F.E.R.A. ਕੰਪਨੀਆਂ ਲਈ ਛੂਟ (Relief for MRTP and FERA Companies)-Monopolies and Restrictive Trade Practices Act 3 Foreign Exchange Regulation Act (FE.R.A.) ਵਿਚ ਕੰਪਨੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਛੂਟ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ ।

6. ਬਹੁਦੇਸ਼ੀ ਪੂੰਜੀ-ਨਿਵੇਸ਼ ਗਾਰੰਟੀ ਏਜੰਸੀ MIGA (Multinational Investment Guarantee Agency) ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ (Relief for MRTP and FERA Companies)-ਭਾਰਤ ਬਹੁਦੇਸ਼ੀ ਪੂੰਜੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਗਾਰੰਟੀ ਏਜੰਸੀ (MIGA) ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਨਿਵੇਸ਼, ਸੰਪੱਤੀ ਦਖਲ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬੀਮਾਕ੍ਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

7. ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਾਰਦਰਸ਼ਤਾ (Greater Transperancy) -ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਆਈਆਂ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ ਆਧੁਨਿਕ ਮੋਟਰ, ਗੱਡੀਆਂ, ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਉਪਕਰਣ ਅਤੇ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵਧੀਆਂ ਹਨ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਮਾਨ ਚੁਨਣ ਦੀ ਸੁਵਿਧਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਦੀ ਨੀਤੀ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਨੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਪਾਰ ਵਿਚ ਕਦਮ ਰੱਖ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਵੇਂ ਬਜ਼ਾਰ ਉਦਯੋਗ, ਦਫ਼ਤਰ, ਬੈਂਕ, ਵਿੱਤੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵੱਧਦੇ ਅਰਥ-ਤੰਤਰ ਲਈ ਹੋਰ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 4 ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ Important Questions and Answers.

PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 4 ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ

(ਉ) ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ (Economic Development) ਦਾ ਅਰਥ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਅਰਥ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਆਮਦਨ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਣਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਕਿਹੜੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਪ੍ਰਬੰਧ, ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ, ਖਾਦ ਨਿਰਮਾਣ, ਖਣਨ ਆਦਿ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਸਹਾਈ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਮਾਜਿਕ ਜ਼ਰੂਰਤ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਿੱਖਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕਿਹੜੀ ਸੰਸਥਾ ਸੰਪਰਕ ਤੋਂ ਫੈਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਵ ਸਿਹਤ ਸੰਗਠਨ (W.H.O.) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ (Green Revolution) ਦੌਰਾਨ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿਚ ਕੀ-ਕੀ ਸੁਧਾਰ ਆਏ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਧੁਨਿਕ ਉਪਕਰਨਾਂ, · ਬਿਜਲਈ ਊਰਜਾ, ਸਿੰਜਾਈ ਉਪਕਰਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ, ਰਸਾਇਣਿਕ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿਚ ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਲਿਆਂਦੀ ਗਈ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਉਪਕਰਨਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਕ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਾਲ ਵਿਆਹ, ਬਾਲ ਮਜ਼ਦੂਰੀ, . ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਹਤ, ਸਮਾਜਿਕ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਿਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਗਰੀਬੀ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਸੋਂ ਵਿਸਫੋਟ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਸੰਪਰਦਾ ਦੀ ਅਸਮਾਨ ਵੰਡ, ਸਿੱਖਿਆ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੀ ਅਣ-ਉਪਲੱਬਧਤਾ ਅਤੇ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਅਵਸਰਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਰੁਜ਼ਗਾਰ (Employment) ਦਾ ਮਤਲਬ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਤੋਂ ਭਾਵ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਆਜੀਵਿਕਾ ਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕਿੱਤਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਆਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਲੜਕੀ ਦੀ ਉਮਰ ਕਿੰਨੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
18 ਸਾਲ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸਿਹਤ (Health) ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਿਹਤ ਇਕ ਸੰਪੂਰਨ ਸਰੀਰਕ, ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੇਵਲ ਰੋਗ ਜਾਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦੀ ਗੈਰ ਮੌਜੂਦਗੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਵਾਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੂਲ ਸਿੱਖਿਆ ਤੋਂ ਭਾਵ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ, ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਨਿਰਮਾਣ, ਵਾਤਾਵਰਣਿਕ, ਸਿੱਖਿਅਕ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਿਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਤੋਂ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਏਡਜ਼ (AIDS) ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਐਕੁਆਇਰਡ ਐਮੀਨੋ ਡੈਫੀਸੈਂਸੀ ਸਿੰਡਰੋਮ (Acquired Immuno Deficiency Syndrome) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਏਡਜ਼ ਦੇ ਰੋਗਾਣੂ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖੀ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧਕਤਾ ਵਾਇਰਸ (HIV) HIV = Human Immuno deficiency Virus |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਏਡਜ਼ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਰੋਗ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਏਡਜ਼ ਇਕ ਉਪ-ਅਰਜਿਤ (Acquired) ਰੋਗ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
HIV ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
HIV ਦੀ ਜਾਂਚ ਏਲੀਸਾ ਟੈਸਟ (ELISA Test) ਅਤੇ ਵੈਸਟਰਨ ਬਲੋਟ ਟੈਸਟ (Western Blot Test) ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਵਿਸ਼ਵ ਏਡਜ਼ ਦਿਵਸ ਕਦੋਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਰ ਸਾਲ 1 ਦਸੰਬਰ ਨੂੰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਰੋਗ (Disease) ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਜਿਹੀ ਅਵਸਥਾ ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਿਹਤ ਵਿਚ ਵਿਕਾਰ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਅਸਾਧਾਰਨ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਪੇਸ਼ ਆਵੇ ਤਾਂ ਅਜਿਹੀ ਅਵਸ਼ਥਾ ਨੂੰ ਰੋਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਨਮਜਾਤ ਰੋਗ (Inbom) ਅਤੇ ਉਪ-ਅਰਜਿਤ (Acquired) ਰੋਗ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਏਡਜ਼ ਦਾ ਪਤਾ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿੱਥੇ ਲੱਗਾ ?
ਉੱਤਰ-
1959 ਈ: ਵਿਚ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਏਡਜ਼ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਸੰਚਾਰੀ ਬਿਮਾਰੀਆਂ (Communicable Diseases) ਕੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਜੋ ਕਿਸੇ ਸੰਕ੍ਰਮਿਤ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਸਿਹਤਮੰਦ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਫੈਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਚਾਰੀ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਜਾਂ ਛੂਤ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਸੰਚਾਰੀ ਜਾਂ ਛੂਤ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ (Non-communicable Diseases) ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਹੈਜ਼ਾ, ਚੇਚਕ, ਖਸਰਾ, ਦਾਦ, ਟੀ.ਬੀ. ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਅਣ-ਸੰਚਾਰੀ ਬਿਮਾਰੀਆਂ (Non-communicable Diseases) ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਦਿਲ ਦਾ ਰੋਗ, ਕੈਂਸਰ, ਐਲਰਜ਼ੀ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਪ੍ਰਤੀਰੋਧਨ ਸੰਵੇਦਨਾਤਮਿਕ ਉਪਚਾਰ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਤੀਰੋਧਨ ਸੰਵੇਦਨਾਤਮਿਕ ਉਪਚਾਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧਨ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਪਾਰ (Agribusiness) ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਿਉਂ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਸੋਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਦੇ ਵੱਧਣ ਕਾਰਨ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਪਾਰ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਦੋ ਪੱਖ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਾਜਿਕ ਲੋੜ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਿੱਖਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27.
ਬਾਲ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਅਤੇ ਬਾਲ ਵਿਆਹ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
(i) ਵਿੱਦਿਆ ਦੀ ਘਾਟ,
(ii) ਗਰੀਬੀ ।

(ਅ) ਛੋਟ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Type I)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ (Economic Development) ਕਿਹੜੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ –

• ਦੇਸ਼ ਦਾ ਕੁੱਲ ਖੇਤਰ
• ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਦਾ ਆਕਾਰ ਅਤੇ ਦਰ
• ਕੱਚੇ ਮਾਲ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧਤਾ
• ਭੂਮੀ-ਵਿਅਕਤੀ ਅਨੁਪਾਤ
• ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧਤਾ
• ਉਦਯੋਗਿਕ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਵਾਧਾ
• ਜਨਤਾ ਦਾ ਸਿੱਖਿਅਕ ਪਿਛੋਕੜ
• ਜਨਤਾ ਦਾ ਜਾਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਗਠਨ
• ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਆਰਥਿਕ ਨੀਤੀਆਂ
• ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਪੱਧਰ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ (Social Development) ਵਿਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਕੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ, ਸਭਿਅਕ ਨਾਗਰਿਕ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਅਤੇ ਚਰਿੱਤਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਸਿੱਖਿਆ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਸਿੱਖਿਆ ਸਾਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਕੁਰੀਤੀਆਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਗਿਆਨ ਸੰਬੰਧੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਭਿੰਨ ਵਿਉਪਾਰਿਕ ਸਹੂਲਤਾਂ ਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਮੌਕੇ ਉੱਨਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਕਾਰਨ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਸੁਧਾਰ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸਿੱਖਿਆ ਵਸੋਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨ ਵਿਚ ਵੀ ਸਹਾਈ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਉਦਯੋਗ (Industries) ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਸਹਾਈ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਦਯੋਗ ਦਾ ਅਰਥ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਕੱਚੇ ਮਾਲ ਦਾ ਰੂਪਾਂਤਰਨ ਤਿਆਰ ਉਤਪਾਦਾਂ ਵਿਚ ਕਰਨਾ ਹੈ ।ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨਾਲ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋਇਆ । ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਮੌਕੇ ਉਪਲੱਬਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜਿਸਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਹੱਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਨਵੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਉੱਨਤ ਸਿਹਤ ਪਬੰਧ ਬਣ ਸਕਿਆ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਵੇਂ ਵਿਕਾਸਾਂ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਉਮਰ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਉਦਯੋਗ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ (Economy) ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦਾ ਕੀ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ –

1. ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
2. ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਖੰਡਾਂ ਵਿਚ ਵਿਕਾਸ ਸੰਭਵ ਹੋਇਆ।
3. ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਏਕਤਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ।
4. ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੋਗ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਹਾਇਤਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ !
5. ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਰਥਿਕ ਢਾਂਚੇ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ (Unemployment) ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਉਸ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਮੌਕੇ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਘੱਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਵਸੋਂ ਵਿਸਫੋਟ, ਹੌਲੀ-ਉੱਨਤੀ, ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦਾ ਪਿੱਛੜਾਪਨ, ਉਦਯੋਗਾਂ ਦਾ ਘੱਟ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ (Main objective of Education) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਗਿਆਨ ਵਿਚ ਵਾਧਾ, ਕੁੱਝ ਜਾਨਣ ਦੀ ਇੱਛਾ, ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਵਿਕਾਸ, ਉੱਨਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸਮਾਨਤਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਲਈ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇਣਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਬਾਲ ਵਿਆਹ (Child Marriage) ਦੇ ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਹੋਣਾ ਬਾਲ ਵਿਆਹ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ | ਬਾਲ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਯੁੱਗ ਤੋਂ ਚਲਦੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਜਿਵੇਂ ਰਾਜਾ ਰਾਮ ਮੋਹਨ ਰਾਏ ਅਤੇ ਈਸ਼ਵਰ ਚੰਦਰ ਵਿਦਿਆਸਾਗਰ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਲਈ ਸ਼ਰਾਪ ਦੱਸਿਆ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਿੱਖਿਅਤ ਕੀਤਾ | ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵੀ ਬਾਲ ਵਿਆਹ ਵਿਰੁੱਧ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਇਆ । ਇਸ ਕਾਨੂੰਨ ਦੁਆਰਾ ਲੜਕੀਆਂ ਦੀ ਵਿਆਹ ਯੋਗ ਉਮਰ 15 ਸਾਲ ਤੋਂ ਵਧਾ ਕੇ 18 ਸਾਲ ਅਤੇ ਲੜਕਿਆਂ ਲਈ 18 ਤੋਂ 21 ਸਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ ! ਬਾਲ ਵਿਆਹ ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾਉਣ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਘੱਟ ਉਮਰ ਵਿਚ ਗਰਭਧਾਰਨ ਕਰਨ ਨਾਲ ਇਸਤਰੀਆਂ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਖੂਨ ਦੀ ਕਮੀ, ਸਿਹਤ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਮੌਤਾਂ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਕ (Cultural) ਅਤੇ ਨੀਤੀਗਤ ਕਾਰਕ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਅਤੇ ਨੀਤੀਗਤ ਕਾਰਕ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ –

• ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਵਸਥਾ
• ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕ ਨਿਯਮ
• ਸਮਾਜਿਕ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ
• ਵਿਆਹਿਕ ਕੁਰੀਤੀਆਂ
• ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ।
• ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਊਣ ਦੀਆਂ ਰੂੜੀਵਾਦੀ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ
• ਨੀਵੀਂ ਸੋਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਏਡਜ਼ ਦੇ ਲੱਛਣ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਏਡਜ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਲੱਛਣ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਹਨ –

1. ਫੇਫੜਿਆਂ ਦਾ ਕੈਂਸਰ ।
2. ਚਮੜੀ ਦਾ ਕੈਂਸਰ
3. ਲਿਮਫ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਦਾ ਫੁੱਲਣਾ
4. ਭਾਰ ਵਿਚ ਕਮੀ ਹੋਣਾ
5. ਲਗਾਤਾਰ ਬੁਖ਼ਾਰ ਅਤੇ ਪੇਚਿਸ਼ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
HIV ਦੇ ਫੈਲਣ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
HIV ਫੈਲਣ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ –

• ਦੂਸ਼ਿਤ ਸੂਈ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ।
• ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਖੂਨ, ਅੰਗ ਬਦਲਾਉਣ ਜਾਂ ਵੀਰਜ ਦੇ ਸਥਾਨਾਂਤਰਿਤ ਹੋਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ।
• ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਮਾਂ ਤੋਂ ਭਰੂਣ ਨੂੰ, ਜਨਮ ਦੇ ਸਮੇਂ ਜਾਂ ਦੁੱਧ ਪਿਆਉਣ ਨਾਲ
• ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਗੈਰ-ਰਸਮੀ ਸੰਭੋਗ ਕਰਨ ਨਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਪਾਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਿਹੜੇ ਨਵੇਂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਪਾਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਨਵੇਂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਜਿਵੇਂ ਖੇਤੀ ਉਪਕਰਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਉਦਯੋਗਾਂ, ਮੀਟ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਕਰਨ, ਡਿੱਬਾ ਬੰਦ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਉਪਕਰਨਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ, ਸ਼ੀਤ ਸੰਗ੍ਰਿਕ, ਫਰਿਜ਼ ਅਤੇ ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ ਆਦਿ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

(ੲ) ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Type II )

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਰੋਗ (Disease) ਕੀ ਹੈ ? ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
W.H.0 ਜਾਂ ਵਿਸ਼ਵ ਸਿਹਤ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਰੋਗ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਹੈ ਜੋ ਸਿਹਤ ਵਿਚ ਵਿਕਾਰ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਆਸਾਧਾਰਨ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਹਨ –

• ਜਨਮਜਾਤ ਬੀਮਾਰੀਆਂ (Inborn) Diseases)-ਜਿਵੇਂ ਹੀਮੋਫਿਲੀਆ ਅਤੇ ਅੰਧਰਾਤਾ ਆਦਿ ।
• ਉਪ-ਅਰਜਿਤ ਬੀਮਾਰੀਆਂ (Acquired Diseases)-ਇਹ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ |

ਸੰਚਾਰੀ ਬੀਮਾਰੀਆਂ (Communicable Diseases)-ਇਹ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਸਿਹਤਮੰਦ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਫੈਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ-ਹੈਜ਼ਾ (Cholera), ਚੇਚਕ (measles), ਦਾਦ, ਜ਼ੁਕਾਮ ਅਤੇ ਫਲੂ (Flu) ਆਦਿ ।

(ਖ ਅਣ-ਸੰਚਾਰੀ ਬੀਮਾਰੀਆਂ (Non-communicable Diseases)-ਇਹ ਰੋਗ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਫੈਲਦੇ ਜਿਵੇਂ-ਮਧੁਮੇਹ (Diabeties), ਕੈਂਸਰ (Cancer), ਐਲਰਜ਼ੀ (Allergy) ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2
ਆਰਥਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕਰਕੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਧਨ ਦੀ ਅਧਿਕਤਾ (Affluence) ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਧਨ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ | ਧਨ ਦੀ ਅਧਿਕਤਾ ਦਾ ਭਾਵ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਧਨ ਅਤੇ ਸੰਪੱਤੀ ਹੋਣਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨਿਰੰਤਰ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਆਰਥਿਕ ਉੱਨਤੀ ਦਾ ਹੋਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਧਨੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਕੋਲ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਭਰਮਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਰਿਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਧਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਚੰਗੀਆਂ ਸੁੱਖ-ਸਹੂਲਤਾਂ ਜਿਵੇਂ-ਸੜਕਾਂ, ਸੰਚਾਰ ਵਿਵਸਥਾ, ਊਰਜਾ, ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਵੰਡ ਆਦਿ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਧਨਉੱਨਤੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ | ਧਨ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਅੱਗੇ ਵੱਧਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਪਰੰਤ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਵਿੱਤੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਧਨ ਦੀ ਅਧਿਕਤਾ ਜਾਂ ਉੱਨਤੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਵਾਲੀ ਸਿੱਖਿਆ (Value Education) ਕੀ ਹੈ ? ਇਸਦੇ ਕਾਰਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।.
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਸਿੱਖਿਆ ਜਿਸਦਾ ਮੰਤਵ ਵਿਅਕਤੀਆਂ, ਸਮਾਜ, ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਚ ਚਰਿੱਤਰ ਨਿਰਮਾਣ ਸੰਬੰਧੀ, ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ, ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਸੰਬੰਧੀ ਮੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਮੂਲ ਸਿੱਖਿਆ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਮੂਲ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਕ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ –

• ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸਿੱਖਿਆ
• ਵਲੋਂ ਸੰਬੰਧੀ ਸਿੱਖਿਆ
• ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਬੰਧੀ ਸਿੱਖਿਆ
• ਯੋਗ ਸਿੱਖਿਆ ।
• ਸਿਹਤ ਸਿੱਖਿਆ
• ਸਰੀਰਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ।
• ਚਰਿੱਤਰ ਨਿਰਮਾਣ ਸਿੱਖਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਪੱਛੜਨ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਪੱਛੜਨ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਾਰਨ ਹਨ –

• ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਆਮਦਨ ਦੀ ਘਾਟ
• ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਕਮੀ ਹੋਣਾ
• ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ
• ਬਹੁਤ ਗ਼ਰੀਬੀ ਹੋਣੀ
• ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਦੀ ਕਮੀ
• ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵਰਤੋਂ ਨਾ ਕਰਨੀ
• ਖੇਤੀਯੋਗ ਖੇਤਰ ਦਾ ਪੱਛੜਿਆਪਣ,
• ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਕਾਰਜਕੁਸ਼ਲਤਾ ਵਿਚ ਕਮੀ ਹੋਣੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਆਰਥਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਰਥਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਖਪਤ ਦੀ ਸੀਮਾ ਦਾ ਨਿਰਧਾਰਨ ਆਰਥਿਕ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। । ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ । ਵਾਤਾਵਰਣ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਇਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਥੰਮ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਸਾਧਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਦਰ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਨੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਵਿਭਿੰਨ ਘਟਕਾਂ ਤੇ ਪ੍ਰਤਿਕੂਲ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ ਹੈ ।

ਉਤਪਾਦਨ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਕੁਦਰਤੀ ਅਸੰਤੁਲਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ ਹੈ | ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦਾ ਪੱਧਰ ਵੱਧ ਗਿਆ ਹੈ । | ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਸਾਫ਼ ਹੋਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਘੱਟ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਗ਼ੈਰ-ਵਿਘਟਿਤ ਪਦਾਰਥ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਰਹੇ ਹਨ | ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਦੁਸ਼ਣ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਉਤਪਾਦਨ ਜਾਂ ਉਪਭੋਗ’ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮਨੁੱਖੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਵਾਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਵਾਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਚਰਿੱਤਰ ਨਿਰਮਾਣ ਸੰਬੰਧੀ, ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ, ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਸੰਬੰਧੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਮੂਲ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ –

• ਅੰਧ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਫੈਲਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣਾ ।
• ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨਹੀਨਤਾ ਅਤੇ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਮਾਨਸਿਕ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰਨ ਲਈ ।
• ਵਰਤਮਾਨ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਮਨੁੱਖੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਅੱਖੋਂ ਉਹਲੇ ਕਰਨਾ ।
• ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਪੱਧਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ।
• ਸਕੂਲ ਪੱਧਰ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ, ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾ ਦੇਣਾ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਚਰਿੱਤਰ ਸੰਬੰਧੀ ਮੁੱਲਾਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਅਤੇ ਸਭਿਅਕ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਮੂਲ ਸਿੱਖਿਆ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

(ਸ) ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ (Unemployment) ਇਕ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ, ਟਿੱਪਣੀ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਤੋਂ ਭਾਵ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਆਜੀਵਿਕਾ ਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਦੇਣ ਹੈ । ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਚੰਗੇ ਮੌਕੇ ਮਿਲਣ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੀ ਉੱਨਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪਰੰਤੁ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਹੋਰ ਵਾਧੇ ਦੇ ਕਾਰਨ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਮੌਕੇ ਘੱਟ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ । ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਮੌਕੇ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਘੱਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹੈ । | ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਖੇਤੀ ਮੁੱਖ ਕਿੱਤਾ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਮੌਸਮੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਲੋਕ ਮੌਸਮ ਅਨੁਸਾਰ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ | ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਚਾਹ ਉਦਯੋਗ, ਪਟਸਨ ਦੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਅਤੇ ਚੀਨੀ ਮਿੱਲਾਂ ਆਦਿ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸ਼ਹਿਰੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ, ਉਦਯੋਗਿਕ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਇਕ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਸਿੱਖਿਅਤ ਅਤੇ ਮੱਧ ਵਰਗ ਵਿਚ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਵੱਧ ਰਹੀ ਹੈ । ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ, ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਘੱਟ ਦਰ, ਉਦਯੋਗਾਂ ਦਾ ਘੱਟ ਵਿਕਾਸ, ਖੇਤੀ ਦਾ ਪਿਛੜਾਪਨ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹਨ ।

ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ‘ਤੇ ਬੋਝ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਰੁਕਾਵਟ ਹੈ | ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਇਕ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਬਣ ਰਹੀ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਲੋਕ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵੱਲ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ । ਭਾਰਤੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਤਰੁੱਟੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਤਕਨੀਕੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਘੱਟ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਕਾਰਨ ਵੱਡੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਨੌਜੁਆਨ ਸਵੈ-ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਹਨ । | ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸੁਧਾਰ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਚਹੁ-ਮੁਖੀ ਵਿਕਾਸ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹਨ ।

ਇਸ ਪੱਖ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਨਵੀਂ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਨੀਤੀ ਬਣਾਈ । ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਿਕਾਸ ਸਮਿਤੀ ਨੇ ਸਰਵਸੰਮਤੀ ਨਾਲ ਪੇਂਡੂ ਲੋਕਾਂ, ਪੜੇ-ਲਿਖੇ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰਾਂ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਲਈ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਬਣਾਈਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਯੋਜਨਾ, ਮਹਿਲਾ ਸਮਰਿਧੀ ਯੋਜਨਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ-ਮੰਤਰੀ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਯੋਜਨਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 3 ਮਨੁੱਖੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ Important Questions and Answers.

PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 3 ਮਨੁੱਖੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ

(ਉ) ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਅਮਲੀ ਵਰਖਾ/ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਵਰਖਾ (Acid Rain) ਦੇ ਕਾਰਨ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਹਨਾਂ ਅਤੇ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਧੂੰਏਂ ਵਿਚ ਸਲਫਰ ਡਾਈ ਆਕਸਾਈਡ ਨਾਂ ਦੀ ਗੈਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਪਾਣੀ ਦੇ ਵਾਸ਼ਪਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਸਲਫਿਊਰਿਕ ਅਮਲ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਅਮਲੀ/ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਵਰਖਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਖ਼ਾਤਮੇ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ, ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟਣਾ ਆਦਿ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਲਈ ਖੋਜ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਨਵੀਆਂ ਅਤੇ ਕੁਸ਼ਲ ਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਨੈਨੋ-ਉਦਯੋਗਿਕੀਕਰਨ, ਜੈਵ-ਪ੍ਰੋਉਦਯੋਗਿਕੀਕਰਨ ਅਤੇ ਜੈਵ-ਸੂਚਨਾ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਸੰਬੰਧੀ ਸਹੂਲਤਾਂ/ਵਿਕ ਐਮਿਨਿਟੀ (Civic Amenities) ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਸੰਬੰਧੀ ਸਹੂਲਤਾਂ/ਸਿਵਿਕ ਐਮਿਨਿਟੀ ਤੋਂ ਅਰਥ ਨਗਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਤੋਂ ਹੈ ਜਿਹੜੀਆਂ ਨਗਰ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਕਸਬਿਆਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਰਾਮਦਾਇਕ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਨਗਰ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੁਆਰਾ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹੜੀਆਂ-ਕਿਹੜੀਆਂ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੀਣ ਲਈ ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ, ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਸਹੀ ਪ੍ਰਬੰਧ, ਡਾਕਟਰੀ ਸਹੂਲਤਾਂ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਕਾਰਕ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਬਾਦੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ, ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਚਲਦੀ-ਫਿਰਦੀ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਕਿਹੜੇ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਚਲਦੀ-ਫਿਰਦੀ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਉਹ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਆਪਣੀ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਇਕ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀਆਂ ਭੌਤਿਕ, ਰਸਾਇਣਿਕ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ਨਾਲ ਭੂਮੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਿਹੜੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੂਮੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਕਮੀ, ਰੇਗਿਸਤਾਨੀਕਰਨ ਅਤੇ ਭੋਂ-ਖੋਰਨ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਕੁੱਝ ਸ਼ਹਿਰੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਗੰਦੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਡਾਕਟਰੀ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੀ ਕਮੀ, ਸਫ਼ਾਈ ਅਤੇ ਜਲ-ਨਿਕਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਕਮੀ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਪੱਤੀ ਦੇ ਵਿਘਟਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਬਾਦੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ, ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਉਪਯੋਗ ਨਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਵਿਕਾਸ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਖੇਤੀ ਦੇ ਕੰਮਾਂ, ਉਦਯੋਗਾਂ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਸਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਵਾਲਾ ਦੇਸ਼ ਇਜ਼ਰਾਈਲ (917) ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਵਾਲਾ ਦੇਸ਼ ਇਥੋਪੀਆ (13%) ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਪਾਣੀ ਦਬਾਉ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ ਦਬਾਉ ਉਸ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਹਰ ਸਾਲ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਲਈ ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧ ਮਾਤਰਾ 1700 ਕਿਊਬਿਕ ਮੀਟਰ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਵੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਆਵਾਜਾਈ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਵਧਣ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖ਼ਪਤ, ਵਾਯੂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਆਵਾਜਾਈ ਸੰਬੰਧੀ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਗੰਦੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ (Slums) ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਹੋਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਹਿਣ ਲਈ ਥਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਅਤੇ ਗਰੀਬੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਸੰਸਾਧਨ ਉਪਭੋਗ ਦਰ (Resource Consumption Rate) ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਕਿਰਤਕ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਉਪਭੋਗਤਾ ਦੀ ਦਰ ਨੂੰ ਸੰਸਾਧਨ ਉਪਭੋਗਤਾ ਦਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਠੋਸ ਕੂੜਾ-ਕਰਕਟ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਿਊਂਸੀਪਲ ਕੂੜਾ-ਕਰਕਟ, ਘਰੇਲੂ ਕੂੜਾ-ਕਰਕਟ, ਉਦਯੋਗਿਕ ਕੂੜਾ-ਕਰਕਟ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਣ ਨੀਤੀ (National Forest Policy) ਅਨੁਸਾਰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਹਿੱਸੇ ਉੱਪਰ ਵਣ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੇਸ਼ ਦੀ ਕੁੱਲ ਭੂਮੀ ਦੇ 1/3 ਭਾਗ ਤੇ ਵਣ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਗ੍ਰਾਮੀਣ ਖੇਤਰ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਗਾਮੀਣ ਖੇਤਰ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਹਨ –

• ਵਿੱਦਿਆ ਦੀ ਘਾਟ,
• ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ੁੱਧ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਮੀ,
• ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ,
• ਡਾਕਟਰੀ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੀ ਘਾਟ,
• ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਨਿਪਟਾਰੇ ਦੀਆਂ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਆਦਿ ।

(ਅ) ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Type I)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ –

1. ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਨਾਸ਼
2. ਭੂ-ਖੋਰਨ
3. ਤਾਪਮਾਨ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ।
4. ਜਲਵਾਯੂ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ
5. ਹੜ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਉਣਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪਾਣੀ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਪਯੋਗ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਪਯੋਗ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ –

• ਵਸੋਂ ਵਿਸਫੋਟ
• ਉਦਯੋਗਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ
• ਸਿੰਜਾਈ ਦੇ ਲਈ ।
• ਘਰੇਲੂ ਵਰਤੋਂ ਲਈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕੱਟਣ ਦੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਵਣ ਵਿਨਾਸ਼
2. ਭੋਂ-ਖੋਰ
3. ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ
4. ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ
5. ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਨਾਸ਼
6. ਜਲ ਚੱਕਰ ਵਿਚ ਗੜਬੜ ਆਦਿ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਭੂਮੀਗਤ ਜਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਹੇਠਲਾ ਪਾਣੀ (Underground Water) ਕਿਵੇਂ ਦੂਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ ਕਰਕੇ, ਘਰੇਲੂ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਪਦਾਰਥ, ਕੂੜਾ-ਕਰਕਟ, ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ, ਮਨੁੱਖੀ ਕਾਰ-ਵਿਹਾਰ, ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਕੁਦਰਤੀ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖੀ), ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਗ਼ੈਰਕੁਦਰਤੀ ਰਸਾਇਣਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਆਦਿ ਪੱਧਰੀ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਭੂਮੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਭਰਾਈ ਦੇ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਲਿਆਂਦੀਆਂ ਗਈਆਂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਵੀ ਭੁਮੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ‘ਤੇ ਕੀ ਅਸਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਅਨਿਆਂ ਸੰਗਤ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਅਤੇ ਲਾਪਰਵਾਹੀਆਂ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ‘ਤੇ ਮਾੜਾ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਲਾਪਰਵਾਹੀਆਂ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ-ਖਾਦਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਉਪਯੋਗ, ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਬੇਲੋੜੀ ਵਰਤੋਂ, ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਨਾ ਕਰਨਾ ਆਦਿ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ ਵਿਗੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਭੂਮੀ ਵਿਚ ਲੂਣਾਂ ਦਾ ਵਧਣਾ,ਮਰੁਸਥਲੀਕਰਨ, ਭੋਂ-ਖੁਰਨਾ ਅਤੇ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦਾ ਘਟਣਾ ਮੁੱਖ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਏਅਰ-ਕੰਡੀਸ਼ਨਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਕੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਏਅਰ-ਕੰਡੀਸ਼ਨਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿਚ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਘਾਟ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਕੱਟ ਲੱਗਦੇ ਹਨ । ਕੰਮ-ਕਾਜ ਠੱਪ ਹੋ ਜਾਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਜਰਨੇਟਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਖ਼ਪਤ ਵਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ! ਧੁਨੀ ਅਤੇ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵੀ ਫੈਲਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਵਰਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਗੈਸ ਨਾਲ ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਕੈਂਸਰ ਵਰਗੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਵੱਧ ਰਹੀਆਂ ਹਨ |

(ੲ) ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਨ (Type II)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪੇਂਡੂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੇਂਡੂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ –

1. ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਘੱਟ ਗਈ ਹੈ ।
2. ਫ਼ਸਲ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਝਾੜ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਉਪਯੋਗ ਵਿਚ ਲਿਆਉਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਭੁਮੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸਤਰ ਨੀਵਾਂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ।
3. ਸਿਹਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
4. ਲੱਕੜੀ ਅਤੇ ਪਾਥੀਆਂ ਦਾ ਬਾਲਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਪਯੋਗ ਕਰਨ ਤੇ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਧੁੰਏਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੇਂਡੂ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ‘ਤੇ ਬੁਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਵੰਡ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕੁੱਝ ਵਿਵਾਦਾਂ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਵੰਡ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਿਵਾਦਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁੱਝ ਵਿਵਾਦ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ

• ਸਤਲੁਜ-ਯਮੁਨਾ ਲਿੰਕ ਨਹਿਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਵਾਦ ਹੈ ।
• ਕਾਵੇਰੀ ਨਦੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕੇਰਲ ਅਤੇ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਵਾਦ ਹੈ !
• ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਤਰ ਤੇ ਮੇਕਾਂਗ ਨਦੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਵਿਵਾਦ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਚੀਨ, ਮਿਆਂਮਾਰ, ਲਾਓਸ (Laos), ਥਾਈਲੈਂਡ, ਕੰਬੋਡੀਆ ਅਤੇ ਵਿਅਤਨਾਮ ਵਿਚੋਂ ਹੋ ਕੇ ਲੰਘਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਮੋਗ (Smog) ਕੀ ਹੈ ? ਇਸਦੇ ਬੁਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਘੱਟ ਤਾਪਮਾਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿਚ ਉਦਯੋਗਿਕ ਧੂੰਆਂ ਵਾਸ਼ਪਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਧੁੰਦ–ਧੁੰਏਂ ਜਾਂ ਸਮੋਗ ਵਿਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਦਿਖਾਈ ਵੀ ਘੱਟ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਅੱਖਾਂ, ਗਲੇ ਅਤੇ ਫੇਫੜੇ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਵੀ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਧੁੰਦ, ਧੂੰਏਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹਵਾਈ ਉਡਾਨਾਂ ਅਤੇ ਟ੍ਰੈਫਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿਚ ਵਾਧੇ (Global Warming) ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਗੈਸ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਧਣ ਨਾਲ ਸ੍ਰੀਨ ਹਾਊਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਾਪਮਾਨ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਮਾਨ ਦੇ ਵਧਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਧਰੁਵੀ ਬਰਫ਼ ਦੇ ਪਿਘਲਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ । ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਦੀਪ ਅਤੇ ਤੱਟੀ ਦੇਸ਼ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰ ਜਾਣਗੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਗੰਦੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ (Slums/Slum areas) ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ !
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਰੀਬ ਪੇਂਡੂ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਸ਼ਹਿਰੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੇਂਡੂ ਲੋਕ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਖ਼ਾਲੀ ਭੁਮੀ ਤੇ ਝੁੱਗੀਆਂ-ਝੌਪੜੀਆਂ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਹੀ ਝੁੱਗੀਆਂ-ਝੌਪੜੀਆਂ ਗੰਦੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਸਤੀਆਂ ਵਿਚ ਜੀਵਨ ਸਤਰ ਨੀਵੇਂ ਦਰਜੇ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵੀ ਖੁੱਲੇ ਸਥਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਸਤੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਕਈ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਭੂਮੀ ਸਾਧਨ (Land Resources) ਅੱਜ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੂਮੀ ਇਕ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਾਧਨ ਹੈ । ਇਹ ਇਕ ਸਥਿਰ ਸਾਧਨ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਇਸਦਾ ਉਪਯੋਗ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਉਪਲੱਬਧ ਭੂਮੀ ਦੀ ਇਕ ਸੀਮਾ ਹੈ | ਪਰੰਤੂ ਅੱਜ ਵਸੋਂ ਦੇ ਵਧਣ ਨਾਲ ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰਤ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਸਤੁਆਂ ਦੇ ਉਪਭੋਗ ਦੇ ਕਾਰਨ ਭੂਮੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਭੂਮੀ ‘ਤੇ ਦਬਾਉ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਉਪਯੋਗੀ ਸਾਧਨ ਵੀ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚ ਹਨ | ਗਲਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵੀ ਘੱਟ ਰਹੀ ਹੈ । ਮਿੱਟੀ ਵਿਚਲੇ ਸੂਖਮ ਜੀਵ ਵੀ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭੂਮੀ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਖ਼ਤਰਿਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪਾਣੀ ਦਾ ਸਹੀ ਨਿਕਾਸ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ ਦਾ ਸਹੀ ਨਿਕਾਸ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਵਾਤਾਵਰਣਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਵਿਅਰਥ ਕੂੜੇ ਦੇ ਢੇਰ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਦੇ ਨਾਲ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਸੀਵਰੇਜ ਪਾਈਪਾਂ ਦੇ ਲੀਕ ਹੋਣ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਪਾਣੀ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਪਯੋਗ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਪਯੋਗ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ –

• ਸ਼ੁੱਧ ਪਾਣੀ ਭੰਡਾਰਾਂ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਘੱਟ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
• ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸਤਰ ਘੱਟ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
• ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸੰਕਟ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸਵਾਸਥ (ਸਿਹਤ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵਧ ਰਹੇ ਦਬਾਅ ਉੱਤੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਜਾਂ ਵਧ ਰਹੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਦਬਾਅ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਅਤੇ ਆਰੋਗ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਈ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਫੈਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਵਿਚ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਕਾਰਨ ਦਵਾਈਆਂ, ਯੰਤਰਾਂ ਅਤੇ ਬਿਸਤਰਿਆਂ ਦੀ ਕਮੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ । ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਵਧ ਰਹੇ ਦਬਾਅ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਰੋਗ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਬਦਲਣਾ ਪਏਗਾ । ਇਸਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਵਾਤਾਵਰਣ ਰਾਹੀਂ ਫੈਲਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦਾ ਅੰਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਦੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਕੀ-ਕੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਦੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਲਈ ਵਧੀਆ ਯੋਜਨਾ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਵਿਚ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ –

• ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਰਿਹਾਇਸ਼ੀ ਕਲੋਨੀਆਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ ਵੇਲੇ, ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਚੌੜੀਆਂ ਹਰੀਆਂ ਪੱਟੀਆਂ ਰੱਖਣਾ; ਜਿਵੇਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਹੈ ।
• ਗਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕਰਨਾ ।
• ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਪੁਨਰ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨਾ ।
• ਮੁੱਖ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਗੰਦੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ ਵਸਾਉਣ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ (Insecticides) ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਕੀ-ਕੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਵਾਧੇ ਦੇ ਕਾਰਨ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਵਧਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਖੇਤੀ ਯੋਗ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਅਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਦਵਾਈਆਂ, ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਪਜਾਊ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਸ ਨਾਲ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਉਤਪਾਦਕਤਾ 50% ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਧ ਗਈ ਹੈ ਪਰ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਅਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ ।

ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਦਵਾਈਆਂ ਮਨੁੱਖ ਤਕ ਪਹੁੰਚਦੇ-ਪਹੁੰਚਦੇ ਆਪਣੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਜੈਵ-ਅਵਰਧਨ ਜਾਂ ਜੀਵ ਵਿਸ਼ਾਲੀਕਰਨ (Bio magnification) ਰਾਹੀਂ ਵਾਧਾ ਕਰ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਵਿਸ਼ੈਲੀਆਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਪਯੋਗ ਸਜੀਵ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਮੌਤਾਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਵਿਚ ਜੈਵ-ਅਵਰਧਨ ਨਾਲ ਕਈ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਫੈਲਦੀਆਂ ਹਨ | ਖੇਤਾਂ ਦੇ ਉੱਪਰੀ ਪਾਣੀ ਵਹਾਅ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵਧਦਾ ਹੈ । ਜਿਸਦੇ ਕਾਰਨ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿਆਨੋਸਿਸ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਿਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਜਲੀ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦਾ ਗ਼ਲਤ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਬਣਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਅਣਇੱਛਤ ਘਰੇਲੂ ਜਾਂ ਉਦਯੋਗਿਕ ਠੋਸ ਪਦਾਰਥ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੂੜੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ | ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ । ਵਸੋਂ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵੀ ਵਧ ਹੈ । ਠੋਸ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸ੍ਰੋਤ ਘਰੇਲੂ ਪਦਾਰਥ, ਉਦਯੋਗਿਕ ਪਦਾਰਥ ਅਤੇ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਦੇ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਹਨ । ਰਹਿੰਦਖੂੰਹਦ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਗ਼ਲਤ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਕੂੜੇ ਦੇ ਢੇਰ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ ।

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉੱਪਰ ਬੀਮਾਰੀ ਦੇ ਕੀਟਾਣੂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹੈਜਾ, ਪੇਚਿਸ਼ ਆਦਿ ਰੋਗਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਵਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਠੋਸ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦੇ ਅਪਘਟਨ ਨਾਲ ਓਜ਼ੋਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀਆਂ ਗੈਸਾਂ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਫੈਲਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ | ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਥੈਲੀਆਂ ਨਾਲ ਭੂਮੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਗੰਭੀਰ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ ।

(ਸ) ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ –

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਬੇਲੋੜੀ ਖਪਤ ਅਤੇ ਦੋਹਣ ਉੱਤੇ ਸੰਖੇਪ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਤੋਂ ਮਤਲਬ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਉਪਲੱਬਧ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਭੰਡਾਰਾਂ ਤੋਂ ਹੈ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ |ਇਹਨਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿਚ ਵਣ, ਜਲ, ਖਣਿਜ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਵਸੋਂ ਅਤੇ ਸੁੱਖ-ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਵੱਧ ਪਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਘਟਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਸਾਧਨਾਂ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕੂਲ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਵਰਣਨ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ

1. ਵਣ · ਸੰਸਾਧਨ (Forests resources)-ਵਣ ਸਾਧਨ ਬਹੁਤ ਲਾਭਕਾਰੀ ਸਾਧਨ ਹਨ |ਵਣ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਸੰਤੁਲਨ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਦੇ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ | ਵਣ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹਵਾ ਨੂੰ ਸਾਫ ਕਰਨ ਲਈ ਸਹਾਇਕ ਹਨ | ਵਣ ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸੋਤ ਹੈ । ਵਣਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਇਮਾਰਤੀ ਲੱਕੜੀ, ਬਾਲਣ ਦੀ ਲੱਕੜੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਉਪਯੋਗੀ ਪਦਾਰਥ ਉਪਲੱਬਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਵਣ-ਪਾਣੀ ਚੱਕਰ ਉੱਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਭੂਮੀ-ਖੋਰਨ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਰੋਕਦੇ ਹਨ ਪਰ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਣਾਂ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਬਣ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਣਾਂ ਤੋਂ ਉਪਲੱਬਧ ਸਾਧਨਾਂ ਤੋਂ ਸਾਡੀਆਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਵਾਂਝੀਆਂ ਰਹਿ ਜਾਣਗੀਆਂ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਾਰਨ ਉੱਤਰਦਾਈ ਹਨ –

• ਖੇਤੀ ਭੂਮੀ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ
• ਬਦਲਵੀਂ ਖੇਤੀ
• ਬੰਨ/ਡੈਮ ਯੋਜਨਾਵਾਂ
• ਖਾਧ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ
• ਵਪਾਰਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ
• ਵਿਕਾਸ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ
• ਬਾਲਣ ਤੇ ਚਾਰਨ ਲਈ
• ਸੜਕ ਤੇ ਰੇਲ ਮਾਰਗਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ
• ਖਰਾਬ ਵਣ ਪ੍ਰਬੰਧ ।

ਵਣ ਵਿਨਾਸ਼ ਸਾਰੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਕਮੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਤਾਪਮਾਨ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਦੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਕਤਾ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਭੁਮੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਕੇ ਬੰਜਰ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋਣ ਦੀਆਂ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ |

2. ਪਾਣੀ ਸੰਸਾਧਨ (Water resources)-ਪਾਣੀ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਵਡਮੁੱਲਾ ਉਪਹਾਰ ਹੈ । ਇਹ ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ । ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਉੱਤੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਅਸਤਿੱਤਵ ਵਿਚ ਰੱਖਣ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਸਭ ਮਨੁੱਖੀ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਪ੍ਰਤੱਖ ਅਤੇ ਅਪ੍ਰਤੱਖ ਰੂਪ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ‘ਤੇ ਹੀ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਅੱਜ ਦਾ ਮਨੁੱਖ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਹਾਉਣ ਲਈ, ਕੱਪੜੇ ਧੋਣ ਲਈ, ਸਾਫ-ਸਫਾਈ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਿੰਜਾਈ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਉਤਪਾਦਨ ਤਕ ਦੇ ਲਈ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਵਰਤੋਂ ਬਹੁਤ ਖਤਰਨਾਕ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ । ਇਕ ਅਨੁਮਾਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪੂਰੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਖੇਤੀ, ਉਦਯੋਗਾਂ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਉਪਯੋਗਾਂ ਦੇ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ 65%, 25, 5% ਤਕ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਵਜੋਂ ਵਿਸਫੋਟ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਮੁਹੱਇਆ ਕਰਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਵੱਡੇ ਬੰਨ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਜਲ-ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਜਾਲ ਵਿਛਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਪੂਰੇ ਸਾਲ ਤਕ ਪਾਣੀ ਪੂਰਤੀ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ | ਪਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੱਡੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵਾਸ਼ਪੀਕਰਨ ਦੁਆਰਾ ਇਸਦੀ ਹਾਨੀ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਇਹ ਪੁਰਨ ਵਹਾਅ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਪੱਧਰ ਡਿੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਨਸਪਤੀ ਅਤੇ ਰਹਿਣ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਤੇ ਉਲਟ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

3. ਖਣਿਜੀ ਸੰਸਾਧਨ (Minerals resources)-ਖਣਿਜੀ ਸਾਧਨ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ | ਖਣਿਜੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਸੋਤ ਸੀਮਿਤ ਹਨ ।ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਨੇੜੇ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਖਣਿਜਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਦਾ ਸੰਕਟ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ, ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਆਦਿ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦੇ ਲਈ ਖਣਿਜੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਵਧ ਦੋਹਣ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਬਿਨਾਂ ਸੋਚੇ ਸਮਝੇ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਇਹਨਾਂ ਢੰਗਾਂ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਕਟ ਵਧਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਪਯੋਗ ਦੇ ਗ਼ਲਤ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਣ ਵਿਨਾਸ਼, ਭੋਂ-ਖੋਰ, ਧਰਾਤਲੀ ਅਤੇ ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਖ਼ਾਤਮਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ‘ਤੇ ਵੀ ਬੁਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਖਣਿਜੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਅਤਿ ਦੋਹਣ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗੰਭੀਰ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਜਨਮ ਲੈ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ।

4. ਭੂਮੀ ਸੰਸਾਧਨ (Land Resources)-ਭੂਮੀ ਇਕ ਅਧਾਰਭੂਤ ਸੰਸਾਧਨ ਹੈ । ਇਹ ਇਕ ਸਥਿਰ ਸੰਸਾਧਨ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸੰਤੁਲਿਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਉਪਲੱਬਧ ਭੂਮੀ ਦੀ ਇਕ ਸੀਮਾ ਹੈ ਪਰ ਅੱਜ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰਤ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਸਤੁਆਂ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਦੇ ਕਾਰਨ ਭੂਮੀ ਦਾ ਵੱਧ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭੂਮੀ ਤੇ ਦਬਾਅ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਸਾਧਨ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚ ਹਨ । ਗ਼ਲਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਇਸਦੀ ਊਰਜਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ । ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਸੂਖਮ ਜੀਵ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਭੂਮੀ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 2 ਵਸੋਂ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ Important Questions and Answers.

PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 2 ਵਸੋਂ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ

(ਉ) ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਸੋਂ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਸੋਂ (Population)-ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਆਪਸ ਵਿਚ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕੋ ਜਾਤੀ ਨੂੰ ਵਸੋਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਸੋਂ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਧਾ ਦਰ (Natural Population Growth Rate) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜਨਮ ਦਰ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦਰ ਦੇ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਵਸੋਂ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਧਾ ਦਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਵਾਧੇ (Population Growth) ਦਾ ਕੀ ਮਤਲਬ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਇਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਇਕ ਮਿੱਥੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਵਾਧਾ, ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਸੋਂ ਘਣਤਾ (Population Density) ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਜਾਂ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਵਸੋਂ ਅਤੇ ਖੇਤਰਫਲ ਦੇ ਵਿਚਲੇ ਅਨੁਪਾਤ (ਆਇਤਨ) ਨੂੰ ਵਸੋਂ ਘਣਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਸੋਂ ਦੀ ਉਮਰ ਸੰਰਚਨਾ (Age Structure of Population) ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਉਮਰ ਦੇ ਵਰਗਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਵਸੋਂ ਦੀ ਉਮਰ ਸੰਰਚਨਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਜੀਵਨ ਰੱਖਿਅਕ ਘਟਕ (Life Support Factors) ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਉਹ ਘਟਕ ਜਿਹੜੇ ਭੋਜਨ, ਊਰਜਾ, ਹਵਾ ਅਤੇ ਜਲ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਰੱਖਿਅਕ ਘਟਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕੱਚੇ ਮਾਲ (Raw Materials) ਦੇ ਮੁੱਖ ਸੋਮੇ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ –
ਖਾਣਾਂ ਅਤੇ ਜੰਗਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ (Urbanization) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਰਹਿਣ ਦੇ ਰੁਝਾਨ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਪ੍ਰਵਾਸ (Migration) ਦਾ ਕੀ ਮਤਲਬ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਸੋਂ ਦੇ ਇਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਤੇ ਜਾਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਆਵਾਸ (Immigration) ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੂਸਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਆ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਵਸਣ ਨੂੰ ਆਵਾਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਪ੍ਰਵਾਸੀ/ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤਿਆਗੀ (Emigration) ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇੱਕ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਵਸ਼ਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਸੀ/ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤਿਆਗੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। .

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਵਸੋਂ ਦਾ ਵਾਧਾ ਕਿਸ ’ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਉਸ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜਨਮ ਦਰ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦਰ ਦੇ ਅੰਤਰ, ਪਰਵਾਸ ਅਤੇ ਅਪ੍ਰਵਾਸ ਦੇ ਅੰਤਰ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਸਹਿਭਾਗਿਤਾ ਦਰ (Cooperation Rate) ਦਾ ਕੀ ਮਤਲਬ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੁੱਲ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਵਸੋਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਨੂੰ ਸਹਿਭਾਗਿਤਾ ਦਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਵਲੋਂ ਪਰਵਾਸ (Population Migration) ਦੇ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰਵਾਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ –

• ਅੰਦਰੂਨੀ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਪਰਵਾਸ
• ਅਲਪਕਾਲੀਨ ਅਤੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਪਰਵਾਸ
• ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਅਤੇ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਪਰਵਾਸ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਪਰਵਾਸ ਦੇ ਚਾਰ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਵਾਸ ਦੇ ਚਾਰ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹਨ

1. ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਨਾ ਮਿਲਣਾ (Non-availability of land)
2. ਕਮਾਈ ਦਾ ਘੱਟ ਹੋਣਾ (Lesser earning)
3. ਧਰਮ (Religion)
4. ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨਾ ਹੋਣੀ (Absence of social and politic security)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਵਸੋਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਅੰਗ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਸੋਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਅੰਗ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ

• ਵਸੋਂ ਦਾ ਵਿਤਰਨ
• ਵਸੋਂ ਦੀ ਘਣਤਾ
• ਭੂਗੋਲਿਕ ਵਿਵਧਤਾ ।
• ਵਾਧੇ ਦੀ ਦਰ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਵਿਸ਼ਵ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਦਰ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਰਤਮਾਨ ਦਰ 1.4% ਪ੍ਰਤੀ ਸਾਲ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ (Developing Countries) ਵਿਚ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਦੀ ਦਰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਵਸੋਂ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਆ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
2001 ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕੁੱਲ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ ਕਿੰਨੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
2001 ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕੁੱਲ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 65.38% ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਸ਼ਿਸ਼ੂ ਮੌਤ ਦਰ (Infant Mortality Rate) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਕ ਸਾਲ ਵਿਚ ਵਸੋਂ ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ ਲੋਕਾਂ ਪਿੱਛੇ ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਨਵੇਂ ਜੰਮੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਸ਼ਿਸ਼ੂ ਮੌਤ ਦਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਜੁਆਨ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਵਸੋਂ ਨਾਲ ਕੀ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਵਸੋਂ ਜੁਆਨਾਂ ਦੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਜੁਆਨ ਦੋਸ਼ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਪੈਦਾਵਾਰ, ਕੱਚੇ ਮਾਲ ਅਤੇ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਕੀ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੈਦਾਵਾਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਵਸੋਂ ਘੱਟ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕੱਚਾ ਮਾਲ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਅਤੇ ਸਸਤੇ ਭਾਅ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਕਿਸ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵਸੋਂ ਇਕ ਵਾਧੇ ਦੀ ਦਰ ਨੈਗੇਟਿਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਪਾਨ ਦੀ.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਕਿਸ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਮੂਲ ਵਸੋਂ ਕੁੱਲ ਵਸੋਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਵਸੋਂ ਦਰ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਘੱਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਕੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਲਈ ਪੋਸਟਰ, ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ, ਲੇਖ ਆਦਿ ਛਾਪੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਸੋਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਦੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਰਸਾਏ ਗਏ ਹੋਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਵਜੋਂ ਸੰਬੰਧੀ ਅਸੂਲ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਅਸੂਲ ਪਲੁਟੋ (Pluto) ਅਤੇ ਅਰਸਤੂ/ਅਰਿਸਟੋਟਲ (Aristotle) ਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27.
ਵਸੋਂ ਦੇ ਅਸੂਲ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਨਿਬੰਧ (An Essay on Principles of Population) ਕਿਸਨੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਥਿਉਰੀ ਥਾਮਸ ਐਲਬਰਟ ਮਾਲਥਸ (Albert Robert Malthus) ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 28.
ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਸੋਂ ਦੇ ਘਟਣ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗ, ਹੜ੍ਹ, ਭੂਚਾਲ, ਭੁੱਖਮਰੀ ਅਤੇ ਮਾਰੂ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਆਬਾਦੀ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 29.
ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਵਸੋਂ ਦੇ ਕੀ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੋਜਨ ਦੀ ਘਾਟ, ਘੱਟ ਸਾਖ਼ਰਤਾ ਦਰ, ਗ਼ਰੀਬੀ, ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੀ ਘਾਟ, ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਆਦਿ ।

(ਅ) ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Type I)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜਨਮ ਦਰ ਅਤੇ ਸ਼ਿਸ਼ੂ ਮੌਤ ਦਰ ਵਿਚ ਕੀ ਫ਼ਰਕ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ –

ਜਨਮ ਦਰ (Birth Rate)	ਸ਼ਿਸੁ ਮੌਤ ਦਰ  (Infant Mortality Rate)
ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਪਤੀ ਹਜ਼ਾਰ ਆਦਮੀਆਂ ਪਿੱਛੇ ਜਨਮ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੀ ਔਸਤ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।	ਸ਼ਿਸ਼ ਮੌਤ ਦਰ, ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਜਾਂ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਇਕ ਸਾਲ ਵਿਚ ਵਸੋਂ ਦੇ ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ ਬੱਚਿਆਂ ਪਿੱਛੇ ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਸ਼ਿਸ਼ੂ ਮੌਤ ਦਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਵਾਸ/ਦੇਸ਼ ਤਿਆਗ ਅਤੇ ਆਵਾਸ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ –

ਆਵਾਸ (Immigration)	ਪਰਵਾਸ/ਹਿਜਰਤ (Emigration)
ਕਿਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਦੂਸਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਨਿਵਾਸ ਕਰਨ (ਪੱਕੇ ਤੌਰ ਤੇ) ਨੂੰ ਆਵਾਸ ਆਖਦੇ ਹਨ ।	ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ (State) ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਦੁਸਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਵੱਸਣ ਨੂੰ ਪਰਵਾਸ ਜਾਂ ਇਕ ਜਗਾ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਦੂਜੀ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਵਸਣ ਨੂੰ ਹਿਜਰਤ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਅੰਤਰਾਰਾਜੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਜੀ ਪ੍ਰਵਾਸ ਦਾ ਕੀ ਮਤਲਬ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅੰਤਰਾਰਾਜੀ ਪ੍ਰਵਾਸ (Intra-state Migration)-ਜਦੋਂ ਵਸੋਂ ਦਾ ਤਬਾਦਲਾ ਉਸੇ ਰਾਜ ਅਰਥਾਤ ਇੱਕੋ ਹੀ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਅੰਤਰਾਰਾਜੀ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।
ਅੰਤਰਰਾਜੀ ਪ੍ਰਵਾਸ (Inter-state Migration-ਜੇਕਰ ਪਵਾਸ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਅੰਤਰਰਾਜੀ ਪਰਵਾਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪ੍ਰਵਾਸ (Migration) ਦੇ ਕਾਰਕਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਵਾਸ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕਾਰਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਪਕਰਸ਼ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਸ਼ ਕਾਰਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।
1. ਅਪਕਰਸ਼ ਕਾਰਕ (Compulsive Factors)-ਜਦੋਂ ਲੋਕ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਮੌਕਿਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਪਰਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਪਕਰਸ਼ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਕਾਰਖਾਨੇ, ਕਾਰੋਬਾਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਲੋਕ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

2. ਪ੍ਰਤੀਕਰਸ਼ ਕਾਰਕ (Repulsive Factors-ਕਦੀ-ਕਦੀ ਲੋਕ ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰੀ, ਗਰੀਬੀ, ਭੁੱਖਮਰੀ, ਸੁਰੱਖਿਆ ਠੀਕ ਨਾ ਹੋਣੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਪਰਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਸਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਕਰਸ਼ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਿੱਖਿਆ, ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਕਾਰਨ ਵੀ ਲੋਕ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਗਰੀਬੀ (Poverty) ਉੱਪਰ ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਵਸੋਂ ਕਿਵੇਂ ਅਸਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਸੋਂ ਅਤੇ ਗ਼ਰੀਬੀ ਦਾ ਆਪਸ ਵਿਚ ਗੂੜ੍ਹਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਤਿੰਨ ਚੌਥਾਈ ਵਜੋਂ ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰੀ ਇਕ ਮੁੱਖ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਗਰੀਬੀ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਗਰੀਬੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਭੋਜਨ, ਘਰਾਂ ਅਤੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੀ ਘਾਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਨਾਲ ਹੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਫ਼ਾਈ ਦੀ ਵੀ ਕਮੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਉਤਪਾਦਨਾਂ ਵਿਚ ਕਮੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਗਰੀਬੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਅਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਵਾਧੂ ਵਸੋਂ ਤੋਂ ਗਰੀਬੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਡਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਰੋਜ਼ਗਾਰ, ਡਾਕਟਰੀ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਆਦਿ ‘ਤੇ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਗਰੀਬੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਨਗਰੀਕਰਨ ਜਾਂ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ (Urbanization) ਵਧਣ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਕਾਰਨ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਇਲਾਕੇ ਜਾਂ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਤਕਨੀਕੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਣਾ ਨਗਰੀਕਰਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੁਦਰਤੀ ਕਾਰਨ ਜਿਵੇਂ ਜ਼ਮੀਨੂੰ ਸਮਤਲ ਹੋਣਾ, ਪਹਾੜਾਂ ਦਾ ਦੁਰ ਹੋਣਾ, ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਵਾਲਾ) ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਮਿਲਣਾ, ਉਚੇਰੀ , ਸਿੱਖਿਆ, ਸਿਹਤ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਹੋਣਾ ਆਦਿ ਹੋਰ ਕਾਰਨਾਂ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਜਨਮ ਦਰ (Birth Rate) ਅਤੇ ਮੌਤ ਦਰ (Mortality Rate) ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਦੀ ਵਸੋਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਵਾਸਤੇ ਜਨਮ ਦਰ, ਮੌਤ ਦਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਖੇਤਰ ਦੀ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਦੀ ਦਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਵੇਗੀ | ਪਰ ਜੇਕਰ ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉੱਥ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਦੀ ਦਰ ਘੱਟ ਹੋਵੇਗੀ ।

(ੲ) ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Type II)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਸੋਂ ਵਾਧੇ ਦਾ ਕੱਚੇ ਮਾਲ `ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਬਾਦੀ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਸੰਬੰਧ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਧਨ ਜੁਟਾਉਣ ਤੋਂ ਹੈ। ਇਸ ਪੂਰਤੀ ਦੇ ਲਈ ਉਦਯੋਗਾਂ `ਤੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਾਲ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਦਬਾਅ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਲਈ ਕੱਚੇ ਮਾਲ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕੱਚੇ ਮਾਲ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਸੋਮੇ ਹਨ-ਜੰਗਲ ਅਤੇ ਖਦਾਣ (Mines) ਖਦਾਣਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਕੋਲਾ, ਲੋਹਾ, ਅਤੇ ਹੋਰ ਧਾਤੁ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਅਬਾਦੀ ਦੇ ਵਾਧੇ ‘ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਖਾਣ ਕਾਰਜ (ਖਣਨ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਖਾਣਾਂ ਖ਼ਰਾਬ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਦੀ ਉਤਪਾਦਕ ਸਮਰੱਥਾ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਜੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਉਪਯੋਗੀ ਪਦਾਰਥ ਜਿਵੇਂ ਇਮਾਰਤੀ ਲੱਕੜੀ, ਰਬੜ, ਜੜੀ-ਬੂਟੀਆਂ ਆਦਿ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਕਟਾਈ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਜੰਗਲਾਂ ਅਤੇ ਖਾਣਾਂ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਦੇ ਬੜੇ ਭਿਆਨਕ ਨਤੀਜੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਹਰਿਤ ਹਿ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ।ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਸਦਾ ਨਤੀਜਾ ਧਰੁਵਾਂ ਤੇ ਪਈ ਬਰਫ਼ ਪਿਘਲਦੀ ਹੈ ਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਜਲਸਤਰ ਵੱਧਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਨੇਕ ਦੀਪਾਂ ਤੇ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਕੰਢੇ ਤੇ ਵਸੇ ਹੋਏ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਡੁੱਬਣ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਵੱਧ ਗਿਆ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪਰਵਾਸ/ਹਿਜਰਤ (lmigration) ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਵਾਸ/ਹਿਜਰਤ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਾਰਨ ਹਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁੱਝ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹਨ –
1. ਰੋਟੀ-ਰੋਜ਼ੀ (Employment)-ਰੋਟੀ-ਰੋਜ਼ੀ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿਚ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਦੂਜੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਜਾ ਵੱਸਦੇ ਹਨ। ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕ ਛੋਟੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਅਤੇ ਕੁਟੀਰ ਉਦਯੋਗਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਆਜੀਵਿਕਾ ਕਮਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਜੀਵਿਕਾ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੌਕੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹਨ । ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਉਦਯੋਗ, ਵਪਾਰ, ਆਵਾਜਾਈ ਅਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਕਈ ਆਰਥਿਕ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਯੁਵਾ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

2. ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਸੁਰੱਖਿਆ (Social and Political Insecurityਸਮਾਜਿਕ ਸੁਰੱਖਿਆ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਗੜਬੜੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰ-ਜਾਤੀ ਲੜਾਈਆਂ ਆਦਿ ਵੀ ਪ੍ਰਵਾਸ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

3. ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਨ (Other Social Reasons)-ਲੋਕ ਕੁਝ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਪਰਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਲਈ, ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਬਿਹਤਰ ਅਵਸਰਾਂ ਦੇ ਲਈ, ਮਨੋਰੰਜਨ, ਸਿਹਤ, ਸੇਵਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸਲਾਹ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਲੋਕ ਨੇੜੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਪਰਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਲਿੰਗ-ਅਨੁਪਾਤ (Sex-ratio) ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਇਸਦੇ ਘੱਟ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ (Sex-ratio) ਤੀ ਹਜ਼ਾਰ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਨੂੰ ਲਿੰਗ-ਅਨੁਪਾਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ‘ ਜਨਮ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਇਸਤਰੀ-ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਕਈ ਕਾਰਨਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇਹ ਅੰਤਰ ਵੱਧਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਲਿੰਗ-ਅਨੁਪਾਤ ਘੱਟ ਹੋਣ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਾਰਨ ਹਨ –

1. ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਜਨਮ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਸਿਹਤ, ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹੋਰ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਵਜੋਂ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਘੱਟ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਿਹਤ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
2. ਦਹੇਜ ਦੇ ਲਾਲਚ ਵਿਚ ਵੀ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
3. ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਪੱਧਤੀਆਂ ਵਲੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸਤਰੀ ਲਿੰਗ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾ ਕੇ ਤੇ ਅਣਜੰਮੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਾਖਰਤਾ (Literacy) ਵਾਤਾਵਰਣ ‘ਤੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਖਰਤਾ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਪੜ੍ਹਨ ਅਤੇ ਲਿਖਣ ਦੀ ਯੋਗਤਾ | ਸਾਖਰਤਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖਦਿਆਂ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਅਤੇ ਅਨਪੜ੍ਹ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਨਪੜ੍ਹ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਨੂੰ ਗੰਦਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਦੂਸਰੀ ਜਗਾ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਲੋਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਅਨਪੜ੍ਹ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜੈਵਿਕ ਵਿਘਟਨ ਅਤੇ ਅਜੈਵਿਕ ਵਿਘਟਨ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਲਿਫਾਫਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਗੰਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਲਾਸਟਿਕ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਉਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਖਰਤਾ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਅਸਰ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ (Literacy Rate) ਤੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਤੀ 100 ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਪਿੱਛੇ ਜਿੰਨੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸਾਖਰ/ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਹੋਣ, ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਫਾਰਮੂਲੇ ਨਾਲ ਪਤਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ-

ਸਾਖਰਤਾ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸਮਝ ਦੇ ਨਾਲ ਪੜਨ ਅਤੇ ਲਿਖਣ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸਾਖਰ ਬਣਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਸੰਸਥਾਨ ਵਿਚ ਜਾਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਆਲੇਦੁਆਲੇ ਅਤੇ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਤੋਂ ਵੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਮਨੁੱਖ ਸਾਖਰ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਾਡੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸੋਚ ਦਾ ਲਿੰਗ-ਅਨੁਪਾਤ ‘ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਡੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸੋਚ ਇਕ ਔਰਤ ਨੂੰ ਇੱਜ਼ਤ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਕਈ ਵਾਰ ਲੋਕ ਆਪਣਾ ਵੈਰ ਕੱਢਣ ਵਾਸਤੇ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ, ਧੀਆਂ, ਭੈਣਾਂ ਅਤੇ ਮਾਂਵਾਂ ਦਾ ਮਾੜਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਰੁਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕਈ ਵਾਰ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸੋਚ ਕੇ ਵੀ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਔਰਤ ਦੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਰੋਕ ਲਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਪਰ ਹੁਣ ਸੋਚ ਬਦਲ ਰਹੀ ਹੈ |

ਮਰਦ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਵਿਚ ਬਰਾਬਰੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ । ਦਾਜ ਦਾ ਰਾਖਸ਼ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸੋਚ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਔਰਤ ਕੁੜੀ) ਦੇ ਜਨਮ ‘ਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਫ਼ਿਕਰ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਲੜਕਿਆਂ ਵੱਲ ਖਿੱਚ ਵਧੀ ਪਰ ਉਹ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਪਾ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਕੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਣਗੇ । ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਹੁਣ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਇਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ । ਜਿਸ ਨਾਲ ਖ਼ਰਾਬ ਲਿੰਗ-ਅਨੁਪਾਤ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਤੁਲਨ ਵੀ ਸੁਧਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

(ਸ) ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਸੋਂ ਵਾਧੇ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰਾਂ-
ਵਸੋਂ ਵਾਧੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ –
1. ਜਨਮ ਦਰ ਵਿਚ ਵਾਧਾ (Increase in birth rate)-ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤੀ ਹਜ਼ਾਰ ਮਨੁੱਖਾਂ ਪਿੱਛੇ ਜਨਮ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਦੇ ਔਸਤ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਰ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਵਸੋਂ ਵਾਧਾ ਜਨਮ ਦਰ ਦੀ ਵਾਧੇ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਨਮ ਦਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਈ ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ, ਸਭਿਆਚਾਰਿਕ, ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਆਦਮੀ-ਔਰਤ ਵਿਚ ਪ੍ਰਜਣਨ ਸ਼ਕਤੀ, ਕੁਦਰਤ ਵਲੋਂ ਬਖਸ਼ਿਆ ਗਿਆ ਸਭਾਵਿਕ ਗੁਣ ਹੈ। ਔਰਤਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਸ਼ਕਤੀ 15 ਤੋਂ 50 ਸਾਲ ਤੱਕ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਆਦਮੀਆਂ ਵਿਚ ਇਹ ਸ਼ਕਤੀ 15 ਤੋਂ 75 ਸਾਲ ਤੱਕ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਵਿਚ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜਨਮ ਦਰ ਵਧਦੀ ਹੈ।

2. ਮੌਤ ਦਰ ਦਾ ਘੱਟ ਹੋਣਾ (Decrease in death rate)-ਮੌਤ ਦਰ ਪ੍ਰਤੀ ਹਜ਼ਾਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਔਸਤ ਪ੍ਰਤੀ ਸਾਲ ਮੌਤ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ। ਵਸੋਂ ਵਾਧੇ ਵਿਚ ਇਸਦੀ ਭੁਮਿਕਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵ ਵਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਮੌਤ ਦਰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ । ਇਸਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮੌਤਾਂ ਸਨ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਕਾਲ ਅਤੇ ਮਹਾਂਮਾਰੀਆਂ ਆਦਿ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵੱਡੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਲੋਕ ਮੌਤ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਜਨਮ ਲੈਣ ਅਤੇ ਮਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਲੋਂ ਵਾਧਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ।

ਪਰ ਅੱਜ ਦੇ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਮੌਤ ਦਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਕਮੀ ਆਈ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਡਾਕਟਰੀ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਹਾਂਮਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਠੋਸ ਉਪਰਾਲੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਚੇਚਕ, ਹੈਜ਼ਾ, ਪਲੇਗ ਆਦਿ ਮਾਰੂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਲਗਪਗ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦਰ ਵਿਚ ਕਮੀ ਆਈ । ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਾਧੇ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਮਹਾਂਮਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਅਕਾਲ ਆਉਣੇ ਘੱਟ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਪਿੰਡਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਪੀਣ ਲਈ ਸਾਫ਼ ਜਲ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਵੀ ਮੌਤ ਦਰ ‘ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਚੰਗੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨ-ਵਿਵਸਥਾ ਨੇ ਵੀ ਮੌਤ ਦਰ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੌਤ ਦਰ ਵਿਚ ਕਮੀ ਆਉਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ।

3. ਪ੍ਰਵਾਸ-ਹਿਜਰਤ (Migration)-ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਇਕ ਜਗ੍ਹਾ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਜਗਾ ਤੇ ਜਾਣ ਨੂੰ ਵੀ ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਵਿਚ ਕਮੀ ਜਾਂ ਵਾਧੇ ਦੇ ਇਕ ਕਾਰਨ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਵਸੋਂ ਦਾ ਇਕ ਜਗ੍ਹਾ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਜਗ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਜਾਣਾ ਪਰਵਾਸ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਪਰਵਾਸ ਨਾ-ਸਿਰਫ਼ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਆਬਾਦੀ ਦੀ ਵੰਡ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਸਗੋਂ ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ ਅਤੇ ਆਯੂ ਸੰਰਚਨਾ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਿਹੜੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਲੋਕ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਉੱਥੇ ਆਬਾਦੀ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਹੜੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕ ਆ ਕੇ ਵੱਸਦੇ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਆਬਾਦੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਵੱਧ ਹੋਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਵੱਡੇ ਨਗਰਾਂ ਵਲ ਵਜੋਂ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਸੋਂ ਦਾ ਵੱਧ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਨਗਰਾਂ ਵਿਚ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਲੋਕ ਰੋਜ਼ੀਰੋਟੀ ਕਮਾਉਣ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਿੱਖਿਆ, ਮਨੋਰੰਜਨ, ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਜਨਤਕ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਵੀ ਲੋਕ ਪਿੰਡਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਨੂੰ ਵਾਧਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀ ਵਸੋਂ ਵੱਧ ਰਹੀ ਹੈ|

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਸੋਂ ਵਿਸਫੋਟ (Population Explosion) ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਸੋਂ ਵਿਸਫੋਟ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ‘ਤੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਬੁਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਵਰਣ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆ ਹੈ –

1. ਵਸੋਂ ਵਾਧੇ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਦੋਹਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਵਿਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਖਤਮ ਹੋਣ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
2. ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਵਸੋਂ ਦੇ ਲਈ ਘਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਲਈ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਕਟਾਈ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹਰਾ ਹਿ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਵਰਗੀਆਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ।
3. ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਵੀ ਅਬਾਦੀ ਦੇ ਵੱਧ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਵੱਧ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਮੰਗ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਲਈ ਭੁਮੀ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਤੇ ਦਬਾਉ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜ਼ਿਆਦਾ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਅਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਭੂਮੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ ।
4. ਭੂਮੀ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਵਧਦੇ ਹੋਏ ਦਬਾਓ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸੰਕਟ ਡੂੰਘਾ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਹੇਠਾਂ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
5. ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਵਸੋਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਨਗਰੀਕਰਨ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵੱਜੋਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵੱਧ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ।
6. ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਦਾ ਇਕ ਭਿਅੰਕਰ ਨਤੀਜਾ ਮਾਰੂਥਲੀਕਰਨ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮੈਦਾਨੀ ਇਲਾਕੇ ਅਤੇ ਤੱਟੀ ਜਲਵਾਯੁ ਖਰਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
7. ਵਸੋਂ ਦਾ ਵਾਧਾ ਅਤੇ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਜਿਵੇਂ ਲੱਕੜੀ, ਕੋਲਾ, ਪੈਟਰੋਲ, ਜਲ ਆਦਿ ਦੇ ਵਧਦੇ ਉਪਭੋਗ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਵੀ ਬੜੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਫਾਲਤੂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਠੀਕ ਨਿਕਾਸ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਢੇਰਾਂ ਵਿਚ ਬਦਲਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹਵਾ ਅਤੇ ਜਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਭ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ’ਤੇ ਕਈ ਬੁਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦੇ ਹਨ।
8. ਵਧਦੀ ਵਸੋਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਨਾ ਕੇਵਲ ਕਸਬਿਆਂ ਦੇ ਆਕਾਰ ਵਧਦੇ ਹਨ। ਸਗੋਂ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਵਾਹਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵੀ ਵਧਦੀ ਹੈ। ਵਾਹਨਾਂ ਦੀ ਵਧਦੀ ਸੰਖਿਆ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੀ ਹੈ।
9. ਵਧਦੀ ਵਸੋਂ ਦੁਆਰਾ ਉਤਪੰਨ ਹੋਏ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਛੂਤ ਵਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਛੂਤ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਵਾਲੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਫੈਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਵਸੋਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਡਾਕਟਰੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਵਿਚ ਕਮੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ।
10. ਵਸੋਂ ਦੇ ਵਧਣ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਮਾਨਵ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਬਨਾਵਟੀ ਅਤੇ ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਦ ਵੱਧ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿਸਦੇ ਕਾਰਨ ਮਾਨਵ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਸਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾ ਰਹੇ ਹਨ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਵਸੋਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉੱਤਰਦਾਈ ਹੈ। ਉੱਪਰ ਵਾਲਾ ਵਿਵਰਣ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਬਾਦੀ ਵਿਚ ਕਾਬੂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵਾਧੇ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖਪਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਦੀ ਵਿਕੂਤੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਉਤਪੰਨ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਵਸੋਂ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਰੱਖਣਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਦਾ ਇਕ ਮੁੱਖ ਅੰਗ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਲੋਂ ਸੰਬੰਧੀ ਸਿਧਾਂਤਾਂ (Theories of Population) ‘ਤੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਵਸੋਂ ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਰ ਮਾਨਵ ਵਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਧਣ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਵਿਭਿੰਨ ਕਿਰਿਆ-ਕਲਾਪਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਾਤਾਵਰਣ ‘ਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ਅਤੇ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਵਧਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਵਾਧੇ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਅਧਿਐਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ ਅਤੇ ਬੜੇ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਵਲੋਂ ਵਲੋਂ ਸੰਬੰਧੀ ਸਿਧਾਂਤ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ।

ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਪਲੈਟੋ ਅਤੇ ਅਰਸਤੂ ਨੇ ਵਸੋਂ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕੀਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਸੋਂ ਦਾ ਅਨੁਕੂਲਨ ਆਕਾਰ ਉਹ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦਾ ਸੌਖੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੱਲ ਹੋ ਸਕੇ । ਇਹ ਕੇਵਲ ਤਾਂ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ ਜਦੋਂ ਵਸੋਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਆਰਥਿਕ ਰੂਪ ਤੋਂ ਖ਼ੁਦ ਪੂਰਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਖ਼ੁਦ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰ ਸਕਣ ਵਿਚ ਸਮਰੱਥ ਹੋਵੇ । ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਇਕ ਬਿਟਿਸ਼ ਆਰਥਿਕਤਾ ਅਤੇ ਵਸੋਂ ਵਿਵਰਣ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਥਾਮਸ ਰਾਬਰਟ ਮਾਲਥਸ ਨੇ 18ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਵਲੋਂ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਵਸੋਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਤੇ ਨਿਬੰਧ” ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ।

ਮਾਲਥਸੇ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਸੋਂ ਸਦਾ ਰੇਖਾ ਗਣਿਤ ਵਾਧੇ (Geometric progression) (2, 4, 8, 16, 32) ਵਿਚ ਵਧਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਲਾਇਕ ਸਮੱਗਰੀ ਦੇ ਸਾਧਨ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਵਾਧਾ (Arithmetic progression) (2, 4, 6, 8, 16) ਵਿਚ ਵਧਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਆਬਾਦੀ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਲਾਇਕ ਸਮੱਗਰੀ ਵਿਚ ਅਸੰਤੁਲਨ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਮਾਲਥਸ ਨੇ ਇਹ ਨਤੀਜਾ ਕੱਢਿਆ ਕਿ ਜੇਕਰ ਵਸੋਂ ਵਾਧਾ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਵਸੋਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕੁਦਰਤੀ ਆਫਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਯੁੱਧ, ਭੁੱਖਮਰੀ, ਹੜ੍ਹ, ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਆਦਿ ਵਸੋਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਰੋਕਦੀਆਂ ਹਨ |

Punjab State Board PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 1 ਵਾਤਾਵਰਣ Important Questions and Answers.

PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 1 ਵਾਤਾਵਰਣ

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ 

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
‘ਵਾਤਾਵਰਣ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ।
ਉੱਤਰ-
‘ਵਾਤਾਵਰਣ’ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸਾਡਾ ਆਲਾ-ਦੁਆਲਾ। ਕੁਦਰਤ ਵਿਚ ਜੋ ਕੁੱਝ ਵੀ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਜੈਵ ਮਿੱਟੀ, ਹਵਾ, ਪਾਣੀ, ਦਰੱਖ਼ਤ, ਜਾਨਵਰ ਆਦਿ ਸਭ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਅੰਗ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਦੱਸੋ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਦੋ ਕਿਸਮ ਦੇ ਅੰਗ ਹਨ-

• ਜੈਵ ਅੰਗ,
• ਅਜੈਵ ਅੰਗ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਅਜੈਵ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ।
ਉੱਤਰ-
ਅਜੈਵ ਅੰਗ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਨਿਰਜੀਵ ਅੰਗ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਮਿੱਟੀ, ਪਾਣੀ, ਉਰਜਾ, ਹਵਾ, ਵਿਕਿਰਨਾਂ, ਤਾਪਮਾਨ, ਰਸਾਇਣ ਆਦਿ ਸਭ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।’

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਜੈਵ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ।
ਉੱਤਰ-
ਜੈਵ ਅੰਗ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਸਜੀਵ ਅੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਅਜੈਵਿਕ ਅੰਗਾਂ ਨਾਲ ਅੰਤਰ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਪੌਦੇ, ਮਨੁੱਖ, ਜਾਨਵਰ ਅਤੇ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਦੱਸੋ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ –

1. ਭੌਤਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ (Physical Environment)
2. ਜੈਵਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ (Biological Environment)
3. ਸਮਾਜਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ (Social Environment) |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਭੌਤਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ-

• ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ (Atmosphere)
• ਜਲ-ਮੰਡਲ (Lithosphere)
• ਥਲ-ਮੰਡਲ (Hydrosphere) |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਜੈਵਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਖੁਰਾਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਵੰਡੋ।
ਉੱਤਰ-

1. ਉਤਪਾਦਕ (Producers)
2. ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Consumers)
3. ਨਿਖੇੜਕ (Decomposers) |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਖਪਤਕਾਰ (Consumer) ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਜੀਵ ਜੋ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਿਰਿਆ ਰਾਹੀਂ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਦੁਸਰੇ ਜੀਵਾਂ ਅਤੇਪੌਦਿਆਂ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Consumer) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ-ਸ਼ੇਰ, ਗਿੱਦੜ, ਹਿਰਨ ਆਦਿ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਜੈਵਿਕ ਅੰਗ ਉਤਪਾਦਕਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਿਤ ਜੀਵਾਣੂ, ਹਰੇ ਪੌਦੇ ਆਦਿ ਉਤਪਾਦਕਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਖਪਤਕਾਰ ਕਿੰਨੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਖਪਤਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ –

1. ਪਹਿਲੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Primary Consumers)
2. ਦੂਸਰੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Secondary Consumers)
3. ਤੀਸਰੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Tertiary Consumers)
4. ਚੌਥੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Quaternary Consumers) !

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਦੋ ਸੂਖ਼ਮ ਖ਼ਪਤਕਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ-
ਜੀਵਾਣੁ (Bacteria) ਅਤੇ ਉੱਲੀਆਂ (Fungi) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਆਕਸੀਜਨ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
21%.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਬਣਤਰ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਬਣਤਰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ –

• ਖਣਿਜ ਤੱਤ – 50-60%
• ਕਾਰਬਨੀ ਤੱਤ – 7-10%
• ਮਿੱਟੀ ਵਿਚਲਾ ਜਲ – 15-25%
• ਜੈਵਿਕ ਤੱਤ – 1%

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਲੋਕ ਠੰਡ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਕੀ ਪਹਿਨਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਲੋਕ ਠੰਡ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਫਿਰਨ, ਜੋ ਕਿ ਇਕ ਕਿਸਮ ਦਾ ਲੰਬਾ ਚੋਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਥਲ-ਮੰਡਲ (Lithosphere) ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਥਲ-ਮੰਡਲ (Lithosphere) ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ-ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਦਾ ਉੱਪਰਲਾ ਭਾਗ ਜੋ ਪੌਦਿਆਂ, ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਖਣਿਜ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਧਰਤੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਖੇਤਰ (Life Zone) ਕਿਸਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੀਵ/ਜੈਵ ਮੰਡਲ (Bio Sphere) |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਅਪਘਟਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਨਿਖੇੜਕਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ।
ਉੱਤਰ-
ਜੀਵਾਣੂ, ਉੱਲੀ, ਕੀੜੇ-ਮਕੌੜੇ ਆਦਿ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪੰਜ ਮੁੱਖ ਆਧਾਰ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ, ਜਲ, ਹਵਾ, ਉਰਜਾ ਅਤੇ ਪੁਲਾੜੇ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਮਨੁੱਖੀ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਵੱਧ ਗਿਆ ਹੈ, ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਉ।
ਉੱਤਰ-
ਸੜਕਾਂ, ਪੁਲਾਂ, ਸੁਰੰਗਾਂ ਆਦਿ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ, ਖੇਤੀ, ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਆਦਿ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਧੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਲਈ ਜਾਗਰੁਕਤਾ ਵਧਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੋਸਟਰਾਂ, ਰੈਲੀਆਂ, ਨਾਟਕਾਂ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਫਿਲਮਾਂ ਰਾਹੀਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਲਈ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵਧਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਸੱਭਿਅਤਾ (Civilisation) ਦਾ ਅਰਥ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ।
ਉੱਤਰ-
ਸੱਭਿਅਤਾ ਤੋਂ ਭਾਵ ਇਕ ਸੰਪੂਰਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਗਿਆਨ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਕਲਾ, ਨੈਤਿਕ ਮੁੱਲ, ਕਾਨੂੰਨ, ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲਾਭ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਪੀਣ ਵਾਲੀ ਚਾਹ ਨੂੰ ਕੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਹਵਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਅੰਸ਼ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਕਾਰਕ ਜਿਹੜੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੀ ਤਾਕਤ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਅੰਸ਼ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹੜੇ ਸਾਧਨ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੋਸਟਰ, ਰੈਲੀਆਂ, ਨਾਟਕਾਂ ਰਾਹੀਂ, ਫਿਲਮਾਂ ਰਾਹੀਂ, ਕਾਨਫਰੈਂਸਾਂ ਰਾਹੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
CO₂ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਅੰਸ਼ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ, ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
CO₂ ਇਕ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਅੰਸ਼ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਦੇ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27.
ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿਚ ਕੀ ਰੁਤਬਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਲਾਭ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਭਾਈਵਾਲ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 28.
ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਅੰਸ਼ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਭੌਤਿਕ ਅੰਸ਼ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 29.
ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਪਾਣੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ‘ਤੇ 75% ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਵੱਧ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 30.
ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਲੋਕ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਠੰਡ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਕਿਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਂਗੜੀ ਅਤੇ ਫਿਰਨ ਦੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 31.
ਸਮੱਸਿਆ ਧਿਆਨ ਚੱਕਰ (Issue Attention Cycle) ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਕਿਸ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਕਿੰਨੇ ਪੜਾਅ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮੱਸਿਆ ਧਿਆਨ ਚੱਕਰ (Issue Attention Cycle) ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਡਾਊਨ (Down) ਨੇ ਦਿੱਤਾ, ਇਸਦੇ ਪੰਜ ਪੜਾਅ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 32.
ਲਾਭ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਭਾਈਵਾਲ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੋਈ ਵੀ ਜੀਵ ਜਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਚੀਜ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੰਸਥਾ ਜਾਂ ਗਤੀਵਿਧੀ ਵਿੱਚੋਂ ਲਾਭ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਲਾਭ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਭਾਈਵਾਲ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(ਅ) ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Type I)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਇਸਦੇ ਕਾਰਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਅਤੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ (Environment)-ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਸਲ ਵਿਚ ਭੌਤਿਕ, ਰਸਾਇਣਿਕ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਇਕ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਉੱਪਰ ਜੀਵ ਜਾਂ ਪਰਿਸਥਿਤਕੀ ਸਮੂਹ ਦਾ ਸਰੂਪ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਅੰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਾਰਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਕਾਰਕਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ –

• ਅਜੈਵ ਕਾਰਕ (Abiotic factors)
• ਜੈਵ ਕਾਰਕ (Biotic factors) ।

ਜੈਵ ਕਾਰਕਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ-ਮਨੁੱਖ, ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਸੂਖਮਜੀਵ ਅਜੈਵ ਕਾਰਕਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ-ਪਾਣੀ, ਤਾਪਮਾਨ, ਹਵਾ, ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ (Atmosphere) ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ (Atmosphere) ਜੀਵਨ-ਰੱਖਿਅਕ ਗੈਸਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੈ ਜੋ ਧਰਤੀ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਦੀਆਂ ਗੈਸਾਂ ਖਾਸ ਕਰਕੇ CO₂ ਅਤੇ O₂ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਜੀਵਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ O₂, ਗੈਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਹੋਂਦ ਅਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੀਵਾਂ (ਜੰਤੁ ਅਤੇ ਪੌਦੇ) ਨੂੰ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ CO₂ (ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ CO₂ ਨੂੰ ਉਤਪਾਦਕ ਪੌਦੇ ਵਰਤ ਕੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਿਰਿਆ ਰਾਹੀਂ ਭੋਜਨ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਮਹੱਤਵ (Importance of Atmosphere)-ਵਾਤਾਵਰਣ ਗਰੀਨ ਹਾਉਸ ਜੋ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।
ਪਰੰਤੂ ਅੱਜ-ਕਲ ਵਧ ਰਹੀ ਆਬਾਦੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕਾਰਨ CO₂, ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਲੋੜ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੱਧਣ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਲੋੜ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਵਰਖਾ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਵੀ ਸੰਤੁਲਿਤ ਰੱਖਣ ਵਿਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Consumers) ਕੀ ਹਨ ? ਇਹ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Consumers)-ਉਹ ਜੀਵ ਜੋ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਆਪ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਲਈ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਦੁਸਰੇ ਜੀਵਾਂ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਖ਼ਪਤਕਾਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚਾਰ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ –

• ਪਹਿਲੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Primary Consumers-ਇਹ ਉਹ ਜੀਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਪੌਦਿਆਂ ਤੋਂ ਹੀ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਜਾਂ ਪਹਿਲੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖਪਤਕਾਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ; ਜਿਵੇਂ-ਹਿਰਨ, ਗਾਂ, ਮੱਝ, ਖਰਗੋਸ਼, ਹਾਥੀ ਆਦਿ।
• ਦੂਸਰੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Secondary Consumers)-ਉਹ ਜੀਵ ਜੋ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਜਾਂ ਦੂਸਰੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖਪਤਕਾਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ. ; ਜਿਵੇਂ-ਸ਼ੇਰ, ਡੱਡੂ, ਛੋਟੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ ।
• ਤੀਜੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Tertiary Consumers)-ਇਹ ਜੀਵ ਦੂਜੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਕੇ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂਕਿ-ਸੱਪ, ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਦੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ ਆਦਿ ।
• ਚੌਥੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Quaternary Consumers)-ਇਹ ਖ਼ਪਤਕਾਰ ਪਹਿਲੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਕੇ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂਕਿਬਾਘ, ਬੱਬਰ ਸ਼ੇਰ ਅਤੇ ਬਾਜ਼ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਨਿਖੇੜਕ ਕੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ? ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਕੁਦਰਤ ਵਿਚ ਕੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਿਖੇੜਕ (Decomposersਉਹ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ ਜਿਹੜੇ ਮਰੇ ਹੋਏ ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਆਦਿ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਐਂਜ਼ਾਇਮਾਂ ਦਾ ਰਿਸਾਉ ਕਰਕੇ ਅਪਘਟਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਪਘਟਨ ਦੌਰਾਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਾਰਬਨੀ ਤੱਤ, ਗੈਸਾਂ ਅਤੇ ਅਕਾਰਬਨੀ ਤੱਤ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਨਿਖੇੜਕ ਅਖਵਾਂਉਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ-ਉੱਲੀ ਅਤੇ ਜੀਵਾਣੂ |

ਨਿਖੇੜਕਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ (Importance of Decomposers-ਨਿਖੇੜਕਾਂ ਦੀ ਕੁਦਰਤ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਪਘਟਿਤ ਵਸਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲੇ ਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥ ਅਤੇ ਅਕਾਰਬਨੀ ਤੱਤ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਮਿਲ ਜਾਣ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਉਪਜਾਉ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਪਘਟਨ ਸਮੇਂ ਨਿਕਲੀਆਂ ਗੈਸਾਂ ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਇਸ ਦੇ ਸੰਤੁਲਨ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਅਪਘਟਕਾਂ ਕਾਰਨ ਹੀ ਸੰਤੁਲਨ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤੀ ਸਫ਼ਾਈ ਸੇਵਕ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਮਾਜਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ (Social Environment) ‘ਤੇ ਇਕ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖ ਸਮਾਜਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ (Social Environment) ਦਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਸ਼ ਹੈ। ਇਸ ਨੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਜੈਵਿਕ ਅਤੇ ਅਜੈਵਿਕ ਅੰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਢਾਲ ਲਿਆ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਅਕਲ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਨੇ ਸਾਰੇ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਾਰਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਅਨੁਕੂਲ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ, ਉਦਯੋਗ-ਧੰਦੇ, ਘਰਾਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ, ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਆਦਿ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਢਾਂਚੇ ਵਿਚ ਲੋੜੀਂਦੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਵੀ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ।

ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ ਨੂੰ ਕਿੱਤੇ ਵਜੋਂ ਅਪਣਾਇਆ, ਫਿਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉੱਨਤੀ ਵੱਲ ਵੱਧਦਿਆਂ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਪਹੀਏ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਰੱਕੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਵੀ ਲੈ ਆਂਦੀ। ਅੱਜ ਦਾ ਮਨੁੱਖ ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਅਸੰਤੁਲਨ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਮਾਜਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਸਾਡੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਮੁੱਲ/ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ‘ਤੇ ਵੀ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਸਮਾਜਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਵਿਚ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖ, ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਆਪਸ ਵਿਚ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸੱਭਿਅਤਾਵਾਂ ਦੇ ਵਧਣ-ਫੁਲਣ ਅਤੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਲਈ ਵਾਤਾਵਰਣ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੱਭਿਅਤਾਵਾਂ ਉਸੇ ਥਾਂ ਤੇ ਵੱਧ-ਫੁਲ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨੇ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ, ਰੋਟੀ, ਕੱਪੜਾ ਅਤੇ ਮਕਾਨ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਪੂਰੀਆਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹੋਣ । ਜੇਕਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਮਾਫ਼ਿਕ ਸਾਧਨ ਮੁਹੱਇਆ ਕਰਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸੱਭਿਅਤਾਵਾਂ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵੱਧਣ-ਫੁਲਣਗੀਆਂ ਅਤੇ ਦੇਰ ਤਕ ਅਪਣੀ ਹੋਂਦ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖਣ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਸਕਣਗੀਆਂ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਜੇਕਰ ਸਵੈ-ਪੋਸ਼ੀ ਜੀਵ (Autotrophs) ਲੁਪਤ ਹੋ ਜਾਣਗੇ ਤਾਂ ਪਰ-ਪੋਸ਼ੀ ਜੀਵ (Heterotrophs) ਆਪਣੇ ਆਪ ਮੁੱਕ ਜਾਣਗੇ । ਇਸ ਕਥਨ ‘ਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਦੱਸੋ !
ਉੱਤਰ-
ਸਵੈ-ਪੋਸ਼ੀ ਜੀਵ ਆਪਣੇ ਲਈ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਆਪ ਤਿਆਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਅਤੇ ਇਹ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਹੋਂਦ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਪਰ-ਆਹਾਰੀ ਜੀਵ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਆਪ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਲਈ ਸਵੈ-ਪੋਸ਼ੀ ਜੀਵਾਂ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਗੱਲ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਹੀ ਹੈ ਕਿ ਸਵੈ-ਪੋਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਲੁਪਤ ਹੋਣ ਤੇ ਪਰ-ਆਹਾਰੀ ਜੀਵ ਭੁੱਖੇ ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਮਰ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਅਖ਼ੀਰ ਵਿਚ ਉਹ ਵੀ ਲੁਪਤ ਹੋ ਜਾਣਗੇ ।

(ੲ) ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Type II)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਸਮਾਜ (Capitalist Society) ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲਾਭ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਉੱਚ-ਪੱਧਰ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ|ਇਹ ਸਮਾਜ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਸਵਾਰਥ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਲੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਅਜੋਕੇ ਯੁੱਗ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਸੱਭਿਅਤਾ ਸਾਡੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਜੋਕੇ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਉਦਾਹਰਨ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਜੋ ਅਜੋਕੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਪੁਰਾਤਨ ਭਾਰਤੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
ਇਹ ਸੰਬੰਧ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਨਾਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ –
ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਜਲਵਾਯੂ ਬਹੁਤ ਠੰਡੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਜਲਵਾਯੂ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੀ ਵਸਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਠੰਡ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਇਹ ਗਰਮ ਲੰਬਾ ਕੋਟ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਜਿਸ ਨੂੰ ‘ਫਿਰਨ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਠੰਡ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਅੱਗ ਸੇਕਣ ਲਈ ਇਹ ਲੋਗ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਿਸਮ ਦੀ ਅੰਗੀਠੀ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਸਨੂੰ “ਕਾਂਗੜੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਰੱਖਣ ਲਈ ਇਹ ਲੋਕ ਇਕ ਖਾਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਚਾਹ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਸਨੂੰ “ਕਾਹਵਾ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਜਲਵਾਯੂ ਖੁਸ਼ਕ ਅਤੇ ਗਰਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ ਸਿਰ ਤੇ ਇਕ ਲੰਬੀ ਪਗੜੀ ਬੰਨ੍ਹਦੇ ਹਨ ਜੋ ਵਾਤਾਨੁਕੂਲਨ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਗਰਮ ਤੇ ਹੁੰਮਸ ਭਰਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ ਸੁਤੀ ਲੰਗੀ, ਸੁਤੀ ਕੁੜਤਾ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਮੋਢੇ ਤੇ ਅੰਗ ਵਸਤਰ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ, ਖਾਣ-ਪੀਣ, ਆਦਤਾਂ, ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਪੂਜਾ ਵਿਧੀਆਂ ਵੀ ਉਸਦੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਵੈ-ਪੋਸ਼ੀ ਜੀਵਾਂ ਅਤੇ ਪਰ-ਆਹਾਰੀ ਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਦਿਉ।
ਉੱਤਰ –

ਸਵੈ-ਪੋਸ਼ੀ ਜੀਵ (Autotrophs)	ਪਰ-ਆਹਾਰੀ ਜੀਵ (Heterotrophs)
1. ਉਹ ਸਜੀਵ ਜੋ ਆਪਣੇ ਕਾਰਬਨੀ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਸਰਲ ਤੱਤਾਂ (CO2, H2O) ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ।	1. ਉਹ ਸਜੀਵ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਅਤੇ ਇਹ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਆਪ ਨਹੀਂ ਬਣਾ ਸਕਦੇ । ਇਹ ਉਤਪਾਦਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਭੋਜਨ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
2. ਉਹ CO2, ਦੀ ਖਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ O2, ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।	2. ਉਹ O2 ਦੀ ਖਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ  CO2 ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
3. ਉਦਾਹਰਨ-ਹਰੇ ਪੌਦੇ, ਹਰੀ ਕਾਈ, ਗੰਧਕ ਜੀਵਾਣੂ ਆਦਿ।	3. ਉਦਾਹਰਨ-ਮੱਝ, ਹਿਰਨ, ਸ਼ੇਰ, ਚੀਤਾ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਖ਼ਪਤਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਕਿਸਮਾਂ ਦੱਸੋ।
ਉੱਤਰ-
ਖ਼ਪਤਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਕਿਸਮਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ –

• ਪਹਿਲੇ ਪੱਧਰ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Primary Consumers)-ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਹਰੇ ਪੌਦੇ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ; ਜਿਵੇਂ-ਗਾਂ, ਹਿਰਨ, ਮੱਝ ਆਦਿ।
• ਦੂਸਰੇ ਪੱਧਰ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Secondary Consumers)-ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਜੀਵ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਜੋ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀਆਂ ਦਾ ਮਾਸ ਖਾ ਕੇ ਜੀਵਨ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਸ ਖੋਰ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ-ਲੂੰਮੜੀ, ਛੋਟੀ ਮੱਛੀ ਆਦਿ।
• ਤੀਸਰੇ ਪੱਧਰ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Tertiary Consumers)-ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਜੀਵ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਦੂਸਰੇ ਪੱਧਰ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰਾਂ ਦਾ ਮਾਸ ਖਾ ਕੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ-ਭੇੜੀਆ, ਵੱਡੀ ਮੱਛਲੀ ਅਤੇ ਸੱਪ ਆਦਿ ।
• ਚੌਥੇ ਪੱਧਰ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Quatermary Consumers)-ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਖ਼ਪਤਕਾਰ ਜੀਵ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ਜੋ ਤੀਸਰੇ ਪੱਧਰ ਦੇ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਮਾਸ ਭੋਜਨ ਵਜੋਂ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ; ਜਿਵੇਂ-ਸ਼ੇਰ, ਚੀਤਾ, ਦੁਆ ਆਦਿ । ਇਹ ਪਾਣੀ ਪਹਿਲੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖਪਤਕਾਰਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਕੇ ਮਾਸ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਲੋਕ ਗਰਮੀ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਕੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਰੇਤੀਲੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਕਾਰਨ ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਜਲਵਾਯੁ ਦਿਨ ਸਮੇਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਗਰਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਇਕ ਲੰਬੀ ਪਗੜੀ ਬੰਨਦੇ ਹਨ ਜੋ ਵਾਤਾਨੁਕੂਲਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਆਪਣੀਆਂ ਨਾਸਾਂ ਅਤੇ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਗਰਮੀ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਵੱਡੀਆਂ-ਵੱਡੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਔਰਤਾਂ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਗਰਮੀ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਲੰਬਾ ਘੁੰਡ ਕੱਢ ਕੇ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਇਸ ਗੱਲ ਵਿਚ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਸਚਾਈ ਹੈ ਕਿ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਵਿਕਾਸ ਨੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗਾਂ ‘ਤੇ ਅਸਰ ਪਾਇਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਵਿਕਾਸ ਨੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗਾਂ ਭਾਵ ਜੈਵਿਕ ਅੰਗਾਂ ਅਤੇ ਅਜੈਵਿਕ ਅੰਗਾਂ ’ਤੇ ਚੰਗੇ ਅਤੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਏ ਹਨ । ਜੈਵਿਕ ਅੰਗਾਂ ਵਿਚ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਪੇੜ-ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਨਵੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਲੁਪਤ ਹੋਣ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਹੈ । ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਚਲਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਬਾਲਣ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਕੁਦਰਤੀ ਸੋਮਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਜੈਵਿਕ ਅਤੇ ਅਜੈਵਿਕ ਅੰਗਾਂ ਵਿਚਲਾ ਸੰਤੁਲਨ ਵਿਗੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਇਸ ਨਾਲ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫਤਾਵਾਂ ; ਜਿਵੇਂ-ਹੜ੍ਹ, ਸੋਕਾ, ਭੂਚਾਲ, ਸੁਨਾਮੀ ਆਦਿ ਆਪਣਾ ਰੂਪ ਵਿਖਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਅਤੇ ਵਿਅਰਥਾਂ ਨਾਲ ਪਾਣੀ, ਹਵਾ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਅੰਤ ਵਿਚ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਵਿਕਾਸ ਨੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗਾਂ ‘ਤੇ ਅਸਰ ਪਾਇਆ ਹੈ ।

(ਸ) ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ? ਇਸਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਭੌਤਿਕ, ਰਸਾਇਣਿਕ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਅੰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਜਟਿਲ ਸਮੂਹ ਹੈ ਜਿਸ ਉੱਪਰ ਜੈਵਿਕ ਸਮੂਹ ਦਾ ਸਰੂਪ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਅੰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਉਰਜਾ ਅਤੇ ਤੱਤ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਮੁੱਖ ਜਮਾਤਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ –

1. ਅਜੈਵ ਅੰਗ (Abiotic Components)
2. ਜੈਵ ਅੰਗ (Biotic Components) ।

1. ਅਜੈਵ ਅੰਗ (Abiotic)-ਇਹਨਾਂ ਅੰਗਾਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਭੌਤਿਕ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਕਾਰਕ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਨਿਰਜੀਵ ਹਨ। ਇਹ ਨਿਰਜੀਵ ਅੰਗ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਜੀਵਾਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਨ। ਜੈਵਿਕ ਅਤੇ ਅਜੈਵਿਕ ਅੰਗ ਆਪਸ ਵਿਚ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਕਰਕੇ ਪਰਿਸਥਿਤਕੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਅਜੈਵ ਅੰਗ ਦੋ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡੇ ਗਏ ਹਨ-

• ਜਲਵਾਯੂ ਸੰਬੰਧੀ ਕਾਰਕ (Climate Related Factors)-ਜਿਵੇਂ-ਹਵਾ, ਮੀਂਹ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਤਾਪਮਾਨ, ਨਮੀ, ਪਾਣੀ ਦੀ ਹੋਂਦ ਆਦਿ।
• ਮਿੱਟੀ ਸੰਬੰਧੀ ਕਾਰਕ (Soil Related Factors)-ਜਿਵੇਂ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਬਣਤਰ, ਕੁਦਰਤੀ ਦਸ਼ਾ ਅਤੇ pH ਆਦਿ।

2. ਜੈਵ ਅੰਗ (Biotic) -ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਉਤਪਾਦਕ, ਖਪਤਕਾਰ ਅਤੇ ਨਿਖੇੜਕ, ਸਾਰੇ ਹੀ ਸਜੀਵ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।

ਉਤਪਾਦਕ (Producers) – ਉਹ ਸਜੀਵ ਜੋ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਿਰਿਆ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣਾ ਅਤੇ ਦੁਸਰੇ ਜੀਵਾਂ ਲਈ ਕਾਰਬਨੀ ਭੋਜਨ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ-ਸਾਰੇ ਹਰੇ ਪੌਦੇ।

ਖਪਤਕਾਰ (Consumers)-ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਸੰਬੰਧੀ ਲੋੜਾਂ ਲਈ ਉਤਪਾਦਕਾਂ ਅਤੇ ਦੁਸਰੇ ਜੀਵਾਂ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ , ਜਿਵੇਂ- ਸ਼ੇਰ, ਚੀਤਾ, ਹਿਰਨ, ਆਦਿ।

ਨਿਖੇੜਕ (Decomposers)-ਇਹ ਉਹ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ ਹਨ ਜੋ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਮ੍ਰਿਤ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਅਪਘਟਿਤ ਕਰਕੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਕਾਰਬਨੀ ਅਤੇ ਅਕਾਰਬਨੀ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਉੱਲੀਆਂ, ਜੀਵਾਣੂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾਣੂ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੱਖਾਂ ਜਾਂ ਪਸਾਰਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਰੂਪਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ- ਭੌਤਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ। ਇਹਨਾਂ ਪੱਖਾਂ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰਪੂਰਵਕ ਵੇਰਵਾ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ –
1. ਭੌਤਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ (Physical Environment-ਇਸ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਭੂਮੀ ਦਾ ਖੇਤਰ ਭਾਵ ਥਲ-ਮੰਡਲ, ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਅਤੇ ਜਲ-ਮੰਡਲ। ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ (Atmosphere) ਜੀਵਨ ਰੱਖਿਅਕ ਗੈਸਾਂ ਦਾ ਇਕ ਗਿਲਾਫ ਹੈ ਜੋ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਵਿਚਲੀ ਆਕਸੀਜਨ ਸਜੀਵਾਂ ਲਈ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚਲੀ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀਨ ਹਾਊਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਲਈ|

ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਜਲ-ਮੰਡਲ (Hydrosphere) ਵਿਚ ਧਰਤੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜਲ ਸਰੋਤ ਜਿਵੇਂ ਸਮੁੰਦਰ, ਨਦੀਆਂ, ਝੀਲਾਂ, ਤਲਾਬ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਜਿਊਂਦੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਜਲ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਲਈ ਵੀ ਜਲ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

ਥਲ-ਮੰਡਲ (Lithosphere) ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ, ਧਰਤੀ ਦੀ ਉੱਪਰਲੀ ਸੜਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਦੁਸਰੇ ਸੂਖਮ ਜੀਵ ਪਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ, ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਭੌਤਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਇਹ ਤਿੰਨ ਹਿੱਸੇ ਮਿਲ ਕੇ ਜੈਵਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚਲੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਾਲਤਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।

2. ਜੈਵਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ (Biological Environment)-ਜੈਵਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਜਿੰਦਾ ਜੀਵ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ –

• 1. ਉਤਪਾਦਕ (Producers)-ਇਸ ਵਰਗ ਵਿਚ ਹਰੇ ਪੌਦੇ, ਗੰਧਕ, ਜੀਵਾਣੂ, ਹਰੀ ਕਾਈ ਆਦਿ ਸਭ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਜੋ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਿਰਿਆ ਰਾਹੀਂ CO₂, H₂O ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕਲੋਰੋਫਿਲ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਦੂਸਰਿਆਂ ਵਰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਭੋਜਨ ਸੰਬੰਧੀ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।
  2. ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Consumers)-ਉਹ ਸਜੀਵ ਜਿਹੜੇ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਉਤਪਾਦਕਾਂ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚਾਰ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
• ਪਹਿਲੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Primary Consumers)-ਇਹ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਜੀਵ ਹਨ ਜੋ ਹਰੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਖਾ ਕੇ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ- ਬੱਕਰੀ, ਗਾਂ, ਹਿਰਨ ਆਦਿ।
• ਦੂਸਰੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Secondary Consumers)-ਉਹ ਜੀਵ ਜੋ ਭੋਜਨ ਸੰਬੰਧੀ ਲੋੜਾਂ ਲਈ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ-ਛੋਟੀ ਮੱਛੀ, ਲੂੰਮੜੀ ਆਦਿ।
• ਤੀਸਰੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Tertiary Consumers)-ਇਹ ਵੀ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਜੀਵ ਹਨ ਜੋ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਦੂਸਰੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਮਾਸਾਹਾਰੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ; ਜਿਵੇਂ-ਭੇੜੀਆ, ਵੱਡੀ ਮੱਛਲੀ ਆਦਿ।
• ਚੌਥੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Quaternary Consumers)-ਉਹ ਜੀਵ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਕੇ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂਸ਼ੇਰ, ਚੀਤਾ ਆਦਿ।

ਨਿਖੇੜਕ (Decomposers)-ਇਹ ਉਹ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਮ੍ਰਿਤ ਉਤਪਾਦਕਾਂ ਅਤੇ ਖਪਤਕਾਰਾਂ ਦਾ ਐਂਜ਼ਾਇਮ ਛਿੜਕ ਕੇ ਅਪਘਟਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨੀ ਅਤੇ ਅਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਜੋੜ ਕੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਇਹਨਾਂ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਉੱਲੀਆਂ, ਜੀਵਾਣੂ, ਵਿਸ਼ਾਣੂ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ।

3. ਸਮਾਜਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ‘ (Social Environment)-ਮਨੁੱਖ ਸਮਾਜਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਇਕ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਸ਼ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਜੈਵਿਕ ਅਤੇ ਅਜੈਵਿਕ ਅੰਸ਼ ਉਸਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ, ਉਦਯੋਗ, ਭਵਨ-ਉਸਾਰੀ, ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬੁੱਧੀ ਵਾਲਾ ਜੀਵ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਹੀ ਉਸਨੇ ਕਈ ਕਾਰਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਨੁਕੂਲ ਬਣਾ ਲਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਦਯੋਗਿਕ ਖੇਤਰ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਅੱਜ ਦੇ ਭੌਤਿਕ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।

ਇਸ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਸਮਾਜਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਹਰ ਸੰਭਵ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਮਨੁੱਖ ਵਲੋਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ‘ਤੇ ਕਾਬੂ ਰੱਖਣ ਸੰਬੰਧੀ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Chemistry Important Questions Chapter 14 Environmental Chemistry Important Questions and Answers.

PSEB 11th Class Chemistry Important Questions Chapter 14 Environmental Chemistry

Very Short Answer Type Questions

Question 1.
In what regions of the atmosphere, the temperature increases with altitude and in which regions it decreases?
Answer:
Temperature increases with altitude in stratosphere and thermosphere while it decreases in troposphere and mesosphere.

Question 2.
Name three natural sources of air pollution.
Answer:
Volcanic eruptions, forest fires and pollen grains of flowers.

Question 3.
How are NO and NO₂ formed in the atmosphere?
Answer:
NO is formed by the reaction of N₂ and O₂ during lightning or combustion of fossil fuels. It is further oxidised to NO₂.

Question 4.
What is anoxia or asphyxiation?
Answer:
Acute oxygen starvation in the body (due to CO poisoning) is called anoxia or asphyxiation.

Question 5.
Name the gas that caused the Bhopal gas tragedy.
Answer:
Methyl isocyanate (MIC).

Question 6.
What is the size range of particulates?
Answer:
5 nm to 500000 nm. ,

Question 7.
What is the composition of ‘London smog’?
Answer:
Fog of H₂SO₄ droplets deposited on the particulates.

Question 8.
What is the nature of ‘London smog’ and why?
Answer:
Reducing, because of the presence of SO₂ and carbon soot which are good reductant.

Question 9.
What should be the tolerable limit of fluoride ions in drinking water? What happens if it is higher than 10 ppm?
Answer:
1 ppm or 1 mg dm^-3. If higher than 10 ppm, it is harmful to bones and teeth.

Question 10.
Name three methods generally used in green chemistry.
Answer:
Use of sunlight and microwaves, use of sound waves and use of enzymes.

Short Answer Type Questions

Question 1.
(i) What do you mean by sink? Give one example.
(ii) What is the sink for hydrocarbons and why?
Answer:
(i) Medium present in the environment that take up some amount of certain pollutants is called sink e.g., oceans act as sink for SO₂, CO₂ and NO_x.
(ii) Chemical and photochemical reactions act as sink for hydrocarbons as these get decomposed in these reactions.

Question 2.
Green plants use carbon dioxide for photosynthesis and return oxygen to the atmosphere, even then carbon dioxide is considered to be responsible for green house effect. Explain why?
Answer:
The amount of CO₂ produced due to human activity such as burning of fossil fuels like coal, natural gas, petroleum, etc., and production of lime from limestone is much more than that consumed during photosynthesis. The consumption in photosynthesis has further decreased due to deforestation.

Question 3.
(i) What are the reactions involved in removingS02 from the
atmosphere by passing it through a solution containing citrate ions?
(ii) What is the most important sink of CO pollutant?
(iii) How are fuel gases from industries freed from oxides of nitrogen and sulphur?
Answer:

(iii) By scrubbing them with cone. or with alkaline solutions like
Ca(OH)₂ and Mg(OH)₂.

Question 4.
What are biodegradable and non-biodegradable pollutants?
Answer:
Biodegradable pollutants are those which are decomposed by micro-organisms such as bacteria, e.g., sewage, cow-dung, discarded vegetables etc.
Non-biodegradable pollutants are those which cannot be decomposed by microorganisms e.g., mercury, aluminium, lead, copper, DDT etc.

Question 5.
Oxidation of sulphur dioxide into sulphur trioxide in the absence of a catalyst is a slow process but this oxidation occurs easily in the atmosphere. Explain how does this happen? Give chemical reaction for the conversion of SO₂ into SO₃.
Answer:
The presence of particulate matter in polluted air catalyses the oxidation of SO₂ to SO₃.
The oxidation of sulphur dioxide into sulphur trioxide can occur both photochemically or non-photochemically. In the near ultraviolet region, the SO₂ molecules react with ozone photochemically.

Non-photochemically, SO₂ may be oxidised by molecular oxygen in presence of dust and soot particles.

Long Answer Type Questions

Question 1.
Account for the following
(i) Ozone layer is necessary for life.
(ii) The temperature of thermosphere is 1500°C but a person would not feel warm in it.
(iii) Increased SO₂ concentration causes chlorosis.
(iv) CO₂ keeps the earth warm.
(v) The pH of normal rain water is 5.6.
Answer:
(i) Ozone absorbs about 99% of harmful UV radiations coming from the sun and thus protects human beings from adverse effect of UV radiations. Thus, its presence is necessary for life.
(ii) This is because the pressure in the thermosphere is very low.
(iii) Because increased SO₂ concentration retards the rate of formation of chloroplast.
(iv) CO 2 have tendency to absorb most of the heat radiation that are emitted by objects of the earth. Thus, it keeps the earth warm.
(v) This is because dissolution 0f CO₂ from atmosphere furnish H+ ions to the rain water.
H₂O(Z) + CO₂(g) ⇌ H₂CO₃(aq)
H₂CO₃(aq) ⇌ H⁺(aq) + \(\mathrm{HCO}_{3}^{-}\) (aq)

Question 2.
How can you apply green chemistry for the following:
(i) to control photochemical smog.
(ii) to avoid use of halogenated solvents in dry cleaning and that of chlorine in bleaching.
(iii) to reduce use of synthetic detergents.
(iv) to reduce the consumption of petrol and diesel.
Answer:
(i) Certain plants e.g., Pinus, Juniparus, Quercus, Pyrus and Vitis can metabolize nitrogen oxide (NO) and therefore, their plantation could help in reducing photochemical smog.
(ii) Liquefied CO₂ with a suitable detergent is used for dry cleaning and H202 (hydrogen peroxide) is used for the purpose of bleaching clothes in the process of laundary which gives better results and makes use of lesser amount of water.
(iii) Soaps are 100% biodegradable so that they should be used in place of detergents. Now a days biodegradable detergents are available. Therefore, they should be used in place of non-biodegradable hard detergents.
(iv) CNG (compressed natural gas) should be used as it causes much less pollution. Moreover, electrical vehicles should be used to reduce the consumption of petrol and diesel.

Punjab State Board PSEB 11th Class Chemistry Important Questions Chapter 13 Hydrocarbons Important Questions and Answers.

PSEB 11th Class Chemistry Important Questions Chapter 13 Hydrocarbons

Very Short Answer Type Questions

Question 1.
Why do hydrocarbon molecules with an odd number of carbon atoms have lower melting points than those with an even number of carbon atoms?
Answer:
Molecules with odd number of carbon atoms have lower melting points because they do not fit into crystal lattice easily whereas, hydrocarbons with even number of carbon atoms can fit into crystal lattice easily.

Question 2.
Why do the C—C bonds rather than C—H bonds break during cracking of alkanes?
Since, the bond dissociation energy of C—C bonds (348 kJ mol^-1) is lower than bond dissociation energy of C—H bonds (414 kJ mol^-1), therefore, during cracking of alkanes, C—C bonds break more easily than C—H bonds.

Question 3.
Which of the two frans-but-2-ene or trans-2-ene is non-polar?
Answer:
In frans-but-2-ene, the dipole moments of the two C—CH₃ bonds are equal and opposite and therefore, they cancel out each other. Hence, trans-2-butene is non-polar.

Question 4.
Explain why alkynes are less reactive than alkenes toward addition of Br₂.
Answer:
The three-membered ring bromonium ion formed from the alkyne (A) has a full double bond causing it to be more strained and less stable than the one from the alkene (B),

Also, the carbon’s of (A) that are part of the bromonium ion have more s-character than (B), further making (A) less stable than (B).

Question 5.
Explain the reason for extra ordinary stability of benzene in spite of presence of three double bonds in it.
Answer:
It is due to resonance, 6 π-electrons are delocalised.

Question 6.
How will you demonstrate that double bonds of benzene are somewhat different from that of olefines?
Answer:
The double bonds of olefines decolourise Br₂ in CCl₄ and discharge the pink colour of Baeyer’s reagent with simultaneous formation of a brown ppt. of MnO₂ while those of benzene do not.

Question 7.
n-propylmagnesium bromide on hydrolysis gives propane. Is there any other Grignard reagent which also gives propane? If so, give its name, structure and equation for the reaction.
Answer:
Iso-propylmagnesium bromide, (CH₃)₂CHMgBr,
(CH₃)₂CHMgBr + H₂O → CH₃CH₂CH₃ + Mg(OH)Br

Question 8.
How would you distinguish between
(i) But-l-yne and but-2-yne
(ii) Propene and propyne
Answer:
(i) Upon treatment with ammoniacal solution of AgNO₃, but-l-yne would give white ppt. whereas but-2-yne does not react.
(ii) Upon treatment with ammoniacal solution of AgNO₃, propyne would give white ppt. whereas propene does not react.

Question 9.
Give the structure of the alkene (C₄H₈) which adds on HBr in the presence and in absence of peroxide to give the same product, C₄H₉Br.
Answer:

Question 10.
Convert 1-bromopropane to 2-bromopropane.
Answer:

Short Answer Type Questions

Question 1.
Write hydrocarbon radicals that can be formed as intermediates during monochlorination of 2-methylpropane. Which of them is more stable? Give reasons.
Answer:
2-methylpropane gives two types of radicals

Radical (I) is more stable because it is 3° and stabilised by nine hyperconjugative structures (as it has 9 a-hydrogens). Radical (II) is less stable because it is 1° and stabilised by only one hyperconjugative structure (as it has only 1 a-hydrogen).

Question 2.
Rotation around carbon-carbon single bond of ethane is not completely free. Justify the statement.
Answer:
Rotation around C—C single bond is not completely free and it is restricted due to repulsions between the electron clouds of C—H bonds in the adjacent carbon atoms. Therefore, ethane exists in infinite number of conformations. Out of these, two extreme conformations are staggered and eclipsed.

Question 3.
List the following alkenes in decreasing order of reactivity towards electrophilic addition. ‘
(i) ClCH₂CH = CH₂ (ii) (CH₃)₂C = CH₂ (iii) CH₃CH = CH₂ (iv) CH₂ = CHCl
Explain your order.
Answer:
Electron donating alkyl groups make the rt-bond more electron rich and more reactive. Conversely, electron withdrawing groups such as Cl make the rc-bond more electron deficient and less reactive. The order is

Question 4.
The intermediate carbocation formed in the reactions of HI, HBr and HCl with propene is the same and the bond energy of HC1, HBr and HI is 430.5 kJ mol^-1, 363.7 kJ mol1 and 296.8 kJ mol^-1 respectively. What will be the order of reactivity of these halogen acids?
Answer:
Addition of halogen acids to an alkene is an electrophilic addition reaction.

First step is slow so, it is rate determining step. The rate of this step depends on the availability of proton. This in turn depends upon the bond dissociation enthalpy of the H—X molecule. Lower the bond dissociation enthalpy of H—X molecule, greater the reactivity of halogen halide. Since, the bond dissociation energy decreases in the order; HI (296.8 kJ mol^-1) < HBr (363.7 kJ mol^-1) < HCl (430.5 kJ mol^-1)
Therefore the reactivity of the halogen acids decreases from HI to HCl i.e., HI > HBr > HCl.

Question 5.
An alkyl halide (X) of formula C₆H₁₃Cl on treatment with alcoholic KOH or potassium terf-butoxide gives two isometric alkenes Y and Z(C₆H₁₂). Both alkenes on hydrogenation give 2, 3-dimethylbutane. Predict the structure of X, Y and Z.
Answer:

Long Answer Type Questions

Question 1.
Assign structures to the following:
(i) An alkyne (X) has molecular formula CsHg. It reacts neither with sodamide nor with ammoniacal cuprous chloride.
(ii) A hydrocarbon ‘Y’ decolourises bromine water. On ozonolysis it gives 3-methyl butanal and formaldehyde. Give the name of the compound.
(iii) A hydrocarbon (Z) has molecular formula C8H10. It does not decolourise bromine water and is oxidised to benzoic acid on heating with K₂Cr₂O₇. It can also have three other isomers A, B and C. Write the structures of Z, A, B and C.
Ans. (i) Alkyne X is CsHg. Since, it does not react with sodamide or ammoniacal, cuprous chloride, the triple bond cannot be terminal. ∴ X is CH₃CH₂C = CCH₃ (Pent-2-yne)
(ii) Hydrocarbon ‘Y’ is alkene because it decolourises bromine water. From the products of ozonolysis, the structure of alkene can be predicted.

(iii) Since, it does not decolourise bromine water, it is arene. Its formula is

Question 2.
(i) Arrange the three isomeric pentanes in order of increasing stability at room temperature.
(ii) Give a method of preparation of propane from (a) an alkene (b) an alkyl halide.
(iii) Write the structure of all the alkenes that can be hydrogenated to form 2-methyl butane.
(iv) Why is light or heat necessary to initiate the chlorination reaction?
Answer:
(i) The stability of structural isomers generally increases with increasing branching. Thus,
Pentane, [CH₃(CH₂)₃CH₃] iso-pentane, [(CH₃)₂CHCH₂CH₃] < neo-pentane, [(CH₃)₄C]

(iii) The alkenes must have the same carbon skeleton as 2-methyl butane.

There are three different positions for the double bond; hence the three different alkenes are :

(iv) The Cl—Cl bond must be broken to form Cl radical before the reaction with methane. This homolysis requires energy, which is supplied either by heat or light.