Important Questions

Punjab State Board PSEB 9th Class Science Important Questions Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ Important Questions and Answers.

PSEB 9th Class Science Important Questions Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਨਾਭਿਕ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਨ ਲਈ ਰਦਰਫੋਰਡ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਐਲਫਾ ਕਿਰਨ ਦੇ ਪਿੰਡਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀ ਸੀ ? ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨ ਕਰੋ । ਇਸ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮਾਂ ਅਤੇ ਖਾਮੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਾਭਿਕ (Nucleus) – ਰਦਰਫੋਰਡ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀ ਵਿਗਿਆਨਿਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਐਲਫਾ-ਕਣ ਖਿੰਡਾਉ ਯੋਗ (Alpha Particle Scattering Experiment) ਦੁਆਰਾ ਸੰਘਣ ਪੁੰਜ ਵਾਲੇ ਨਾਭਿਕ ਦੇ ਹੋਂਦ ਬਾਰੇ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲੇ । ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਸੰਘਣ ਧਨ-ਚਾਰਜਿਤ ਭਾਗ ਨੂੰ ਨਾਭਿਕ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਧਨ-ਚਾਰਜ, ਇਲੈੱਕਟਾਂਨਾਂ ਦੇ ਰਿਣ-ਚਾਰਜ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਰਮਾਣੁ ਉਦਾਸੀਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਆਇਤਨ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਨਾਭਿਕ ਦਾ ਆਇਤਨ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਅਤੇ ਨਿਉਟਾਂਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪਰਮਾਣੁ ਦਾ ਪੁੰਜ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਅਤੇ ਨਿਉਟੱਨ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਇਲੈਕਟਾਂਨ ਦਾ ਪੁੰਜ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਰਦਰਫੋਰਡ ਦਾ ਐਲਫਾ ਕਣ ਖਿੰਡਾਉਣਾ ਪ੍ਰਯੋਗ – ਰਦਰਫੋਰਡ ਨੇ ਸੰਨ 1911 ਵਿੱਚ ਐਲਫਾ ਕਣ ਖਿੰਡਾਉਣ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੁਆਰਾ ਨਾਭਿਕ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਸੋਨੇ ਦੀ ਬਰੀਕ 1000 ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਮੋਟੀ ਪੱਤੀ ਤੇ ਐਲਫਾ ਕਣਾਂ ਦੀ ਬੰਬਾਰੀ ਕੀਤੀ ।

ਸੋਨੇ ਦੀ ਇਸ ਬਰੀਕ ਪੱਤੀ ਨੂੰ ਟਕਰਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਐਲਫਾ ਕਣਾਂ ਦਾ ਖੰਡਰਾਊ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਪੱਥ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਕਣ ਸੋਨੇ ਦੀ ਪੱਤੀ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਕੁੱਝ ਕਣ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਨੂੰ ਟਕਰਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸੇ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੇ ਪੇਖਣ – ਯੋਗ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮਸਰੂਪ ਰਦਰਫੋਰਡ ਨੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪੇਖਣ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ-

1. ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਹੇ ਵਧੇਰੇ (99%) ਐਲਫਾ-ਕਣ ਸੋਨੇ ਦੀ ਪੱਤੀ ਵਿਚੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਿੱਧੇ ਨਿਕਲ ਗਏ ।
2. ਕੁੱਝ ਐਲਫਾ-ਕਣ ਪੱਤੀ ਦੁਆਰਾ ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਕੋਣ ਨਾਲ ਵਿਖੇਪਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
3. ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ (12000 ਕਣਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਕਣ) ਕੇਂਦਰੀ ਭਾਗ ਨਾਭਿਕ ਨੂੰ ਟਕਰਾ ਕੇ ਕਣ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮ (ਨਤੀਜੇ) – ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੀ ਲੜੀ ਤੋਂ ਰਦਰਫੋਰਡ ਨੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਨਤੀਜੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ-

(i) ਕਿਉਂਕਿ ਸੋਨੇ ਦੀ ਪੱਤੀ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਐਲਫਾ-ਕਣ ਬਿਨਾਂ ਮੁੜੇ (ਵਿਖੇਪਿਤ ਹੋਏ) ਲੰਘ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਤੋਂ ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵਧੇਰਾ ਭਾਗ ਖ਼ਾਲੀ ਹੈ ।
(ii) ਕਿਉਂਕਿ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਐਲਫਾ-ਕਣ \(\mathrm{H}_{\mathrm{e}}^{2+}\) ਕਣ ਆਪਣੇ ਪੱਥ ਤੋਂ ਵਿਖੇਪਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਰਥਾਤ ਮੁੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਤੋਂ ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਰਮਾਣੂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਭਾਗ ਪੁੰਜ ਯੁਕਤ ਅਤੇ ਧਨਾਤਮਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਚਾਰਜਿਤ ਹੈ ।

(iii) ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਐਲਫਾ-ਕਣ 180° ਤੋ ਵਿਖੇਪਿਤ ਹੋਏ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਰਮਾਣੁ ਦਾ ਪੁਰਵਧਨ-ਚਾਰਜਿਤ ਭਾਗ ਅਤੇ ਪੁੰਜ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਆਇਤਨ ਵਿੱਚ ਸੀਮਿਤ ਹੈ ।

ਰਦਰਫੋਰਡ ਪਰਮਾਣੂ ਮਾਡਲ ਦੀਆਂ ਖਾਮੀਆਂ – ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਸਥਿਰਤਾ ਬਾਰੇ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੱਸਦਾ ਹੈ । ਕੋਈ ਵੀ ਚਾਰਜਿਤ ਕਣ ਗੋਲਾਕਾਰ ਆਰਬਿਟ ਵਿੱਚ ਸਥਾਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਪ੍ਰਵੇਗ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਚਾਰਜਿਤ ਕਣਾਂ ਤੋਂ ਉਰਜਾ ਦਾ ਵਿਕਿਰਣ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਨਾਭਿਕ ਨਾਲ ਟਕਰਾ ਜਾਵੇਗਾ | ਅਜਿਹਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਪਰਮਾਣੁ ਅਸਥਿਰ ਹੁੰਦਾ ਪਰ ਪਰਮਾਣੂ ਸਥਾਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਰਦਰਫੋਰਡ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਮਾਡਲ ਦੇ ਅਧਾਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਦਰਫੋਰਡ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਮਾਡਲ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਮੁੱਖ ਅਧਾਰ ਬਿੰਦੁ ਸਨ-

1. ਪਰਮਾਣੁ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਧਨ-ਚਾਰਜਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਨਾਭਿਕ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰਮਾਣੂ ਦਾ ਲਗਪਗ ਸਾਰਾ ਪੁੰਜ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਨਾਭਿਕ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਅਤੇ ਨਿਸਚਿਤ ਆਰਬਿਟ ਵਿੱਚ ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਸੂਰਜ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਛੱਤਰ ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
3. ਨਾਭਿਕ ਦਾ ਆਕਾਰ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਆਕਾਰ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਰਦਰਫੋਰਡ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਪਰਮਾਣੁ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਜਿਹਾ ∝ – ਕਣਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੁਆਰਾ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ -ਕਣ (1000 ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ) ਉਸੇ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਗਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਐਲਫਾ-ਕਣ ਨਾਭਿਕ ਦੁਆਰਾ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਕਣ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਧਨ-ਚਾਰਜਿਤ ਹੋਣਗੇ । ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਗਿਆਤ ਅਵਪਰਮਾਣੂਕ ਕਣਾਂ-ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਟਾਨ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਪ੍ਰੋਟਾਨ ਤੇ ਹੀ ਧਨ ਚਾਰਜ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਤੱਤ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਟਾਂਨ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਐਲਫਾ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਰਦਰਫੋਰਡ ਨੇ ਇਸ ਤੱਥ ਲਈ ਕੀ ਕਾਰਨ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਨਾਭਿਕ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਦਰਫੋਰਡ ਅਨੁਸਾਰ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਵਾਂਨ ਸਥਿਰ ਨਹੀਂ ਹਨ । ਇਹ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਆਰਬਿਟਾਂ ਵਿੱਚ ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਨਾਭਿਕ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇਲੈੱਕਵਾਂਨ ਨਾਭਿਕ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਆਕਸ਼ਣ ਬਲ ਦੇ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਅਪਕੇਂਦਰੀ ਬਲ ਇਸ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਲੈਂਕਨ ਨਿਸਚਿਤ ਆਰਬਿਟਾਂ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾਭਿਕ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਰਦਰਫੋਰਡ ਪਰਮਾਣੂ ਮਾਡਲ ਦੇ ਬਾਰੇ ਮੁੱਖ ਇਤਰਾਜ਼ ਕੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਲੈੱਕਵਾਂਨ ਚਾਰਜਿਤ ਕਣ ਹਨ । ਕੋਈ ਚਾਰਜਿਤ ਕਣ ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਵੇਗਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਊਰਜਾ ਵਿਕਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਨਾਭਿਕ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲਈ ਪ੍ਰਵੇਗਿਤ ਹੋਣਾ ਪਵੇਗਾ ਜਿਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਉਹ ਊਰਜਾ ਦਾ ਵਿਕਿਰਣ ਕਰੇਗਾ । ਉਰਜਾ ਦੀ ਹਾਨੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਆਰਬਿਟ ਦਾ ਅਕਾਰ ਸੁੰਗੜੇਗਾ ਅਤੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਨਾਭਿਕ ਨੂੰ ਟਕਰਾ ਜਾਏਗਾ । ਇਸ ਲਈ ਅਜਿਹਾ ਮਾਡਲ ਸਥਿਰਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਂਨ ਊਰਜਾ ਸਤਰ Kਤੋਂ ਊਰਜਾ ਸਤਰ ਵਿੱਚ ਛਲਾਂਗ ਮਾਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਊਰਜਾ ਕਿਉਂ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇੱਕ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਨ ਜੋ ਊਰਜਾ ਸਤਰ K ਵਿੱਚ ਚੱਕਰ ਲਗਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਉਸ ਕੋਲ ਊਰਜਾ ਦੀ ਇੱਕ ਨਿਸਚਿਤ ਮਾਤਰਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਉਹ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ K ਊਰਜਾ ਸਤਰ ਤੋਂ Lਊਰਜਾ ਸਤਰ ਵਿੱਚ ਛਲਾਂਗ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ Lਊਰਜਾ ਸਤਰ ਦੀ ਉਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਊਰਜਾ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਰਦਰਫੋਰਡ ਦਾ ਅਧਾਰਭੂਤ ਯੋਗਦਾਨ ਕੀ ਸੀ ?
ਜਾਂ
ਰਦਰਫੋਰਡ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਪਰਮਾਣੂ ਮਾਡਲ ਦੇ ਲੱਛਣ ਕੀ ਸਨ ? ਉੱਤਰ-ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਮਾਂਡਲ ਬਣਤਰ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਰਦਰਫੋਰਡ ਦਾ ਮੂਲ ਯੋਗਦਾਨ ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸੀ :

1. ਪਰਮਾਣੂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਧਨ-ਚਾਰਜਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਨਾਭਿਕ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਇੱਕ ਪਰਮਾਣੂ ਦਾ ਪੂਰਣ-ਪੁੰਜ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਨਾਭਿਕ ਦਾ ਆਕਾਰ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਆਕਾਰ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਛੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
4. ਇਲੈੱਕਟਾਂਨ ਨਾਭਿਕ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਆਰਬਿਟਾਂ ਵਿੱਚ ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਫਲੋਰੀਨ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ 9 ਇਲੈੱਕਵਾਂਨ ਅਤੇ 9 ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਹਨ । ਇਸ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਸੈਂਲ ਹੋਣਗੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਉਂਕਿ ਪਹਿਲੇ ਸੈੱਲ Kਵਿੱਚ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ 2 ਇਲੈੱਕਵਾਂਨ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਦੁਸਰੇ ਸੈੱਲ L ਵਿੱਚ ਬਾਕੀ ਦੇ 7 ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਹੋਣਗੇ ਜਿਸ ਦੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਰੱਥਾ 8 ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨਾਂ ਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫਲੋਰੀਨ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਦੋ ਸੈੱਲ ਹੀ ਹੋਣਗੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ 12 ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਹਨ । ਇਸਦਾ ਕਿਹੜਾ ਊਰਜਾ ਸੈੱਲ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ 12 ਇਲੈੱਕਵਾਂਨ ਹਨ । K ਸ਼ੈੱਲ ਵਿੱਚ 2 ਇਲੈਂਕਨ ਅਤੇ L ਬੈੱਲ ਵਿੱਚ 8 ਇਲੈੱਕਵਾਂਨ ਹੋਣਗੇ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਰਥਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ K ਅਤੇ L ਬੈਂਲ ਭਰ ਜਾਣ ਮਗਰੋਂ 2 ਇਲੈੱਕਟਾਂਨ ਬਾਕੀ ਬੱਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । [(12 – (2 + 8)] ਜਿਹੜੇ ਤੀਸਰੇ M ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਸਮਾਹਿਤ ਹੋਣਗੇ ਜਦਕਿ ਇਸ ਸੈੱਲ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ (ਸੂਤਰ 2n² ਜਿੱਥੇ n ਸੈੱਲ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਹੈ। 18 ਇਲੈੱਕਨਾਂ ਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਤੀਸਰਾ ਸੈੱਲ M ਅਪੂਰਣ ਰੂਪ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਪਰਮਾਣੂ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨਿਕ ਬਣਤਰ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੀਆਂ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਹਨ ? ਹਰੇਕ ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਇਲੈੱਕਟਾਂਨ ਸੰਖਿਆ ਬੈਕਟ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਹੈ ।
(i) ਲੀਥਿਅਮ (3), ਸੋਡੀਅਮ (11) ਅਤੇ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ (17)
(ii) ਹੀਲੀਅਮ (2), ਨਿਆਂਨ (10) ਅਤੇ ਆਰਗਾਨ (18)
(iii) ਬੈਰੀਲਿਅਮ (4), ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ (12) ਅਤੇ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ (20)
ਉੱਤਰ-
(i) ਲੀਥਿਅਮ, ਸੋਡੀਅਮ ਅਤੇ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ 1 ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਹੈ ।
(ii) ਹੀਲੀਅਮ, ਨਿਆਂਨ ਅਤੇ ਆਰਗਾਨ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ 8 ਇਲੈੱਕਟਾਨ ਹਨ ।
(iii) ਬੈਰੀਲੀਅਮ, ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਅਤੇ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ 2 ਇਲੈੱਕਟਾਂਨ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਇੱਕ ਤੱਤ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੰਯੋਜਨ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਇਸ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਂਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਕੀ ਹੋਵੇਗੀ ? ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਕਥਨ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੱਤ ਅਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਗੈਸ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ 2 ਜਾਂ ਫਿਰ 8 ਇਲੈੱਕਟਾਂਨ ਹਨ । ਅਜਿਹਾ ਇਸ ਲਈ ਹੈ ਕਿ ਹੀਲੀਅਮ ਜਿਸਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ 2 ਇਲੈੱਕਟਾਂਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਪਰਮਾਣੁ ਅਜਿਹੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ 8 ਇਲੈੱਕਟਾਂਨ ਹੋਣ, ਅਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੰਯੋਜਨ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਇੱਕ ਤੱਤ ਵਿੱਚ 16 ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਹਨ । ਪਰਮਾਣੁ ਦੇ K, L ਅਤੇ M ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਇਲੈੱਕਟਾਂਨ ਮੌਜੂਦ ਹੋਣਗੇ ? ਇਸ ਦੀ ਇਲੈੱਕਟਾਨਿਕ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਕੀ ਹੋਵੇਗੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 16
∴ ਇਲੈਂਕਨਿਕ ਬਣਤਰ : K = 2, L = 8, M = 6
ਤੱਤ ਦੇ ਵੇਲੈਂਸ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਇਲੈਕਵਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 6
∴ ਤੱਤ ਦੀ ਇਲੈੱਕਟਾਨਿਕ ਸੰਯੋਜਕਤਾ = 8 – 6 = 2 ਹੈ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਕੀ ਕਿਸੇ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ 12 ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਅਤੇ 13 ਇਕਵਾਂਨ ਹੋਣਾ ਸੰਭਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਹੀਂ, ਅਜਿਹਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇੱਕ ਪਰਮਾਣੂ ਬਿਜਲਈ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਉਦਾਸੀਨ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਚਾਰਜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹੁਣ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਤੇ ਇਕਾਈ ਧਨ-ਚਾਰਜ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਇਲੈੱਕਵਾਂਨ ਤੇ ਇਕਾਈ ਰਿਣ-ਚਾਰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਪਰਮਾਣੁ ਨੂੰ ਉਦਾਸੀਨ ਹੋਣ ਲਈ ਨੈੱਟ ਚਾਰਜ ਜ਼ੀਰੋ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਲਈ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਅਤੇ ਇਲੈਂਕਫ਼ੂਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਬਰਾਬਰ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਸੰਕੇਤ \({ }_{20}^{40} \mathrm{Ca}\) ਤੋਂ ਲਿਖੋ :
(i) Ca ਦੀ ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ ।
(ii) Ca ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ ।
(iii) Ca ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਦੀ ਬਨਾਵਟ ।
ਉੱਤਰ-
(i) Ca ਦੀ ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ = 40
(ii) Ca ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ = 20
(iii) Ca ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਦੀ ਬਨਾਵਟ = ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ (p) = 20 ; ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = p = 20; ਨਿਊਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 40 – 20 = 20

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਇਸ ਕਥਨ ਤੋਂ ਕੀ ਸੂਚਨਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਦੀ ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ 24 ਅਤੇ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ 12 ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ 12 ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ 12 ਪ੍ਰੋਟਾਨ ਹਨ ਅਤੇ ਇੰਨੇ ਹੀ ਇੱਲੈਂਕਨ ਨਾਭਿਕ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਹਨ । ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ 24 ਇਹ ਗੱਲ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ 12 ਨਿਉਟਾਂਨ (24 – 12) ਵੀ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ । ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਅਤੇ ਨਿਊਫ਼ਾਂਨਾਂ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ – ਕਿਸੇ ਤੱਤ ਦੀ ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ ਉਸ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾ ਅਤੇ ਨਿਊਵਾਂਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਦਾ ਜੋੜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ (A) = ਪ੍ਰੋਟਾਂਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ (P) + ਨਿਊਟੂਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ (N)
ਨਿਊਟ੍ਰਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ (N) = ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ – ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ
= ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ – ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ
= A – Z

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਨਿਉਟਾਨਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਕਿਸ ਨੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ ? ਇਸ ਪੁਰਵ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਕੀ ਆਧਾਰ ਹੈ ? :
ਉੱਤਰ-
ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨਿਉਟਾਂਨ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਸੰਨ 1920 ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇਲੈਂਕਨ ਬਿਜਲਈ ਆਕਰਸ਼ਣ ਕਾਰਨ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਇੰਨੇ ਨੇੜੇ ਹੋਣ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੀ ਕਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨੈੱਟ ਚਾਰਜ ਜ਼ੀਰੋ ਹੋ ਜਾਏ । ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਕਣ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ਨਿਉਟਾਂਨ ਰੱਖਿਆ । ਇਸ ਤੋਂ ਜਲਦੀ ਬਾਅਦ ਦੀ ਸੰਕਲਪਨਾ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਕਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਹੀਲੀਅਮ ਦੇ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ 2 ਇਲੈੱਕਵਾਂਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਸੰਯੋਕਤਾ 2 ਨਹੀਂ ਹੈ, ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਹੀਲੀਅਮ ਦੇ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ 2 ਇਲੈੱਕਵਾਂਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਸਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ 2 ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦਾ ਸੈੱਲ ਪੂਰਣ ਰੂਪ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਤੱਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲਾ ਸੈੱਲ ਪੂਰਣ ਰੂਪ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਤੱਤ ਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਜ਼ੀਰੋ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਤੱਤ ਅਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਹੀਲੀਅਮ ਤੱਤ ਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਜ਼ੀਰੋ ਹੈਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਇਲੈੱਕਵਾਂਨ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ । ਇਹ ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਸੰਬੰਧਤ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਯੋਜਕਤਾ – ਕਿਸੇ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਉਪਸਥਿਤ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਹੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਇਲੈੱਕਵਾਂਨ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਹੀ ਰਸਾਇਣਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।

ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਕਿਸੇ ਪਰਮਾਣੁ ਦੀ ਬਨਾਵਟ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਸੋਡੀਅਮ (Na) ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ 11 ਹੈ । ਉਸ ਦੀ ਇਲੈਂਕਟਾਨਿਕ ਬਣਤਰ (K = 1, L: = 8, M = 1) ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇਲੈੱਕਟਾਂਨ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ 1 ਹੈ । ਕਿਸੇ ਤੱਤ ਦੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਗੁਣ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਇਲੈਕਟਾਂਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪਰਮਾਣੁ ਸੰਰਚਨਾ ਤੋਂ ਹੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਇਲੈੱਕਟਾਨਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪਰਮਾਣੁ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਦੇ ਪੁੰਜ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਪਰਮਾਣੂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲਾ ਸੈੱਲ ਪੂਰਣ ਰੂਪ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਵੇ (8, 18, 32) ਤਾਂ ਉਸ ਤੱਤ ਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਜ਼ੀਰੋ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਉਹ ਤੱਤ ਅਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੋਵੇਗਾ । ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਪਰਮਾਣੁਆਂ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰ ਇਲੈੱਕਵਾਂਨ ਹੋਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਗੁਣ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪਲੈਨੇਟਰੀ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਕਿਉਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਦਰਫੋਰਡ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਮਾਡਲ ਨੂੰ ਸੂਰਜੀ ਮਾਡਲ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਮਾਡਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਸੂਰਜ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਸਾਰੇ ਨਛੱਤਰ (ਗ੍ਰਹਿ) ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਭਿਕ ਦੁਆਲੇ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਚੱਕਰ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪਲੈਨੇਟਰੀ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਚਿੱਤਰ ਰਾਹੀਂ ਸੋਡੀਅਮ ਪਰਮਾਣੂ ਅਤੇ ਸੋਡੀਅਮ ਆਇਨ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਵੰਡ ਦਰਸਾਓ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-

ਸੋਡੀਅਮ ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ 11 ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਟਾਂਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵੀ 11 ਹੈ । ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸੋਡੀਅਮ ਆਇਨ (Na⁺) ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 11 – 1 = 10 ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਉਸਦੇ ਇਲੈਂਕਨਿਕ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨਾਂ ਦੀ ਵੰਡ (2, 8) ਹੋਵੇਗੀ । ਕਿਸੇ ਤੱਤ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ ਇਸਦੇ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸੋਡੀਅਮ ਪਰਮਾਣੂ ਅਤੇ ਸੋਡੀਅਮ ਆਇਨ ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ ਬਰਾਬਰ ਹੀ ਹੋਵੇਗੀ । ਇਸ ਲਈ ਦੋਨਾਂ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ 11 ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਹੀਲੀਅਮ, ਨਿਆਨ ਅਤੇ ਆਰਗਾਂਨ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਜ਼ੀਰੋ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹੀਲੀਅਮ ਪਰਮਾਣੂ ਦਾ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਹੀ K ਸ਼ੈਲ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ 2 ਇਲੈੱਕਵਾਂਨ ਹਨ । ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਇਲੈੱਕਟਾਂਨਾਂ ਦੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੰਖਿਆ ਹੈ ਜੋ K ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਭਰੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਨਾ ਤਾਂ ਇਲੈੱਕਵਾਂਨ ਲੈ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਗੁਆ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਹੀਲੀਅਮ ਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਜ਼ੀਰੋ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਆਨ (2, 8) ਅਤੇ ਆਰਗਾਂਨ (2, 8, 8) ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਅੱਠ-ਅੱਠ ਇਲੈਂਕਨ ਹਨ, ਜਿਹੜੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੰਖਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਨਿਆਨ ਅਤੇ ਆਰਗਾਂਨ ਦੋਨਾਂ ਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਜ਼ੀਰੋ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਇਕ ਤੱਤ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ 15 ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ? ਕੀ ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਹੀ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਸੈੱਲ ਵੱਧ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸੈੱਲ ਹਨ ਤਾਂ ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਵਾਂਨੀ ਵੰਡ ਤਿੰਨ ਉਰਜਾ ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ ।ਉਤੇਜਿਤ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਉਸੇ ਪਰਮਾਣੁ ਦੇ ਇਲੈੱਕਵਾਂਨ ਤਿੰਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਰਜਾ ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਜਾਣਗੇ ਜਿਸਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਉਸ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਸੈੱਲ ਹੋਣਗੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਸਮਸਥਾਨਿਕਾਂ ਦੇ ਸਧਾਰਨ ਗੁਣ ਲਿਖੋ । ਉੱਤਰ-ਸਮਸਥਾਨਿਕਾਂ ਦੇ ਸਧਾਰਨ ਗੁਣ-

1. ਕਿਸੇ ਤੱਤ ਦੇ ਸਮਸਥਾਨਿਕਾਂ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
2. ਤੱਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਮਸਥਾਨਿਕਾਂ ਦੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਗੁਣ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
3. ਤੱਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਮਸਥਾਨਿਕਾਂ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
4. ਤੱਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਮਸਥਾਨਿਕਾਂ ਦੀ ਇਲੈਂਕਨੀ ਵੰਡ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਸੰਖਿਆਤਮਕ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Numerical Problems)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ 35 ਅਤੇ 37 ਵਾਲੇ ਦੋ ਸਮਸਥਾਨਿਕ 3 : 1 ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਔਸਤ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਹੱਲ:
ਕਲੋਰੀਨ ਦਾ ਔਸਤ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ = \(\frac{35 \times 3+37 \times 1}{3+1}\)
= \(\frac{105+37}{4}\)
= 35.5 a.m.u.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਉਸ ਤੱਤ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ ਪਤਾ ਕਰੋ ਜਿਸਦੇ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ 12 ਨਿਊਝਾਂਨ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਸਦੀ ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ 23 ਹੈ । ਇਸ ਤੱਤ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਕੀ ਹੈ ?
ਹੱਲ:
ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ਨਿਊਟ੍ਰਾਨ ਸੰਖਿਆ = 12
ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ (A) = 23
ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ (Z) = ?
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ, ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ (A) = ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ + ਨਿਊਟ੍ਰਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ
23 = p + 12
∴ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ (p) = 23 – 12 = 11
ਅਰਥਾਤ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ (Z) = ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 11
ਸੋਡੀਅਮ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ 11 ਅਤੇ ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ 23 ਹੈ । ਇਸ ਤੱਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਸੰਕੇਤ ਹੈ \({ }_{11}^{23} \mathrm{Na}\)

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਡਾਲਟਨ ਅਨੁਸਾਰ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਮੂਲ ਗੁਣ ਕੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਡਾਲਟਨ ਅਨੁਸਾਰ ਪਰਮਾਣੂ ਅਵਿਭਾਜ ਅਤੇ ਨਾ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਕਣ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਰਚਨਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪਹਿਲਾ ਮਾਂਡਲ ਕਿਸ ਨੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੇ. ਜੇ. ਮਸਨ ਨੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਐਲਫਾ-ਕਣ ਕੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੋ ਚਾਰਜ ਵਾਲੇ ਹੀਲੀਅਮ (He²⁺) ਕਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਐਲਫਾ-ਕਣਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜਾ ਚਾਰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਨ ਚਾਰਜ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਐਲਫਾ ਕਣਾਂ ਦਾ ਪੁੰਜੇ ਕਿੰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
4u.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਨੀਲ ਬੋਹਰ ਨੇ ਰਦਰਫੋਰਡ ਦੇ ਮਾਂਡਲ `ਤੇ ਉੱਠੇ ਸਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਦੂਰ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਨੀਲ ਬੋਹਰ ਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਲੈੱਕਵਾਂਨ ਕੁੱਝ ਨਿਸਚਿਤ ਆਰਬਿਟਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਚੱਕਰ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਉਰਜਾ ਦਾ ਵਿਕਿਰਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰਮਾਣੂ ਪੰਜ-ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਪ੍ਰੋਟਾਨ ਅਤੇ ਨਿਊਟ੍ਰਾਨ ਦੇ ਪੁੰਜ ਦੇ ਜੋੜ ਨੂੰ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਵਿਭਿੰਨ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਦਾ ਨਿਯਮ ਕਿਸ ਨੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਬੋਰ ਅਤੇ ਬਰੀ ਨੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਵਾਂਨਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਦਾ ਸੁਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
2n² ਜਿੱਥੇ ‘n’ ਉਰਜਾ ਸਤਰ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਚਾਰ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਇਲੈੱਕਟਾਂਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਲੜੀਵਾਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
2, 8, 18, 32.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿੰਨੇ ਇਲੈੱਕਟਾਂਨ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
8.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਰਸਾਇਣਿਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਕਿਹੜੇ ਤੱਤ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਰਸਾਇਣਿਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਅਸ਼ਟਕ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਸ਼ਟਕ (ਆਠਾ)-ਅੱਠ ਇਲੈੱਕਟਾਨਾਂ ਵਾਲੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਨੂੰ ਅਸ਼ਟਕ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਤੱਤ ਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਯੋਜਕਤਾ – ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸ਼ੈਲ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ਟਕ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਜਿੰਨੀ ਸੰਖਿਆ ਇਲੈੱਕਵਾਂਨਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝੇਦਾਰੀ ਜਾਂ ਸਥਾਨਾਂਤਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਉਸ ਤੱਤ ਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ-ਕਿਸੇ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਨਿਊਕਲੀਆਂਨ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਿਊਕਲੀਆਂਨ – ਕਿਸੇ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ਉਪਸਥਿਤ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਅਤੇ ਨਿਊਨਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਿਊਕਲੀਆਂਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਪਰਮਾਣੂ ਦਾ ਲਗਪਗ ਸਾਰਾ ਪੁੰਜ ਕਿੱਥੇ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੰਜ ਸੰਖਿਆ- ਕਿਸੇ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਅਤੇ ਨਿਊਟੂਨਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਸੰਖਿਆ ਦੇ ਜੋੜ ਨੂੰ ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਸਮਸਥਾਨਿਕ (ਆਈਸੋਟੋਪ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਸਥਾਨਿਕ (ਆਈਸੋਟੋਪ) – ਇਕ ਹੀ ਤੱਤ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ ਬਰਾਬਰ ਹੋਵੇ ਪਰੰਤੂ ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ ਭਿੰਨ ਹੋਵੇ, ਉਸਨੂੰ ਸਮਸਥਾਨਿਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਕਲੋਰੀਨ ਦੇ ਦੋ ਸਮਸਥਾਨਿਕ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
\({ }_{17}^{35} \mathrm{CI}\) ਅਤੇ \({ }_{17}^{37} \mathrm{CI}\)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਕਾਰਬਨ ਦੇ ਦੋ ਸਮਸਥਾਨਿਕ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
\({ }_{6}^{12} \mathrm{C}\) ਅਤੇ \({ }_{6}^{14} \mathrm{C}\)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਕਲੋਰੀਨ ਦੇ ਪਰਮਾਣੁ ਦਾ ਪੁੰਜ ਕਿੰਨਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
35.5.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਕੈਂਸਰ ਦੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਕਿਸ ਤੱਤ ਦੇ ਸਮਸਥਾਨਿਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੋਬਾਲਟ ਦੇ ਸਮਸਥਾਨਿਕ ਦੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਗਲਗੰਢ ਰੋਗ ਦੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਕਿਸ ਤੱਤ ਦੇ ਸਮਸਥਾਨਿਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਇਓਡੀਨ ਦੇ ਸਮਸਥਾਨਿਕ ਦੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਪਰਮਾਣੂ ਭੱਠੀ ਵਿੱਚ ਈਂਧਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਤੱਤ ਦੇ ਸਮਸਥਾਨਿਕ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਯੂਰੇਨੀਅਮ ਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਸਮਭਾਰਕ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਭਾਰਕ – ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ, ਪਰੰਤੂ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ ਵਾਲੇ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਭਾਰਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27.
ਦੋ ਸਮਭਾਰਕ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ
(ii) ਆਰਗਾਂਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 28.
ਹਾਈਡ੍ਰੋਜਨ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸਮਸਥਾਨਿਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਾਈਡੋਜਨ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸਮਸਥਾਨਿਕ-

1. ਪ੍ਰੋਟੀਅਮ (\({ }_{1}^{1} \mathrm{H}\))
2. ਡਿਊਟੀਰਿਅਮ (\({ }_{1}^{2} \mathrm{H}\))
3. ਈਟਿਅਮ (\({ }_{1}^{3} \mathrm{H}\))

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 29.
ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਇਲੈਂਕਨ ਤੱਤ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵੇਲੈਂਸ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਂਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 30.
ਕਲੋਰੀਨ ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ 35 ਅਤੇ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ 17 ਹੈ । ਤੁਸੀਂ ਕਲੋਰੀਨ ਨੂੰ ਸੰਕੇਤਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਪਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰੋਗੇ ?
ਉੱਤਰ-
\({ }_{17}^{35} \mathrm{Cl}\)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 31.
ਉਹਨਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ (ਪਰਮਾਣੂਆਂ) ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਗੁਣ ਸਮਾਨ ਹੋਣ, ਪਰੰਤੂ ਭੌਤਿਕ ਗੁਣ ਵੱਖ ਹੋਣ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਸਥਾਨਕ (ਆਈਸੋਟੋਪ) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 32.
ਉਹ ਕਿਹੜਾ ਤੱਤ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ਨਿਊਟੂਨ ਉਪਸਥਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਾਈਡੋਜਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 33.
ਹਾਈਡ੍ਰੋਜਨ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸਮਸਥਾਨਕ ਹਨ \({ }_{1}^{1} \mathrm{H}\), \({ }_{1}^{2} \mathrm{H}\), \({ }_{1}^{3} \mathrm{H}\) ਇਹ ਸਾਰੇ ਬਿਜਲਈ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਉਦਾਸੀਨ ਕਿਉਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਨ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 9th Class Science Important Questions Chapter 3 ਪਰਮਾਣੂ ਅਤੇ ਅਣੂ Important Questions and Answers.

PSEB 9th Class Science Important Questions Chapter 3 ਪਰਮਾਣੂ ਅਤੇ ਅਣੂ

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੰਯੋਜਨ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਅਨਟੋਨੀ ਐੱਲ. ਲਵਾਇਜ਼ਿਏ (Antonie L. Lavoisier) ਅਤੇ ਜੋਜ਼ਫ ਐੱਲ. ਪਉਸਟ (Joseph L. Proust) ਨੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੰਯੋਜਨ ਦੇ ਦੋ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤਿਪਾਦਿਤ ਕੀਤਾ ।

(i) ਪੁੰਜ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਜਾਂ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਅਵਿਨਾਸ਼ਤਾ ਦਾ ਨਿਯਮ – ਰੁਸ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨੀ ਐੱਮ. ਵੀ. ਲੋਮੋਨੋਸੋਵ ਨੇ 1756 ਈ: ਵਿੱਚ ਪੁੰਜ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨਿਯਮ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ।

ਪੰਜ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ ਜਦੋਂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ (ਰਸਾਇਣਿਕ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਪੂਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਨਾ ਤਾਂ ਬਣਦਾ ਹੈ (ਸਿਰਜਣ) ਅਤੇ ਨਾਂ ਹੀ ਨਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਰਥਾਤ ਪੰਜ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਦਾਰਥ (ਉਪਜਾਂ ਦਾ ਕੁੱਲ ਪੰਜ ਓਨਾ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿੰਨਾ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਦਾਰਥ (ਅਭਿਕਾਰਕਾਂ ਦਾ ਕੁੱਲ ਪੰਜ ਸੀ ।

∴ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਭਿਕਾਰਕਾਂ ਦਾ ਕੁੱਲ ਪੰਜ = ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਪਜਾਂ ਦਾ ਕੁੱਲ ਪੰਜ
ਇਸ ਨਿਯਮ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਧ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਯੋਗ – ਇੱਕ ਕੋਨੀਕਲ ਫਲਾਸਕ ਲਓ । ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ‘X’ ਅਤੇ ‘Y’ ਰਸਾਇਣਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸੈਂਟ ਲਓ ।
‘X’ – ‘Y’
(i) ਕਾਪਰ ਸਲਫੇਟ – ਸੋਡੀਅਮ ਕਾਰਬੋਨੇਟ
(ii) ਬੇਰੀਅਮ ਕਲੋਰਾਈਡ – ਸੋਡੀਅਮ ਸਲਫੇਟ
(iii) ਲੈਂਡ ਨਾਈਟੇਟ – ਸੋਡੀਅਮ ਕਲੋਰਾਈਡ
ਇੱਕ ਸੈੱਟ ਦੇ ਰਸਾਇਣਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ 5% ਘੋਲ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ । ਤਿਆਰ ਕਰੋ ।

‘Y’ ਦੇ ਘੋਲ ਦੀ ਕੁੱਝ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਕੋਠੀਕਲ ਫਲਾਸਕ ਵਿੱਚ ਲਓ । ਸੈਂਟ ਮੁਤਾਬਿਕ ‘X’ ਘਲ ਦੀ ਕੁੱਝ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਉਬਾਲ ਨਲੀ ਵਿੱਚ ਲਓ ਅਤੇ ਉਬਾਲ ਨਲੀ ਨੂੰ ਫਲਾਸਕ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਟਕਾਓ ਤਾਂ ਜੋ ਦੋਵੇਂ ਘੋਲ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਨਾ ਮਿਲਣ (ਮਿਸ਼ਰਤ ਹੋਣ) । ਹੁਣ ਫਲਾਸਕ ਦਾ ਮੂੰਹ ਕਾਰਕ ਨਾਲ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿਓ । ਫਲਾਸਕ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਸਮੇਤ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਤੋਲ ਲਓ । ਹੁਣ ਫਲਾਸਕ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਿਲਾਓ ਤਾਂ ਜੋ ‘X’ ਅਤੇ ‘Y’ ਘੋਲ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਿਸ਼ਰਤ ਹੋ ਜਾਣ ! ਰਸਾਇਣਿਕ ਕਿਰਿਆ ਹੋ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫਲਾਸਕ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਤੋਲੋਂ । ਪੰਜ ਅਪਰਿਵਰਤਿਤ ਰਹੇਗਾ, ਜਦ ਕਿ ਫਲਾਸਕ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪਈਆਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਪੁੰਜ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨਿਯਮ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

(ii) ਸਥਿਰ ਅਨੁਪਾਤ ਦਾ ਨਿਯਮ – ਇਸ ਨਿਯਮ ਦਾ ਫਰਾਂਸ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਜੇ. ਐੱਲ. ਪਉਸਟ (J. L. Proust) ਨੇ 1799 ਈ: ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤਿਪਾਦਨ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ-
‘‘ਹਰੇਕ ਰਸਾਇਣਿਕ ਯੌਗਿਕ ਵਿੱਚ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ, ਉਪਸਥਿਤ ਸੰਘਟਕ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਪੁੰਜ ਇੱਕ ਨਿਸਚਿਤ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।”

ਇਸ ਨਿਯਮ ਤੋਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰੇਕ ਯੋਗਿਕ ਦੀ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਵਿਧੀ ਜਾਂ ਸਰੋਤ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਉਦਾਹਰਨ – ਪਾਣੀ (H₂O), ਹਾਈਡੋਜਨ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਸੰਯੋਗ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਯੌਗਿਕ ਹੈ । ਪਾਣੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਧੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤਿਕ ਸਾਧਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਪਾਣੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਗਿਆਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਾਈਡ੍ਰੋਜਨ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਭਾਰ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ 1 : 8 ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਸੰਯੁਕਤ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਡਾਲਟਨ ਦੇ ਪਰਮਾਣੁ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਵਿਵੇਚਨਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਡਾਲਟਨ ਦੇ ਪਰਮਾਣੁ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਰੇ ਤੱਤ, ਯੌਗਿਕ ਅਤੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਸੂਖ਼ਮ ਕਣਾਂ ਤੋਂ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਸੂਖ਼ਮ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਪਰਮਾਣੂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਡਾਲਟਨ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਵਿਵੇਚਨਾ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ-

1. ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਤੋਂ ਬਣਦੇ ਹਨ ।
2. ਪਰਮਾਣੂ ਅਵਿਭਾਜ ਸੂਖ਼ਮਤਮ ਕਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਸਾਣਿਇਕ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਨਾ ਤਾਂ ਸਿਰਜਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਕਿਸੇ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੇ ਪੁੰਜ ਅਤੇ ਗੁਣ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
4. ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤੱਤ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੇ ਪੁੰਜ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਗੁਣ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
5. ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੂਰਨ ਸੰਖਿਆ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਸੰਯੋਗ ਕਰਕੇ ਯੌਗਿਕ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
6. ਕਿਸੇ ਵੀ ਯੌਗਿਕ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਅਤੇ ਕਿਸਮਾਂ ਨਿਸਚਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ | ਗਰਾਮ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ?
ਜਾਂ
ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਦਰਸਾਉਣ ਦਾ ਆਧੁਨਿਕ ਪੈਮਾਨਾ ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਪੈਮਾਨੇ ‘ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਤੱਤ ਦਾ ਔਸਤ ਸਾਪੇਖ ਪਰਮਾਣੂ ਪੰਜ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰਮਾਣੂ ਪੰਜ- ਕਿਸੇ ਤੱਤ ਦਾ ਛੋਟੇ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਕਣ ਪਰਮਾਣੁ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਰਸਾਇਣਿਕ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਂਦਾ ਹੈ | ਪਰਮਾਣੁ ਸੁਖ਼ਤਮ ਕਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਵਾਸਤਵਿਕ ਪੁੱਜ ਗਿਆਤ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਪੇਖ ਪੁੰਜ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ । ‘ਹਾਈਡੋਜਨ ਦਾ ਪਰਮਾਣੁ ਸਭ ਤੋਂ ਹਲਕਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਦੇ ਪਰਮਾਣੁ ਪੁੰਜ ਨੂੰ ਇਕਾਈ ਮੰਨ ਕੇ ਹੋਰ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਸਾਪੇਖ ਪੁੱਜ ਗਿਆਤ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਇਸ ਲਈ ਕਿਸੇ ਤੱਤ ਦਾ ਪਰਮਾਣੁ ਪੁੰਜ ਉਹ ਸੰਖਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਤੱਤ ਦਾ ਇੱਕ ਪਰਮਾਣੂ ਹਾਈਡ੍ਰੋਜਨ ਦੇ ਇੱਕ ਪਰਮਾਣੂ ਤੋਂ ਕਿੰਨੇ ਗੁਣਾਂ ਭਾਰੀ ਹੈ ?

ਕੁੱਝ ਵਿਗਿਆਨਿਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਦੀ ਇਕਾਈ ਹਾਈਡੋਜਨ ਦੇ ਇੱਕ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਪੁੰਜ ਦੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਦੇ ਸੋਲ੍ਹਵੇਂ ਭਾਗ (\(\frac{1}{16}\)) ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਹੀ ਮੰਨਿਆ ਹੈ ।

ਹੁਣ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਦਾ ਆਕਸੀਜਨ ਮਾਨਕ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਇਸਦੇ ਤਿੰਨ ਸਮਸਥਾਨਿਕਾਂ ਦਾ ਔਸਤ ਪੁੰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਆਕਸੀਜਨ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨ ਯੋਗ ਨਾ ਸਮਝ ਕੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕਾਂ ਨੇ -12 ਨੂੰ ਮਾਨਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤੱਤ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ-ਪੁੰਜ ਇਸਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਦਾ ਔਸਤ ਸਾਪੇਖ ਪੁੰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਉਸਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕਾਰਬਨ ਪਰਮਾਣੂ (C-12 ਆਇਸੋਟੋਪ) ਦਾ ਪੁੰਜ 12 ਮੰਨ ਕੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਗਰਾਮ ਪਰਮਾਣੂ ਪੰਜ – ਜਦੋਂ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਨੂੰ ਗਰਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਗਰਾਮ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਉਦਾਹਰਨ – ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ 40 ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ 40 ਗਰਾਮ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਰਲ ਯੌਗਿਕਾਂ ਦੇ ਸੂਤਰ (ਰਸਾਇਣਿਕ ਫਾਰਮੂਲੇ) ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਿਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ? ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੂਤਰ ਲਿਖਣਾ – ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤੱਤਾਂ ਤੋਂ ਬਣੇ ਹੋਏ ਯੌਗਿਕਾਂ ਨੂੰ ਦੋ-ਅੰਗੀ ਯੌਗਿਕ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਅਣਵੀਂ ਯੌਗਿਕਾਂ ਦੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੂਤਰ ਲਿਖਦੇ ਸਮੇਂ ਅਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਘਟਕ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਸੰਕੇਤ ਲਿਖ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਲਿਖੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੁੜਨ ਵਾਲੇ ਸੰਯੋਜਿਤ) ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਨੂੰ ਕਰਾਸ ਕਰਕੇ ਅਣੂ ਸੂਤਰ ਲਿਖਦੇ ਹਾਂ ।

ਉਦਾਹਰਨ
1. ਹਾਈਡੋਜਨ ਕਲੋਰਾਈਡ ਦਾ ਸੂਤਰ :

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਈਜਨ ਕਲੋਰਾਈਡ ਦਾ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੂਤਰ HCl ਹੈ ।

2. ਸੋਡੀਅਮ ਸਲਫਾਈਟ ਦਾ ਸੂਤਰ :

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੋਡੀਅਮ ਸਲਫਾਈਟ ਦਾ ਸੂਤਰ Na₂SO₃ ਹੈ ।

3. ਕਾਰਬਨ ਟੈਕਲੋਰਾਈਡ ਦਾ ਸੂਤਰ :

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਰਬਨ ਟੈਕਲੋਰਾਈਡ ਦਾ ਸੂਤਰ: CCl₄ ਹੈ ।

4. ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਆਕਸਾਈਡ ਦਾ ਸੂਤਰ :

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਆਕਸਾਈਡ ਦਾ ਸੂਤਰ Al₂O₃ ਹੈ ।

5. ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਆਕਸਾਈਡ ਦਾ ਸੂਤਰ :

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਆਕਸਾਈਡ ਦਾ ਸੂਤਰ Ca₂O₂ ਜੋ ਸਰਲ ਕਰਕੇ Ca0 ਹੈ ।

ਬਹੁ-ਪਰਮਾਣਵੀਂ ਆਇਨਾਂ ਵਾਲੇ ਯੌਗਿਕ

1. ਸੋਡੀਅਮ ਨਾਈਟ ਦਾ ਸੂਤਰ:

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੋਡੀਅਮ ਨਾਈਟ੍ਰੇਟ ਦਾ ਸੂਤਰ NaNO₃ ਹੈ ।

2. ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਹਾਈਡੋਕਸਾਈਡ ਦਾ ਸੂਤਰ :
ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਹਾਈਡ੍ਰੋਕਸਾਈਡ ਵਿੱਚ ਹਾਈਬ੍ਰੋਕਸਾਈਡ ਆਇਨ (OH ) ਦੋ ਆਇਨਾਂ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਸੂਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੀ ਆਇਨ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਇਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਬਰੈਕਟ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਇੱਥੇ OH ਨੂੰ ਬਰੈਕਟ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਪਦ ਅੰਕ 2 ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਾਂ ਜੋ ਇਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਪਰਮਾਣੂ ਦੋ OH ਗਰੁੱਪਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਹਾਈਡੋਕਸਾਈਡ ਦਾ ਸੂਤਰ Ca(OH)₂ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮੋਲ ਸੰਕਲਪ ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਮੋਲਰ ਪੁੰਜ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੋਲ ਸੰਕਲਪਨਾ-ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਅਤਿ ਸੂਖ਼ਮ ਸਤਰ ਦੇ ਕਣਾਂ (ਜਿਵੇਂ-ਪਰਮਾਣੂਆਂ, ਅਣੂਆਂ, ਕਣਾਂ, ਇਲੈੱਕਟਾਨਾਂ ਆਦਿ) ਨੂੰ ਸੰਖਿਆ ਗਿਆਤ ਕਰਨ ਲਈ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਾਨਕ ਮਾਤਿਕ ਦੀ ਲੋੜ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ । ਇਸ ਲਈ ਸੰਕਲਪਨਾ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ । ਮੋਲ ਸੰਕਲਪਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਕਿਸੇ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਇੱਕ ਮੋਲ ਉਹ ਮਾਤਰਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਓਨੇ ਹੀ ਕਣ ਉਪਸਥਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿੰਨੇ ਕਾਰਬਨ-12 ਸਮਸਥਾਨਿਕ ਦੋ 12 ਗ੍ਰਾਮ ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।”

ਕਿਸੇ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਇੱਕ ਮੋਲ ਵਿੱਚ ਕਣਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕੋ ਜਿੰਨੀ ਹੀ ਹੋਵੇਗੀ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਕੋਈ ਵੀ ਪਦਾਰਥ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ । ਇਸ ਸੰਖਿਆ ਦੇ ਸਹੀ ਨਿਰਧਾਰਨ ਲਈ ਕਾਰਬਨ-12 ਪਰਮਾਣੁ ਦਾ ਪੁੰਜ ਸਪੈਕਟੋਸਕੋਪੀ ਦੁਆਰਾ ਗਿਆਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜਿਸਦਾ ਮਾਨ 1.992648 × 10^-23 ਗਰਮ ਸੀ । ਕਾਰਬਨ ਦੇ 1 ਮੋਲ ਦਾ ਪੁੰਜ 12 ਗਰਾਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਕਾਰਬਨ ਦੇ 1 ਮੋਲ ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਇੰਝ ਹੋਵੇਗੀ ।

= 6.0221367 × 10²³
= 6.022 × 10²³ ਪਰਮਾਣੂ/ਮੋਲ

ਇਸ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਆਵੋਗਾਦਰੋ ਸੰਖਿਆ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ‘N’ ਜਾਂ N_A ਨਾਲ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਮੋਲ ਸੰਕਲਪਨਾ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ – ਪਰਮਾਣੁ ਅਤੇ ਅਣੁ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸੂਖ਼ਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਸੰਖਿਆ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਇੰਨੇ ਹੀ ਪਰਿਮਾਣ ਦੇ ਮਾਤਕ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਮੋਲ ਸੰਕਲਪਨਾ ਅਨੁਸਾਰ 12 ਗ੍ਰਾਮ ਕਾਰਬਨ ਵਿੱਚ 6.022 × 10²³ ਕਾਰਬਨ ਪਰਮਾਣੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਿਣਨਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਮੋਲ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤ ਕਰਕੇ ਕੰਮ ਸੌਖਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ :
1 ਮੋਲ ਆਕਸੀਜਨ ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 6.022 × 10²³
∴ 3 ਮੋਲ ਆਕਸੀਜਨ ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 3 × 6.022 × 10²³
= 1.81 × 10²⁴ ਪਰਮਾਣੂ
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ 1.81 × 10²⁴ ਪਰਮਾਣੁ ਕਹਿਣਾ ਔਖਾ ਹੈ ਪਰ 3 ਮੋਲ ਕਹਿਣਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਰਲ ਹੈ । ਮੋਲਰ ਪੰਜ-ਕਿਸੇ ਪਦਾਰਥ ਦੇ । ਮੋਲ ਨੂੰ ਗ੍ਰਾਮ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤ ਪੁੰਜ ਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਮੋਲਰ ਪੰਜ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਗਰਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਮੋਰ ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆਤਮਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਜਾਂ ਅਣਵੀਂ ਪੰਜ ਜਾਂ ਸੂਤਰ ਪੁੰਜ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
‘‘ਉੱਚ ਤਾਪ ਤੇ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਚੂਨੇ ਦੇ ਪੱਥਰ (CaCO)₃ ਨੂੰ ਗਰਮ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਪੁੰਜ ਘੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਲੋਹੇ ਦਾ ਪੁੰਜ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ’’ ਇਹ ਤੱਥ ਪੰਜ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨਿਯਮ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਿਵੇਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੂਨੇ ਦੇ ਪੱਥਰ (CaCO)₃ ਨੂੰ ਗਰਮ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਕਿਉਂਕਿ CO₂ ਗੈਸ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ CaCO₃ ਦੇ ਪੁੰਜ ਵਿੱਚ ਘਾਟ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਅਭਿਕਾਰਕ ਪਦਾਰਥ CaCO₃ ਅਤੇ ਉਪਜਾਂ (Ca + CO₂ ) ਦੇ ਪੁੰਜ ਬਰਾਬਰ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਤੋਂ ਪੰਜ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨਿਯਮ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਹੁਣ ਲੋਹੇ ਨੂੰ ਗਰਮ ਕਰਨ ਤੇ ਲੋਹੇ ਦਾ ਆਂਕਸਾਈਡ (FO₂ O₃ ) ਬਣਦਾ ਹੈ
4Fe + 3O₂ → 2Fe₂ O₂

ਇਸ ਰਸਾਇਣਿਕ ਕਿਰਿਆ ਅਨੁਸਾਰ ਲੋਹੇ ਦੇ ਆਕਸੀਕਰਨ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਪੁੰਜ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਅਭਿਕਾਰਕਾਂ (Fe ਅਤੇ O₂ ) ਅਤੇ ਉਪਜ (Fe₃O₃) ਦਾ ਪੁੰਜ ਬਰਾਬਰ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੱਥਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਪੁੰਜ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਦਾਰਥ ਨਾ ਤਾਂ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਦਾ ਸਿਰਜਣ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਸਿਰਫ਼ ਉਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਤੋਂ ਪੰਜ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨਿਯਮ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਇਕਾਈ (a.m.u.) ਤੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਇਕਾਈ (a.m.u.) – ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਨੂੰ ਕਾਰਬਨ-12 ਪਰਮਾਣੂ (₆C¹²)
ਦੇ ਪੁੰਜ ਦੇ ਸਾਪੇਖ ਵਿਅਕਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰਮਾਣੁ ਪੁੰਜ ਮਾਤਕ ਨੂੰ a.m.u. ਨਾਲ ਪਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਾਰਬਨ-12 ਦੇ ਇੱਕ ਪਰਮਾਣੂ ਦਾ ਪੁੰਜ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ 12 am.u. ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਕਾਰਬਨ-12 ਦੇ ਇੱਕ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਪੁੰਜ ਦੇ ਬਾਹਰਵੇਂ (\(\frac{1}{12}\)) ਭਾਗ ਨੂੰ ਪਰਮਾਣੂ ਪੰਜ ਇਕਾਈ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਇਕਾਈ ( 1a.m.u.) = \(\frac{1}{12}\) × ਕਾਰਬਨ -12 ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ
ਕਾਰਬਨ 12 ਦੇ ਇੱਕ ਪਰਮਾਣੂ ਦਾ ਵਾਸਤਵਿਕ ਪੁੰਜ 1.9926 × 10^-23 ਗ੍ਰਾਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ 12 a.m.u. ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ ।
∴ 1a.m.u = \(\frac{1.9926 \times 10^{-23}}{12}\)
= 1.66 × 10^-24 ਗ੍ਰਾਮ ।
1.66 × 10^-24 ਗ੍ਰਾਮ ਨੂੰ a.m.u ਦਾ ਗਾਮ ਤੁਲ-ਅੰਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਸਮਸਥਾਨਿਕਾਂ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੇ ਪੁੰਜ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਪਰਮਾਣਵੀਂ ਕਣਾਂ ਦੇ ਪੁੰਜ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ a.m.u ਵਿੱਚ ਪਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ₇N¹⁴ ਦੇ ਇੱਕ ਪਰਮਾਣੂ ਦਾ ਪੁੰਜ = 14.0032 a.m.u.
1 ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਦਾ ਪੁੰਜ = 0.0005486 a.m.u.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕੁੱਝ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਪੁਰਣਾਂਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਤੱਤ ਦਾ ਪਰਮਾਣੁ ਪੁੰਜ ਉਸ ਦੇ ਸਮਸਥਾਨਿਕਾਂ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਪੰਜਾਂ ਦੇ ਸਾਪੇਖ ਔਸਤ ਪੁੰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪੂਰਨ ਅੰਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਕੁੱਝ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਪਰਮਾਣੁ ਪੰਜ ਪੁਰਣੀਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਕਲੋਰੀਨ ਦੇ ਦੋ ਸਮਸਥਾਨਿਕ ਹਨ । ਕਲੋਰੀਨ ਦਾ 75 ਅਜਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਪਰਮਾਣੁ ਪੁੰਜ 35 ਹੈ ਅਤੇ 25% ।ਕਲੋਰੀਨ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ 37 ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਕਲੋਰੀਨ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ 35.5 ਹੈ ।

ਕਲੋਰੀਨ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ = \(\frac{3 \times 35+1 \times 37}{4}\)
= \(\frac{105+37}{4}\)
= \(\frac{142}{4}\)
= 35.5

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਅਣੂਆਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਈਆਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਤੱਤਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਈਆਂ-

• ਕਿਸੇ ਤੱਤ ਦੇ ਅਣੂ ਇੱਕ ਹੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਪਰਮਾਣੁਆਂ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਅਧਾਤਾਂ ਦੇ ਅਣੂ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਤੋਂ ਬਣਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਆਕਸੀਜਨ ਅਣੂ ਦੋ ਆਕਸੀਜਨ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਤੋਂ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ O₂ ਦੋ-ਪਰਮਾਣਵੀਂ ਅਣੂ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ 2 ਦੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ 3 ਆਕਸੀਜਨ ਪਰਮਾਣੂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸੰਯੋਗ ਕਰਨ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਓਜ਼ੋਨ (O₃ ) ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਕਿਸੇ ਅਣੂ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਉਸ ਅਣੂ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂਕਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
• ਧਾਤਵੀ ਅਣੂਆਂ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨ ਜਿਹੇ ਹੋਰ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਸਰਲ ਸੰਰਚਨਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਬਲਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਣੂਆਂ ਵਿੱਚ ਅਸੀਮਿਤ ਪਰਮਾਣੂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਬੰਨ੍ਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸੰਕੇਤ ਕਿਸ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ ? ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੱਜ-ਕਲ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਯੂਨੀਅਨ ਆਫ ਪਿਉਰ ਐਂਡ ਅਪਲਾਇਡ ਕੈਮਿਸਟਰੀ (IUPAC) ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੀ ਮੰਜੂਰੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਟੈਂਡਰਡ ਪੂਰੇ ਕਰਨੇ ਲੋੜੀਂਦੇ ਹਨ ।

• ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਸੰਕੇਤ ਉਹਨਾਂ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਂਵਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਅੱਖਰਾਂ ਤੋਂ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸੰਕੇਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਅੱਖਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵੱਡਾ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਅੱਖਰ ਛੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਸੰਕੇਤ O, ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਦਾ ਸੰਕੇਤ AI ਅਤੇ ਕੋਬਾਲਟ ਦਾ ਸੰਕੇਤ CO ਹੈ ।
• ਕੁੱਝ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਸੰਕੇਤ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਂਵਾਂ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੱਖਰ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੱਖਰ ਨੂੰ ਜੋੜ ਕੇ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ-ਮੈਗਨੀਜ਼ ਦਾ ਸੰਕੇਤ Mn, ਕਲੋਰੀਨ ਦਾ ਸੰਕੇਤ Cl ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਕ ਦਾ ਸੰਕੇਤ Zn ਆਦਿ ।
• ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਸੰਕੇਤਾਂ ਨੂੰ ਲੈਟਿਨ, ਜਰਮਨੀ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਲੋਹਾ ਦਾ ਸੰਕੇਤ Fe ਹੈ ਜੋ ਲੈਟਿਨ ਨਾਂ ਫੈਰਮ ਤੋਂ ਕੱਢਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੋਡੀਅਮ ਦਾ ਸੰਕੇਤ Na ਅਤੇ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਦਾ K ਹੈ ਜੋ ਕੁਮਵਾਰ ਨੇਟਰੀਅਮ ਅਤੇ ਕੇਲੀਅਮ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਏ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਅਣੂ ਅਤੇ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਣੂ ਅਤੇ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਅਣੂ	ਪਰਮਾਣੂ
(1) ਅਣੂ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਮੇਲ ਤੋਂ ਬਣਦੇ ਹਨ ।	(1) ਪਰਮਾਣੂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਸੂਖਮ ਕਣ ਹੈ ।
(2) ਅਣੂ ਮੁਕਤ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹਨ ।	(2) ਇਹ ਮੁਕਤ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਵੀ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਹੀਂ ਵੀ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਆਇਨ ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ? ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਇਨ-ਧਾਤ ਅਤੇ ਅਧਾਤ ਯੁਕਤ ਯੌਗਿਕ ਚਾਰਜਿਤ ਕਣਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰਜਿਤ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਆਇਨ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਆਇਨ ਚਾਰਜਿਤ ਕਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਰਿਣ ਜਾਂ ਧਨ ਚਾਰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਰਿਣ ਚਾਰਜਿਤ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਰਿਣ ਆਇਨ (anion) ਅਤੇ ਧਨ ਚਾਰਜਿਤ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਧਨ ਆਇਨ (Cation) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਸੋਡੀਅਮ ਕਲੋਰਾਈਡ ਧਨਾਤਮਕ ਸੋਡੀਅਮ ਆਇਨ (Na⁺) ਅਤੇ ਰਿਣਾਤਮਕ ਕਲੋਰਾਈਡ ਆਇਨ (Cl^–) ਸੰਘਟਕ ਕਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਆਇਨ ਇੱਕ ਚਾਰਜਿਤ ਪਰਮਾਣੂ ਜਾਂ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਜਿਹਾ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲੈਣ ਚਾਰਜ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕਿਸੇ ਤੱਤ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਆਇਨ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਤੱਤ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਅਤੇ ਆਇਨ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਪਰਮਾਣੂ	ਆਇਨ
(1) ਪਰਮਾਣੂ ਬਿਜਲੀ ਚਾਰਜ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿੱਚ ਉਦਾਸੀਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।	(1) ਆਇਨ ਚਾਰਜਿਤ ਕਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਧਨਾਤਮਕ ਜਾਂ ਰਿਣਾਤਮਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਚਾਰਜਿਤ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
(2) ਪਰਮਾਣੁ ਰਸਾਇਣਿਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਨਾਲ ਭਰੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।	(2) ਆਇਨ ਦੀ ਇਲੈੱਕਟਾਨੀ ਸੰਰਚਨਾ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਨੋਬਲ ਗੈਸ ਦੀ ਇਲੈੱਕਟਾਨੀ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਤੇ ਸਥਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(3) ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਅਤੇ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।	(3) ਧਨ ਆਇਨ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਸੰਖਿਆ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਅਤੇ ਰਿਣਾਦਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
Na ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ Na ਆਇਨ ਸਥਾਈ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
Na ਪਰਮਾਣੂ (2, 8, 1) ਦੇ 1 ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਦੀ ਹਾਨੀ ਮਗਰੋਂ Na⁺ ਆਇਨ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਇਲੈੱਕਟਾਨੀ ਬਣਤਰ (2, 8) ਹੈ । ਇਹ ਬਣਤਰ ਅਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਗੈਸ ਦੀ ਬਣਤਰ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ Na⁺ ਆਇਨ Na ਪਰਮਾਣੁ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਥਾਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੂਤਰ ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ? ਪਾਣੀ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ ਨਾਲ ਸਮਝਾਓ ਕਿ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੂਤਰ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਕੀ-ਕੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੂਤਰ- “ਕਿਸੇ ਪਦਾਰਥ (ਯੋਗਿਕ) ਦਾ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੂਤਰ ਉਸਦੇ ਸੰਘਟਕ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਸੰਕੇਤਕ ਨਿਰੂਪਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੂਤਰ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਜਾਂ ਸੂਤਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਜਾਣਕਾਰੀ-
ਪਾਣੀ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ ਲੈ ਕੇ ਆਓ ਇਸ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੀਏ । ਪਾਣੀ ਦਾ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੂਤਰ H₂ O ਹੈ ।

1. ਇਸ ਸੂਤਰ ਤੋਂ ਇਹ ਗਿਆਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਾਈਡ੍ਰੋਜਨ ਦਾ ਇਕ ਅਣੂ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦੇ ਦੋ ਅਣੂ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸੰਯੋਜਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
2. ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ 2 ਹੈ ਜਦਕਿ ਹਾਈਡੋਜਨ ਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਇੱਕ ਹੈ ।
3. ਪਾਣੀ (H₂O) ਦਾ ਪੁੰਜ 18 ਹੈ । ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ 16 ਹੈ । ਇਸ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਚਾਰਜ ਨਹੀਂ ਹੈ ।
4. ਯੌਗਿਕ (H O) ਬਿਜਲਈ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਦਾਸੀਨ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਚਾਰਜ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਪਾਣੀ ਦੇ ਅਣੂ (H₂ O) ਵਿੱਚ ਉਪਸਥਿਤ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਦਾ ਸਰਲਤਮ ਅਨੁਪਾਤ ਗਿਆਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਦੇ ਸੂਤਰ ਲਿਖੋ :-
(i) ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਕਲੋਰਾਈਡ
(ii) ਫਾਸਫੋਰਸ ਪੈਂਟਾਕਲੋਰਾਈਡ
(iii) ਅਮੋਨੀਅਮ ਕਾਰਬੋਨੇਟ
(iv) ਡਾਈਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਟੈਟੂ ਆਕਸਾਈਡ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਕਲੋਰਾਈਡ ਦਾ ਸੂਤਰ :

ਇਸ ਲਈ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਕਲੋਰਾਈਡ ਦਾ ਸੂਤਰ AlCl₃ ਹੈ ।

(ii) ਫਾਸਫੋਰਸ ਪੈਂਟਾਕਲੋਰਾਈਡ ਦਾ ਸੂਤਰ :

ਇਸ ਲਈ ਫਾਸਫੋਰਸ ਪੈਂਟਾਕਲੋਰਾਈਡ ਦਾ ਸੂਤਰ PCl₅ ਹੈ ।

(iii) ਅਮੋਨੀਅਮ ਕਾਰਬੋਨੇਟ ਦਾ ਸੂਤਰ :

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਮੋਨੀਅਮ ਕਾਰਬੋਨੇਟ ਦਾ ਸੂਤਰ (NH₄)₂ CO₃ ਹੈ ।

(iv) ਡਾਈਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਆਕਸਾਈਡ ਦਾ ਸੂਤਰ :

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਡਾਈਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਟੈਟੂਆਂਕਸਾਈਡ ਦਾ ਸੂਤਰ N₂O₄ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਦੇ ਸੂਤਰ ਲਿਖੋ-
(i) ਜ਼ਿੰਕ ਸਲਫੇਟ
(ii) ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਕਾਰਬੋਨੇਟ
(iii) ਫੈਰਸ ਕਲੋਰਾਈਡ
(iv) ਐਲੂਮੀਨਿਯਮ ਐਸੀਟੇਟ
(v) ਸਿਲਵਰ ਨਾਈਟ੍ਰੇਟ
(vi) ਪਲੰਬਸ ਨਾਈਟ੍ਰੇਟ
(vii) ਅਮੋਨੀਅਮ ਸਲਫਾਈਡ
(viii) ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਬਾਈਕਾਰਬੋਨੇਟ ।
ਉੱਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣੇ ਯੌਗਿਕਾਂ ਦੇ ਸੂਤਰ ਅਤੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ :-
(i) Fe³⁺ ਅਤੇ SO₄^2-
(ii) Cr³⁺ ਅਤੇ PO₄^3-
(iii) Hg²⁺ ਅਤੇ Cl^–
(iv) NH₄⁺ ਅਤੇ CO₃^2-
ਉੱਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣੇ ਯੌਗਿਕਾਂ ਦੇ ਸੂਤਰ ਅਤੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ
(i) ਪਲੰਬਸ ਆਇਨ ਅਤੇ ਨਾਈਟ੍ਰੇਟ ਆਇਨ ।
(ii) ਨਿਕਲ ਆਇਨ ਅਤੇ ਕਾਰਬੋਨੇਟ ਆਇਨ
(iii) ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਆਇਨ ਅਤੇ ਆਗਜ਼ਲੇਟ ਆਇਨ
(iv) ਅਮੋਨੀਅਮ ਆਇਨ ਅਤੇ ਐਸ਼ੀਟੇਟ ਆਇਨ
(v) ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਆਇਨ ਅਤੇ ਕਾਰਬੋਨੇਟ ਆਇਨ ।
ਉੱਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਯੌਗਿਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ-
(i) HgCl
(ii) (NH₄)₂ CO₃
(iii) NaHCO₃
(iv) CrPO₄
(v) Sr(HCO₃)₂
(vi) PtBr₄
(vii) ZnS
(viii) BaC₂O₄
(ix) Pb(NO₃)₂
(x) Fe₂(SO₄)₃
(xi) CuSO₃
(xii) PCl₅
(xiii) (NH₄)₂Cr₂O₇
(iv) Ni(NO₃)₂
ਉੱਤਰ-
(i) ਮਰਕਿਊਰਸ ਕਲੋਰਾਈਡ
(ii) ਅਮੋਨੀਅਮ ਕਾਰਬੋਨੇਟ
(iii) ਸੋਡੀਅਮ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਕਾਰਬੋਨੇਟ
(iv) ਕ੍ਰੋਮੀਅਮ ਫਾਸਫੇਟ
(v) ਸਵਾਂਸ਼ਿਅਮ ਬਾਈਕਾਰਬੋਨੇਟ
(vi) ਪਲਾਟੀਨਮ ਬੋਮਾਈਡ
(vii) ਜ਼ਿੰਕ ਸਲਫਾਈਡ
(viii) ਬੇਰੀਅਮ ਆਗਜ਼ਲੇਟ
(x) ਲੈਂਡ ਨਾਈਟ੍ਰੇਟ
(x) ਫੈਰਿਕ ਸਲਫੇਟ
(xi) ਕਾਪਰ ਸਲਫਾਈਟ
(xii) ਫਾਸਫੋਰਸ ਪੈਂਟਾਕਲੋਰਾਈਡ
(xiii) ਅਮੋਨੀਅਮ ਡਾਈਕੋਮੇਟ
(xiv) ਨਿਕਿਲ ਨਾਈਟ੍ਰੇਟ ।

ਸੰਖਿਆਤਮਕ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Numerical Problems)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
4 ਗ੍ਰਾਮ ਹਾਈਡ੍ਰੋਜਨ ਅਤੇ 32 ਗ੍ਰਾਮ ਆਕਸੀਜਨ ਦੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੰਯੋਗ ਤੋਂ 36 ਗ੍ਰਾਮ ਪਾਣੀ ਬਣਿਆ । ਇਹ ਆਂਕੜੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੰਯੋਗ ਦੇ ਕਿਸ ਨਿਯਮ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ? ਕਾਰਨ ਸਹਿਤ ਦੱਸੋ ।
ਹੱਲ:
ਰਸਾਇਣਿਕ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਅਭਿਕਾਰਕਾਂ ਦਾ ਕੁੱਲ ਪੰਜ = ਹਾਈਡੋਜਨ ਦਾ ਪੁੰਜ + ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਪੁੰਜ
= 4 ਗ੍ਰਾਮ + 32 ਗ੍ਰਾਮ
= 36 ਗ੍ਰਾਮ
ਉਪਜਾਂ ਦਾ ਪੁੰਜ = 36 ਗ੍ਰਾਮ
ਕਿਉਂਕਿ ਅਭਿਕਾਰਕਾਂ ਦਾ ਕੁੱਲ ਪੁੰਜ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ ਉਪਜੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਪੁੰਜ ਸਮਾਨ ਹੈ ; ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਆਂਕੜੇ ਪੁੰਜ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨਿਯਮ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਾਰਬਨ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਸੰਯੋਗ ਕਰਕੇ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਗੈਸ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ 3 : 8 ਵਿੱਚ ਸੰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ । 6.0g ਕਾਰਬਨ ਦੇ ਨਾਲ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਨਾਲ ਪ੍ਰਤਿਕਿਰਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿੰਨੀ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਲੋੜ ਪਵੇਗੀ ? ਉਪਜੀ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਗੈਸ ਦੇ ਪੁੰਜ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਓ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਉੱਤਰ ਦੇ ਲਈ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੰਯੋਜਨ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਨਿਯਮ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਹੱਲ:
ਕਾਰਬਨ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਸਥਿਰ ਅਨੁਪਾਤ ਦੇ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸੰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਕਾਰਬਨ : ਆਕਸੀਜਨ = 3 : 8.
∴ 3g ਕਾਰਬਨ, ਜਿੰਨੀ ਆਕਸੀਜਨ ਨਾਲ ਸੰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ = 8g
6.0 ਕਾਰਬਨ ਜਿੰਨੀ ਆਕਸੀਜਨ ਨਾਲ ਸੰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ = \(\frac{8}{3}\) × 6
= 16g
ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੀ ਉਪਜੀ ਮਾਤਰਾ = 6g + 16g
= 22g.
∵ ਅਭਿਕਾਰਕਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਮਾਤਰਾ = ਉਪਜਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਮਾਤਰਾ
ਇਸ ਲਈ ਆਂਕੜੇ ਪੁੰਜ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨਿਯਮ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
170 ਗ੍ਰਾਮ ਸਿਲਵਰ ਨਾਈਟਰੇਟ, ਸੋਡੀਅਮ ਕਲੋਰਾਈਡ ਨਾਲ ਰਸਾਇਣਿਕ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ 143.5 ਗ੍ਰਾਮ ਸਿਲਵਰ ਕਲੋਰਾਈਡ ਅਤੇ 85 ਗ੍ਰਾਮ ਸੋਡੀਅਮ ਨਾਈਟਰੇਟ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਸੋਡੀਅਮ ਕਲੋਰਾਈਡ ਦਾ ਪੁੰਜ ਕਿੰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਹੱਲ:
ਇੱਥੇ, ਸਿਲਵਰ ਨਾਈਟਰੇਟ ਦਾ ਪੁੰਜ = 170
ਗ੍ਰਾਮ ਸਿਲਵਰ ਕਲੋਰਾਈਡ ਦਾ ਪੁੰਜ = 143.5 ਗ੍ਰਾਮ
ਸੋਡੀਅਮ ਨਾਈਟਰੇਟ ਦਾ ਪੁੰਜ = 85 ਗ੍ਰਾਮ
ਮੰਨ ਲਓ ਸੋਡੀਅਮ ਕਲੋਰਾਈਡ ਦਾ ਪੁੰਜ = x ਗ੍ਰਾਮ
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਪੰਜ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ ਅਭਿਕਾਰਕਾਂ ਦਾ ਕੁੱਲ ਪੰਜ = ਉਪਜਾਂ ਦਾ ਕੁੱਲ ਪੂੰਜ ਰਸਾਇਣਿਕ ਕਿਰਿਆ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮੀਕਰਣ :
NaCl + AgNO₃ → AgCl + NaNO₃
x + 170 → 143.5 + 85
x + 170 = 228.5
x = 228.5 – 170
∴ ਸੋਡੀਅਮ ਕਲੋਰਾਈਡ ਦਾ ਪੁੰਜ = 58.5g

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਿੱਧ ਕਰੋ ਕਿ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਆਂਕੜੇ ਸਥਿਰ ਅਨੁਪਾਤ ਨਿਯਮ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕਾਪਰ ਆਕਸਾਈਡ ਦੇ ਦੋ ਸੈਂਪਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਪਰ ਅਤੇ ਕਾਪਰ ਮੋਨੋ-ਆਕਸਾਈਡ ਦੇ ਪੁੰਜ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸੀ-
(i) ਕਾਪਰ = 1.26 ਗ੍ਰਾਮ, ਕਾਪਰ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ = 1.42 ਗ੍ਰਾਮ,
(ii) ਕਾਪਰ = 1.008 ਗ੍ਰਾਮ, ਕਾਪਰ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ = 1.36
(ਗ੍ਰਾਮ ਕਾਪਰ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ = 63, ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ = 16)
ਹੱਲ:
ਸੈਂਪਲ
(i) ਵਿੱਚ :
ਕਾਪਰ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ ਦਾ ਪੁੰਜ = 1.42 ਗ੍ਰਾਮ
ਕਾਪਰ ਦਾ ਪੁੰਜ = 1.26 ਗ੍ਰਾਮ
∴ ਸੰਯੋਜਿਤ ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਪੁੰਜ = ਕਾਪਰ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ ਦਾ ਪੁੰਜ – ਕਾਪਰ ਦਾ ਪੁੰਜ
= (1.42 – 1.26) ਗ੍ਰਾਮ
= 0.16 ਗ੍ਰਾਮ
∴ ਕਾਪਰ : ਆਕਸੀਜਨ = 1.26 : 0.16
= 7.875 : 1

ਸੈਂਪਲ (ii) ਵਿੱਚ :
ਕਾਪਰ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ ਦਾ ਪੁੰਜ = 1.136 ਗ੍ਰਾਮ
ਕਾਪਰ ਦਾ ਪੁੰਜ = 1.008 ਗ੍ਰਾਮ
∴ ਸੰਯੋਜਿਤ ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਪੁੰਜ = ਕਾਪਰ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ ਦਾ ਪੁੰਜ – ਕਾਪਰ ਦਾ ਪੁੰਜ
= (1.136 – 1.008) ਗ੍ਰਾਮ
= 0.128 ਗ੍ਰਾਮ
ਕਾਪਰ : ਆਕਸੀਜਨ = 1.008 : 0.128
= 7.875 : 1
ਕਿਉਂਕਿ ਦੋਨਾਂ ਸੈਂਪਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਪਰ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਅਨੁਪਾਤ 7.875 : 1 ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਆਂਕੜੇ ਸੰਯੋਜਕ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਸਥਿਰ ਅਨੁਪਾਤ ਨਿਯਮ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿੱਚ 2.4 ਗ੍ਰਾਮ ਆਇਰਨ ਆਕਸਾਈਡ ਨੂੰ ਹਾਈਡ੍ਰੋਜਨ ਦੁਆਰਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਘੂਕਰਣ ਕਰਨ ‘ਤੇ 1.68 ਗ੍ਰਾਮ ਆਇਰਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ । ਦੂਸਰੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿੱਚ 2.90 ਗ੍ਰਾਮ ਆਇਰਨ ਆਕਸਾਈਡ ਅਪਚਤ ਹੋਣ ‘ਤੇ 2.03 ਗ੍ਰਾਮ ਆਇਰਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਤੋਂ ਸਥਿਰ ਅਨੁਪਾਤ ਦਾ ਨਿਯਮ ਸਿੱਧ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਯੋਗ :
ਆਇਰਨ ਆਕਸਾਈਡ ਦਾ ਪੁੰਜ = 2.40 ਗ੍ਰਾਮ ……………. (i)
ਆਇਰਨ ਦਾ ਪੁੰਜ = 1.68 ਗ੍ਰਾਮ ………….(ii)
∴ ਸੰਯੋਜਿਤ ਹੋਈ ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਪੁੰਜ = ਆਇਰਨ ਆਕਸਾਈਡ ਦਾ ਪੁੰਜ – ਆਇਰਨ ਦਾ ਪੁੰਜ
= (i) – (ii)
= (2.40 – 1.68) ਗ੍ਰਾਮ
= 0.72 ਗ੍ਰਾਮ
ਆਇਨ ਦਾ ਪੁੰਜ : ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਪੁੰਜ = 1.68 : 0.72
= 7 : 3

ਦੂਸਰਾ ਪ੍ਰਯੋਗ :
ਆਇਰਨ ਆਕਸਾਈਡ ਦਾ ਪੁੰਜ . = 2.90 ਗ੍ਰਾਮ ……….. (iii)
ਆਇਰਨ ਦਾ ਪੁੰਜ = 2.03 ਗ੍ਰਾਮ ………….. (iv)
∴ ਸੰਯੋਜਿਤ ਹੋਈ ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਪੁੰਜ = ਆਇਰਨ ਆਕਸਾਈਡ ਦਾ ਪੁੰਜ – ਆਇਰਨ ਦਾ ਪੁੰਜ .
= (iii) – (iv)
= (2.90 – 2.03) ਗ੍ਰਾਮ
= 0.87 ਗ੍ਰਾਮ
ਆਇਨ ਦਾ ਪੁੰਜ : ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਪੁੰਜ = 2.03 : 0.87
= 7 : 3
ਕਿਉਂਕਿ ਦੋਨਾਂ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਤੋਂ ਆਇਰਨ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦੇ ਪੁੰਜਾਂ ਦਾ ਅਨੁਪਾਤ 7 : 3 ਬਰਾਬਰ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਸਥਿਰ ਅਨੁਪਾਤ ਨਿਯਮ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਕਿੰਨੇ ਅਣੂ ਮੌਜੂਦ ਹੋਣਗੇ ?
(i) 9g ਪਾਣੀ
(ii) 17g ਅਮੋਨੀਆ |
ਹੱਲ:
(i) ਪਾਣੀ ਦਾ ਅਣਵੀਂ ਪੰਜ = H₂O
– 2 × H + 1 × O
= -2 × 1 + 1 × 16
= 18 a.m.u.
∴ ਪਾਣੀ ਦਾ 1 ਮੋਲ = 18g
= 6.023 × 10 ਅਣੁ
ਅਰਥਾਤ ਪਾਣੀ ਦੇ 18g ਵਿੱਚ ਅਣੂਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 6.023 × 10²³
∴ ਪਾਣੀ ਦੇ 9g ਵਿੱਚ ਅਣੂਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = \(\frac{6.022 \times 10^{23} \times 9}{18}\)
= 3·011 × 10²³

(ii) ਅਮੋਨੀਆ (NH₃) ਦਾ ਮੋਲਰ ਪੰਜ = 1 × N + 3 × H
= 1 × 14 + 3 × 1
= 17g/mol.
ਅਮੋਨੀਆ (NH₃) ਵਿੱਚ ਮੋਲਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = \(\frac{17 \mathrm{~g}}{17 \mathrm{~g} / \mathrm{mol} .}\)
= 1 mol.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
17 ਗ੍ਰਾਮ H₂O₂ ਵਿੱਚ ਮੋਲਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਗਿਆਤ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ :
H₂O₂ ਦਾ ਅਣਵੀਂ ਪੁੰਜ = 2 × H +2 × O
= 2 × 1 + 2 × 16
= 34g
34g H₂O₂ ਵਿੱਚ ਮੋਲਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 1
∴ 17g H₂O₂ ਵਿੱਚ ਮੋਲਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = \(\frac{1 \times 17}{34}\)
= \(\frac{1}{2}\) = 0.5 ਮੋਲ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਦੇ ਅਣਵੀਂ ਪੰਜ ਪਤਾ ਕਰੋ :
(i) PCl₅
(ii) NH₃
(iii) CH₂Cl₂
(iv) H₂O₂
(v) S₈
ਹੱਲ:
(i) PCl₅ ਦਾ ਅਣਵੀਂ ਪੰਜ = 1 × P + 5 × Cl
= 1 × 31 + 5 × 35.5
= 31 + 177.5
= 208.5 u

(ii) NH₃ ਦਾ ਅਣਵੀਂ ਪੰਜ
= 1 × N + 3 × H
= 1 × 14 + 3 × 1
= 17 u

(iii) CH₂ Cl₂ ਦਾ ਅਣਵੀਂ ਪੁੰਜ = 1 × C + 2 × H + 2 × Cl
= 1 × 12 + 2 × 1 + 2 × 35.5
= 12 + 2 + 71
= 85 u

(iv) H₂O₂ ਦਾ ਅਣਵੀਂ ਪੁੰਜ 2 × H + 2 × 0
= 2 × 1 + 2 × 16
= 2 + 32
= 34 u

(v) S₈ ਦਾ ਅਣਵੀ ਪੁੰਜ
= 8 × S
= 8 × 32
= 256 u

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸੋਡੀਅਮ ਕਾਰਬੋਨੇਟ (Na₂ CO₃.10H₂ O) ਇੱਕ ਉਦਯੋਗਿਕ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਦਾਰਥ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਸੂਤਰ ਪੁੰਜ (Formula Mass) ਗਿਆਤ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਸੋਡੀਅਮ ਕਾਰਬੋਨੇਟ (Na₂ CO₃·10H₂ O) ਦਾ ਸੂਤਰ ਪੁੰਜ
= [2 × Na + 1 × C+ 3 × O] + 10 (2 × H + 1 × O)
= (2 × 23 + 1 × 12 + 3 × 16) + 10 (2 × 1 + 1 × 16)
= (46 + 12 + 48) + 10 (18)
= 106 + 180
= 286 u

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਗੁਲੂਕੋਜ਼ (C₆ H₁₂O₆) ਦਾ ਅਣਵੀਂ ਪੰਜ ਪਰਿਕਲਿਤ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਗੁਲੂਕੋਜ਼ (C₆ H₂O₆) ਦਾ ਅਣਵੀਂ ਪੰਜ = 6 × C + 12 × H + 6 × 0
= 6 × 12 + 12 × 1+ 6 × 16
= 72 + 12 + 96
= 180 a.m.u.

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਯੋਗਿਕ ਜਲ ਵਿੱਚ ਹਾਈਡ੍ਰੋਜਨ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਘਟਕਾਂ ਦੇ ਪੁੰਜਾਂ ਦਾ ਕੀ ਅਨੁਪਾਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
1 : 8.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਅਮੋਨੀਆ (NH₃ ) ਵਿੱਚ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਅਤੇ ਹਾਈਡੋਜਨ ਦੇ ਨਾਂ ਦਾ ਕੀ ਅਨੁਪਾਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
14 : 3.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੱਤਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਿਸ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਾਂਨ ਡਾਲਟਨ ਨੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕਿਸੇ ਤੱਤ ਜਾਂ ਯੌਗਿਕ ਦਾ ਸੂਖ਼ਮਤਮ ਕਣ ਕਿਹੜਾ ਸੁਤੰਤਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਕੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਣੂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕਿਸੇ ਤੱਤ, ਦੇ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਤੋਂ ਕੀ ਬਣਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਣੂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਆਕਸੀਜਨ ਦੇ ਅਣੂ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਪਰਮਾਣੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੋ ਪਰਮਾਣੂ, ਅਰਥਾਤ ਇਹ ਦੋ ਪਰਮਾਣਵੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਦੋ ਪਰਮਾਣ ਅਣੂਆਂ ਦੇ ਚਾਰ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੋ ਪਰਮਾਣਵੀਂ ਅਣੂ-ਹਾਈਡੋਜਨ, ਆਕਸੀਜਨ, ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਅਤੇ ਕਲੋਰੀਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਚਾਰ ਪਰਮਾਣਵੀਂ ਅਣੂ ਦੀ ਇਕ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਫਾਸਫੋਰਸ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਜਲ ਦੇ ਅਣੂ ਵਿੱਚ ਹਾਈਡ੍ਰੋਜਨ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਦਾ ਅਨੁਪਾਤ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
H : O = 2 : 1 ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਆਇਨ ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਇਨ – ਧਾਤੁ ਅਤੇ ਅਧਾਤੁ ਦੇ ਚਾਰਜਿਤ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਆਇਨ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਧਨ-ਆਇਨ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਨ-ਚਾਰਜਿਤ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਧਨ-ਆਇਨ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਰਿਣ-ਆਇਨ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਿਣ-ਚਾਰਜਿਤ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਰਿਣ-ਆਇਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਸੋਡੀਅਮ ਕਲੋਰਾਈਡ ਵਿੱਚ ਸੋਡੀਅਮ ਅਤੇ ਕਲੋਰੀਨ ਦਾ ਪੁੰਜ ਅਨੁਪਾਤ ਕਿੰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
Na : Cl = 23 : 35.5.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੂਤਰ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੂਤਰ – ਸੰਘਟਕ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਅਤੇ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਯੌਗਿਕ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਿਰੂਪਣ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੂਤਰ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਯੋਜਕਤਾ – ਕਿਸੇ ਤੱਤ ਦੀ ਸੰਯੋਜਨ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਉਸ ਤੱਤ ਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਕਿਸੇ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਅਣਵੀਂ ਪੰਜ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਇੱਕ ਅਣੂ ਵਿੱਚ ਉਪਸਥਿਤ ਸਾਰੇ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੇ ਪੁੰਜ ਦਾ ਜੋੜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਪਾਣੀ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਸੰਯੋਗ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਾਈਡੋਜਨ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਸੰਯੋਜਨ ਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਬਣਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਮੋਲ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੋਲ- ਕਿਸੇ ਸਪੀਸੀਜ਼ (ਪਰਮਾਣੂ, ਅਣੂ, ਆਇਨ ਕਣ ਦੀ ਨਿਸਚਿਤ ਸੰਖਿਆ ਜਿਸਦਾ ਮਾਨ 6.022 × 10²³ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਮੋਲ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਆਵੋਗਾਦਰੋ ਸੰਖਿਆ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਵੇਗਾਦਰੋ ਸੰਖਿਆ-ਕਿਸੇ ਪਦਾਰਥ ਦੇ 1 ਮੋਲ ਵਿੱਚ ਕਣਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਨਿਸਚਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਮਾਨ 6.022 × 10²³ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਆਵੋਗਾਦਰੋ ਸੰਖਿਆ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨੂੰ N_O ਨਾਲ ਨਿਰੂਪਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਮੋਲਰ ਪੁੰਜ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੋਲਰ ਪੰਜ – ਕਿਸੇ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਇੱਕ ਮੋਲ ਦਾ ਗ੍ਰਾਮ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਪੁੰਜ ਉਸਦਾ ਮੋਲਰ ਪੁੰਜ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਮੋਲ ਸੰਕਲਪ ਦੇ ਅਨੁਰੂਪ ਤੱਤ ਦੇ ਗਾਮ ਪਰਮਾਣੂ ਪੰਚ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ੍ਰਾਮ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਜਾਂ ਇੱਕ ਗ੍ਰਾਮ ਪਰਮਾਣੂ ਕਿਸੇ ਤੱਤ ਦੇ ਇੱਕ ਮੋਲ (6.022 × 10²³ ਪਰਮਾਣੂਆਂ) ਦਾ ਪੁੰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਗ੍ਰਾਮ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਕਿਸੇ ਤੱਤ ਦੇ ਇਕ ਗ੍ਰਾਮ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਪਰਮਾਣੂ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
6.022 × 10²³ (ਆਵੋਗਾਦਰੋ ਸੰਖਿਆ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
12 ਗਾਮ ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਅਤੇ 16 ਗ੍ਰਾਮ ਆਕਸੀਜਨ ਦੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੰਯੋਗ ਤੋਂ 28 ਗ੍ਰਾਮ ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਆਕਸਾਈਡ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਂਕੜਿਆਂ ਤੋਂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੰਯੋਜਕ ਦੇ ਕਿਸ ਨਿਯਮ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੰਜ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨਿਯਮ ਦੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਕੀ 1 ਮੋਲ ਸੋਡੀਅਮ ਅਤੇ 1 ਮੋਲ ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਪੁੰਜ ਬਰਾਬਰ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਹੀਂ, 1 ਮੋਲ ਸੋਡੀਅਮ (6.023 × 10²³ ਪਰਮਾਣੂ ਦਾ ਪੁੰਜ 23 ਗ੍ਰਾਮ (ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ) ਅਤੇ 1 ਮੋਲ ਆਕਸੀਜਨ (6.022 × 10²³ ਅਣੂ ਦਾ ਪੁੰਜ 32 ਗ੍ਰਾਮ (ਅਣੂ ਪੁੰਜ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
1 ਮੋਲ ਕਿਸ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
6.022 × 10²³

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਪਾਣੀ ਦੇ 9g ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਅਣੂ ਉਪਸਥਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
\(\frac {1}{2}\) × 6.022 × 10²³ = 3.011 × 10²³ ਅਣੂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27.
HNO₃ ਦਾ ਮੋਲਰ ਪੁੱਜ ਗਿਆਤ ਕਰੋ । ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ H = 1u, N = 14u, 0 = 16u.
ਉੱਤਰ-
HNO₃ ਦਾ ਮੋਲਰ ਪੁੰਜ = 1u + 14u + 3 × 16u
= 63u

Punjab State Board PSEB 9th Class Science Important Questions Chapter 2 ਕੀ ਸਾਡੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਪਦਾਰਥ ਸ਼ੁੱਧ ਹਨ? Important Questions and Answers.

PSEB 9th Class Science Important Questions Chapter 2 ਕੀ ਸਾਡੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਪਦਾਰਥ ਸ਼ੁੱਧ ਹਨ?

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮਿਸ਼ਰਣ ਅਤੇ ਯੌਗਿਕ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਿਸ਼ਰਣ ਅਤੇ ਯੌਗਿਕ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ (Difference between mixture and compound)

ਇਸ ਮਿਸ਼ਰਣ (Mixture)	ਯੌਗਿਕ (Compound)
(1) ਮਿਸ਼ਰਣ ਵਿਚ ਘਟਕ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।	(1) ਯੌਗਿਕ ਦੇ ਘਟਕ ਇਕ ਨਿਸਚਿਤ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ।
(2) ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੇ ਗੁਣ ਉਸ ਦੇ ਘਟਕਾਂ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।	(2) ਯੌਗਿਕ ਦੇ ਗੁਣ ਉਸਦੇ ਘਟਕਾਂ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
(3) ਮਿਸ਼ਰਣ ਭੌਤਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ ।	(3) ਯੌਗਿਕ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ ।
(4) ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੇ ਘਟਕ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।	(4) ਯੌਗਿਕ ਦੇ ਘਟਕਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ।
(5) ਮਿਸ਼ਰਣ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਆਇਤਨ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(5) ਯੌਗਿਕ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਆਇਤਨ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(6) ਮਿਸ਼ਰਣ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਊਰਜਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(6) ਜਦੋਂ ਯੌਗਿਕ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਰਜਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(7) ਇਹ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾਉਣ ਨਾਲ ਬਣਦਾ ਹੈ ਜੋ ਰਸਾਇਣਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੰਯੋਗ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ।	(7) ਇਹ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੰਯੋਗ ਤੋਂ ਬਣਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਤੱਤ ਅਤੇ ਯੌਗਿਕ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਤੱਤ ਅਤੇ ਯੌਗਿਕ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਤੱਤ (Element)	ਯੌਗਿਕ (Compound)
(1) ਤੱਤ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲੇ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਰਲ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ-ਆਕਸੀਜਨ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲੇ ਸਰਲ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।	(1) ਯੌਗਿਕ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਰਲ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਅਪਘਟਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ-ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਹਾਈਡੋਜਨ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਵਿਚ ਅਪਘਟਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
(2) ਤੱਤ ਦੇ ਅਣੂ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਇਕੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।	(2) ਯੌਗਿਕ ਦੇ ਅਣੂ ਵਿੱਚ ਸਦਾ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
(3) ਤੱਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ੁੱਧ ਅਤੇ ਅਸ਼ੁੱਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਘਟਕ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।	(3) ਯੌਗਿਕ ਸਿਰਫ ਅਸ਼ੁੱਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਘਟਕ ਹੈ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਇੱਕ ਮਿਸ਼ਰਣ ਵਿਚੋਂ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਗੰਧਕ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਵੱਖ ਕਰੋਗੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਗੰਧਕ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਨ ਨੂੰ ਬੀਕਰ ਵਿੱਚ ਲਓ । ਕੀਪ ਸਟੈਂਡ ਵਿੱਚ ਕੀਪ ਨੂੰ ਰੱਖੋ । ਕੀਪ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਇੱਕ ਸਾਫ਼ ਬੀਕਰ ਰੱਖੋ । ਫਿਲਟਰ ਪੇਪਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣਾਓ ਤਾਂਕਿ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਤਿੰਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਇਕ ਤਹਿ ਹੋਵੇ ।
ਇਸ ਨੂੰ ਕੀਪ ਵਿੱਚ ਰੱਖੋ । ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਦੀ ਛੜ ਨਾਲ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਕੀਪ ਵਿੱਚ ਪਾਓ । ਵ ਜਾਂ ਪਾਣੀ ਹੇਠਾਂ

ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਬੀਕਰ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਵੇਗਾ, ਜੋ ਗੰਧਕ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਮੁਕਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵ ਨੂੰ ਫਿਲਟਰੇਟ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਠੋਸ ਗੰਧਕ ਫਿਲਟਰ ਤੇ ਬਚ ਜਾਵੇਗੀ । ਫਿਲਟਰ ਪੇਪਰ ਨੂੰ ਕੀਪ ਤੋਂ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਗੰਧਕ ਨੂੰ ਸੁਖਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਨਿਖੇੜੋਗੇ ?
(i) ਸਰੋਂ ਦਾ ਤੇਲ ਅਤੇ ਪਾਣੀ
(ii) ਦੁੱਧ ਵਿਚੋਂ ਭੀਮ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਸਰੋਂ ਦਾ ਤੇਲ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨਾ – ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਸਰੋਂ ਦਾ ਤੇਲ ਆਪਸ ਵਿਚ ਅਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਮਿਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਰਤਾਂ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੋਨਾਂ ਦਵਾਂ ਦੀ ਘਣਤਾ ਵੱਖ ਵੱਖ ਹੈ ।

ਸਰੋਂ ਦਾ ਤੇਲ ਹਲਕਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉੱਪਰੀ ਪਰਤ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਅਮਿਸ਼ਰਨੀ ਦਵਾਂ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਨ ਨੂੰ ਨਿਖੇੜਕ ਕੀਪ ਵਿੱਚ ਪਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਕੀਪ ਦਾ ਸਟਾਪ ਕਾਂਕ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੀਪ ਵਿੱਚ ਸਰੋਂ ਦਾ ਤੇਲ ਬਚਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

(ii) ਦੁੱਧ ਵਿੱਚੋਂ ਭੀਖ ਵੱਖ ਕਰਨੀ – ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਅਪਕੇਂਦਰਨ ਵਿਧੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਦੁੱਧ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬੰਦ ਮੁੰਹ ਵਾਲੇ ਬਰਤਨ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਗੋਲਾਕਾਰ ਪੱਥ ਤੇ ਖਿਤਿਜੀ ਤਲ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਘੁੰਮਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੀਮ ਹਲਕੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਦੁੱਧ ਦੇ ਉੱਪਰ ਕੇਂਦਰੀ ਧੁਰੀ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਇਕੱਠੀ ਹੋ ਕੇ ਤੈਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਯੋਗਿਕ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਯੌਗਿਕ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਯੌਗਿਕ – ਜਦੋਂ ਦੋ ਜਾਂ ਵੱਧ ਤੱਤ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਿਸਚਿਤ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਯੌਗਿਕ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਕਿਸੇ ਯੌਗਿਕ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਤੱਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਇਹ | ਬਣਿਆ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦਾ ਹਰ ਇੱਕ ਅਣੁ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਦੇ ਦੋ ਪਰਮਾਣੁਆਂ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦੇ ਇੱਕ ਪਰਮਾਣੂ ਤੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਅਨੁਪਾਤ 2 : 1 ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਾਣੀ ਇੱਕ ਯੌਗਿਕ ਹੈ । ਇਹ ਪਾਣੀ ਦੇ ਅਣੂਆਂ ਤੋਂ ਬਣਦਾ ਹੈ ।

ਯੌਗਿਕ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ-

1. ਯੌਗਿਕਾਂ ਦਾ ਸਮਅੰਗੀ ਸੰਗਠਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਯੌਗਿਕਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਤੱਤ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਨਿਸਚਿਤ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਸੰਯੁਕਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
3. ਯੌਗਿਕਾਂ ਦੇ ਗੁਣ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਟਕ ਤੱਤਾਂ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
4. ਯੌਗਿਕਾਂ ਦੇ ਘਟਕ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਧੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
5. ਯੌਗਿਕਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਜਾਂ ਵਿਯੋਜਨ ਵਿੱਚ ਤਾਪ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਊਰਜਾ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਸੋਖਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਮਿਸ਼ਰਣ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਿਸ਼ਰਣ – ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੋ ਜਾਂ ਵੱਧ ਤੱਤਾਂ ਅਤੇ ਯੌਗਿਕਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾਉਣ ਤੋਂ ਬਣਦੇ ਹਨ । ਮਿਸ਼ਰਣ ਵਿੱਚ ਘਟਕ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਵਿੱਚ ਘਟਕ ਆਪਣੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦੇ ਹਨ: ਜਿਵੇਂ-ਹਵਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਵਰਗੇ ਤੱਤ, ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਵਾਸ਼ਪ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਗੈਸਾਂ ਅਤੇ ਧੂੜ ਦੇ ਕਣ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ-

1. ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਘਟਕ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
2. ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੇ ਗੁਣ ਉਸ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਘਟਕਾਂ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਅਨੁਪਾਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਘਟਕਾਂ ਨੂੰ ਸੌਖਿਆਂ ਹੀ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
4. ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਤਾਪ ਉਰਜਾ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸਿੱਧ ਕਰੋ ਕਿ ਹਵਾ ਮਿਸ਼ਰਨ ਹੈ, ਯੌਗਿਕ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਤੱਥਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਸਿੱਧ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ :

• ਹਵਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗੈਸਾਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਨ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ, ਆਕਸੀਜਨ, ਕਾਰਬਨਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਵਾਸ਼ਪ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਆਪਣੇ ਗੁਣ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।
• ਹਵਾ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਂਵਾਂ ‘ਤੇ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਦਯੋਗਿਕ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ, ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ, ਧੂਏਂ ਦੇ ਕਣ ਆਦਿ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਵੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੋਰ ਉਚਾਈ ‘ਤੇ ਜਿਵੇਂ ਪਰਬਤਾਂ ‘ਤੇ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਵਾ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਬਿਖਮਅੰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਜਲਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਸਿਰਫ ਆਕਸੀਜਨ ਹੀ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਹੋਰ ਗੈਸਾਂ ਨਹੀਂ ।
• ਹਵਾ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਤਾਪਮਾਨ ‘ਤੇ ਠੰਡਾ ਕਰਕੇ ਆਕਸੀਜਨ ਜਾਂ ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਘੋਲ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਇਸਦੇ ਗੁਣ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਘੋਲ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਸਮਅੰਗੀ ਮਿਸ਼ਰਣ ਘੋਲ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਨਿੰਬੂ ਪਾਣੀ, ਸੋਡਾ ਪਾਣੀ ਆਦਿ ਇਸ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ ।ਅਕਸਰ ਘੋਲ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਤਰਲ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਠੋਸ, ਦ੍ਰਵ ਜਾਂ ਗੈਸ ਮਿਲਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਠੋਸ ਘੋਲ, ਮਿਸ਼ਰਤ ਧਾਤੂ ਅਤੇ ਗੈਸੀ ਘੋਲ ਹਵਾ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇੱਕ ਘੋਲ ਦੇ ਕਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਅੰਗਿਕਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਘੋਲ ਦੇ ਗੁਣ-

1. ਇਹ ਇੱਕ ਸਮਅੰਗੀ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ ।
2. ਇਸਦੇ ਕਣ 1nm (10^-10m) ਤੋਂ ਵੀ ਛੋਟੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
3. ਇਸਦੇ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਨੰਗੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ।
4. ਇਹ ਟਿੰਡਲ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ।
   1. ਇਸ ਦੇ ਕਣ ਹੇਠਾਂ ਨਹੀਂ ਬੈਠਦੇ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮਿਸ਼ਰਤ ਧਾਤੂਆਂ ਨੂੰ ਮਿਸ਼ਰਣ ਕਿਉਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਿਸ਼ਰਤ ਧਾਤੂਆਂ ਸਮਅੰਗੀ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭੌਤਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਘਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਪਰ ਇਹ ਆਪਣੇ ਘਟਕਾਂ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ ਕਾਂਸਾ, ਸਟੀਲ, ਪਿੱਤਲ, ਮਿਸ਼ਰਤ ਧਾਤੂਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪਰਖ ਕਰਨਾ ਕਿ ਕਾਲੀ ਸਿਆਹੀ ਵਿੱਚ ਡਾਈ ਇੱਕੋ ਹੀ ਰੰਗ ਦੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਜ ਵਿਧੀ-ਫਿਲਟਰ ਪੇਪਰ ਦੀ ਇੱਕ ਪਤਲੀ ਪਰਤ ਲਓ । ਇਸਦੇ ਹੇਠਲੇ ਕਿਨਾਰੇ ਤੋਂ 3cm ਉੱਪਰ ਪੈਂਸਿਲ ਨਾਲ ਇੱਕ ਰੇਖਾ ਖਿੱਚੋ । ਉਸ ਰੇਖਾ ਤੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਕਾਲੀ ਸਿਆਹੀ ਦੀ ਬੂੰਦ ਰੱਖੋ । ਇਸ ਨੂੰ ਸੁੱਕਣ ਦਿਓ । ਫਿਲਟਰ ਪੇਪਰ ਨੂੰ ਚਿੱਤਰ ਅਨੁਸਾਰ ਰੱਖੋ ਅਤੇ ਹਿਲਾਏ ਬਿਨਾਂ ਛੱਡ ਦਿਓ । ਪਾਣੀ ਫਿਲਟਰ ਪੇਪਰ ਦੇ ਉੱਪਰ ਵਲ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਨ ਲੱਗੇਗਾ । ਉਸ ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੰਗ ਆ ਜਾਣਗੇ । ਇਸ ਤੋਂ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਾਲੀ ਸਿਆਹੀ ਅਨੇਕ ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕੂਮੈਟੋਗਰਾਫ਼ੀ ਕੀ ਹੈ ? ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਿਹੜੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੋਮੈਟੋਗਰਾਫ਼ੀ ਕਿਸੇ ਮਿਸ਼ਰਨ ਦੇ ਘਟਕਾਂ ਨੂੰ ਨਿਖੇੜਨ ਦੀ ਵਿਧੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਨਿਖੇੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਘੁਲਿਤ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਨਿਖੇੜਨ ਲਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘੋਲ ਵਿੱਚ ਘੁਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਇਸ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ-

1. ਡਾਈ ਦੇ ਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨਾ ।
2. ਲੇਹੁ ਤੋਂ ਦਵਾ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨਾ ।
3. ਕੁਦਰਤੀ ਰੰਗਾਂ ਤੋਂ ਰੰਗ ਨੂੰ ਅਲੱਗ ਕਰਨਾ ।
4. ਸੂਤਰ ਵਿੱਚੋਂ ਚੀਨੀ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕਿਸੇ ਅਸ਼ੁੱਧ ਨਮੂਨੇ ਵਿੱਚੋਂ ਸ਼ੁੱਧ CuSO₄ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ । ਉੱਤਰ-ਕਾਰਜ ਵਿਧੀ-ਚੀਨੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਇੱਕ ਪਿਆਲੀ ਵਿੱਚ ਥੋੜ੍ਹਾ ਅਸ਼ੁੱਧ CuSO₄ ਲਓ । ਇਸਨੂੰ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੋਲ ਲਓ | ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ ਨੂੰ ਛਾਣ ਕੇ ਪਿਆਲੀ ਨੂੰ ਗਰਮ ਕਰੋ । ਪਿਆਲੀ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਹਿਲਾਏ ਠੰਢਾ ਹੋਣ ਦਿਓ । ਪਿਆਲੀ ਵਿੱਚ ਨੀਲੇ ਰੰਗ ਦੇ ਕ੍ਰਿਸਟਲ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣਗੇ । ਇਹ ਸਾਰੇ ਕ੍ਰਿਸਟਲ ਇਕ ਸਮਾਨ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣਗੇ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਛਾਣ ਕੇ ਵੱਖ ਕਰ ਲਓ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ CuSO₄ਦੇ ਸੰਤ੍ਰਿਪਤ ਘੋਲ ਤੋਂ ਸ਼ੁੱਧ CuSO₄ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਭੌਤਿਕ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭੌਤਿਕ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਭੌਤਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ (Physical Change)	ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ (Chemical Change)
(1) ਇਹ ਅਸਥਾਈ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(1) ਇਹ ਸਥਾਈ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(2) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਭੌਤਿਕ ਅਵਸਥਾ, ਰੰਗ, ਘਣਤਾ ਆਦਿ ਗੁਣਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(2) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਵਾਂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਦਾਰਥ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(3) ਮੁਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਸਰਲਤਾ ਨਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।	(3) ਮੁਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਸਰਲਤਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।
(4) ਰਸਾਇਣਿਕ ਗੁਣਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।	(4) ਰਸਾਇਣਿਕ ਗੁਣਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(5) ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਸੰਘਣਨ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।	(5) ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਸੰਘਣਨ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(6) ਉਦਾਹਰਨ-ਬਰਫ਼ ਪਿਘਲਣਾ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਨਮਕ ਦਾ ਘੁਲਣਾ ।	(6) ਉਦਾਹਰਨ-ਜੰਗ ਲਗਣਾ, ਕਾਗਜ਼ ਦਾ ਜਲਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਮੋਮਬੱਤੀ ਦੇ ਜਲਣ ’ਤੇ ਭੌਤਿਕ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੋਵੇਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਮੋਮਬੱਤੀ ਜਲਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਮੋਮ ਪਿਘਲਦੀ ਹੈ | ਮੋਮ ਦਾ ਪਿਘਲਣਾ ਭੌਤਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੈ । ਜਦੋਂ | ਮੋਮਬੱਤੀ ਹਵਾ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਜਲਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਪਾਣੀ ਦੇ ਵਾਸ਼ਪ ਅਤੇ CO₂ ਗੈਸ ਬਣਦੀ ਹੈ । ਜਲ ਵਾਸ਼ਪਾਂ ਅਤੇ CO₂ ਦੇ ਗੁਣ ਮੋਮਬੱਤੀ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਘੁਲਿਤ, ਘੋਲਕ ਅਤੇ ਘੋਲ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੁੱਝ ਪਦਾਰਥ ਵਿੱਚ ਘੁਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਚੀਨੀ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੁਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਅਮੋਨੀਅਮ ਕਲੋਰਾਈਡ ਅਤੇ ਕਾਪਰ ਸਲਫੇਟ ਵੀ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੁਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਠੋਸ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ, ਜੋ ਤ੍ਰ ਵਿੱਚ ਘੁਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਘੁਲਿਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਦ੍ਰਵ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਠੋਸ ਘੁਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਘੋਲਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਘੁਲਿਤ ਅਤੇ ਘੋਲਕ ਤੋਂ ਬਣੇ ਸਮਅੰਗੀ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਘੋਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਨਮਕ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਘੋਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਨਮਕ ਪੁਲਿਤ ਹੈ ਤੇ ਪਾਣੀ ਘੋਲਕ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸੰਤ੍ਰਿਪਤ ਘੋਲ ਅਤੇ ਅਸੰਤ੍ਰਿਪਤ ਘੋਲ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਤ੍ਰਿਪਤ ਘੋਲ-ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤਾਪਮਾਨ ਤੇ ਕਿਸੇ ਘੋਲ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਹੋਰ ਘੁਲਿਤ ਨਾ ਘੁਲੇ ਤਾਂ ਅਜਿਹੇ ਘੋਲ ਨੂੰ ਸੰਤ੍ਰਿਪਤ ਘੋਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਅਸੰਤ੍ਰਿਪਤ ਘੋਲ – ਅਜਿਹਾ ਘੋਲ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਨਿਸਚਿਤ ਤਾਪਮਾਨ ‘ਤੇ ਘੁਲਿਤ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਉਸ ਅਧਿਕਤਮ ਮਾਤਰਾ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਤਾਪਮਾਨ ‘ਤੇ ਘੋਲੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਅਸੰਤ੍ਰਿਪਤ ਘੋਲ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਕੋਈ ਘੋਲ ਕਿਸੇ ਨਿਸਚਿਤ ਤਾਪਮਾਨ ‘ਤੇ ਸੰਤ੍ਰਿਪਤ ਹੈ ਤਾਂ ਤਾਪਮਾਨ ਵਧਾ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਅਸੰਤ੍ਰਿਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਵਾਸਤਵਿਕ ਘੋਲ (True solution) ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਇਸ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਸਤਵਿਕ ਘੋਲ-ਉਹ ਘੋਲ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਘੁਲਿਤ ਦੇ ਕਣਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ 10^-8cm ਤਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਘੁਲਿਤ ਦੇ ਕਣ ਘੋਲਕ ਦੇ ਅਣੂਆਂ ਦੇ ਮੱਧ ਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਸਮਾ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹਾ ਘੋਲ ਸਮਅੰਗੀ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਘੋਲਿਤ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਪਰਿਖੇਪਣ ਕਣ ਅਤੇ ਘੋਲਕ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਪਰਿਖੇਪਣ ਮਾਧਿਅਮ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉਦਾਹਰਨ – ਨਮਕ ਅਤੇ ਚੀਨੀ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੋਲ ।

ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ-

1. ਇਹ ਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਇਹ ਸਮਅੰਗੀ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਇਸ ਦੇ ਕਣਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ 10^-8 cm ਤੱਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
4. ਇਸ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਹਿਲਾਏ ਰੱਖਣ ‘ਤੇ ਵੀ ਕਣ ਥੱਲੇ ਨਹੀਂ ਬੈਠਦੇ ।
5. ਇਹ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਸਕੈਟਰਿੰਗ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ।
6. ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਛਾਣ ਕੇ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਨਿਲੰਬਨ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਇਸ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਿਲੰਬਨ-ਇਹ ਕਿਸੇ ਘੁਲਿਤ ਅਤੇ ਘੋਲਕ ਦਾ ਬਿਖਮਅੰਗੀ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਘੁਲਿਤ ਦੇ ਕਣਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ 10^-5 ਸੈਂ.ਮੀ. ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ-

1. ਨਿਲੰਬਨ ਬਿਖਮਅੰਗੀ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਇਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲੇ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਸਰਲਤਾ ਨਾਲ ਸੁਖਮਦਰਸ਼ੀ ਦੁਆਰਾ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
3. ਇਸ ਨੂੰ ਫਿਲਟਰ ਪੇਪਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਛਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
4. ਨਿਲੰਬਨ ਨੂੰ ਕੁਝ ਦੇਰ ਸਥਿਰ ਰੱਖਣ ‘ਤੇ ਕਣ ਦ੍ਰਵ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਕੇ ਥੱਲੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਕੋਲਾਇਡੀ ਘੋਲ (Colloidal solution) ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਇਸ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੋਲਾਇਡੀ ਘੋਲ-ਇਹ ਇੱਕ ਘੋਲ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਘੁਲਿਤ ਦੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਕਣਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ 10^-7 ਸੈਂ. ਮੀ. ਅਤੇ 10^-5 ਸੈਂ.ਮੀ. ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਰਥਾਤ ਪਦਾਰਥ ਘੋਲ ਅਤੇ ਨਿਲੰਬਨ ਦੇ ਇਹ ਵਿਚਾਲੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕੋਲਾਇਡੀ ਘੋਲ ਨੂੰ ਸਾਲ (sols) ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਲਹੂ, ਟੁਥਪੇਸਟ, ਸਾਬਣ ਦਾ ਘੋਲ, ਜੈਮ, ਕੋਹਰਾ ਆਦਿ ਕੋਲਾਇਡੀ ਘੋਲ ਹਨ ।

ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ-

1. ਕੋਲਾਇਡੀ ਘੋਲ ਸਮਅੰਗੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਬਿਖਮਅੰਗੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
2. ਕੋਲਾਇਡੀ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਫਿਲਟਰ ਪੇਪਰ ਨਾਲ ਛਾਣ ਕੇ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ।
3. ਕੋਲਾਇਡੀ ਕਣ ਸਥਿਰ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਰੱਖੇ ਜਾਣ ‘ਤੇ ਵੀ ਤਲ ਤੇ ਨਹੀਂ ਬੈਠਦੇ ।
4. ਕੋਲਾਇਡੀ ਕਣ ਬਾਉਨੀ ਗਤੀ ਪ੍ਰਕਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
5. ਕੋਲਾਇਡੀ ਘੋਲ ਟਿੰਡਲ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
6. ਕੋਲਾਇਡੀ ਕਣਾਂ ‘ਤੇ ਰਿਣ ਜਾਂ ਧਨ ਚਾਰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਬਿਜਲੀ ਕਣ-ਸੰਚਾਲਨ ਦਾ ਗੁਣ ਪ੍ਰਕਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਦੱਸੋ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਰਨ ਕੋਲਾਇਡੀ ਘੋਲ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੋਲਾਇਡੀ ਘੋਲ (ਸਾਬਣ ਦਾ ਘੋਲ) ਵਿੱਚੋਂ ਜਦੋਂ ਤੇਜ਼ ਕਿਰਨ ਪੰਜ ਨੂੰ ਹਨੇਰੇ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਰੱਖੇ ਬੀਕਰ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਪੱਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੱਥ ਇਸ ਲਈ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਕਿ ਇਸਦੇ ਕਣਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਸਭ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਰੋਸ਼ਨੀ ਸਾਡੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੱਥ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸਨੂੰ ਟਿਡਲ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਕੋਲਾਇਡ ਅਤੇ ਨਿਲੰਬਨ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੋਲਾਇਡ ਅਤੇ ਨਿਬਨ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਕੋਲਾਇਡ (Colloid)	ਨਿਲੰਬਨ (Suspension)
(1) ਕੋਲਾਇਡ ਦੇ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਸਰਲਤਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ।	(1) ਨਿਬਨ ਦੇ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਸਰਲਤਾ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
(2) ਕੋਲਾਇਡ ਦੇ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਛਾਣ ਕੇ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ।	(2) ਨਿਲੰਬਨ ਦੇ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਛਾਣ ਕੇ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
(3) ਕੋਲਾਇਡ ਦੇ ਕਣਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ 10-7 ਸੈਂ.ਮੀ. ਤੋਂ 10-5 ਸੈਂ.ਮੀ. ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(3) ਨਿਲੰਬਨ ਦੇ ਕਣਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ 10-5 ਸੈਂ.ਮੀ. ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(4) ਕੋਲਾਇਡ ਨੂੰ ਕਾਫੀ ਦੇਰ ਇੱਕੋ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਸਥਿਰ ਰੱਖਣ ‘ਤੇ ਵੀ ਇਸ ਦੇ ਕਣ ਤਲ ‘ਤੇ ਨਹੀਂ ਬੈਠਦੇ ।	(4) ਨਿਲੰਬਨ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਸਥਿਰ ਰੱਖਣ ‘ਤੇ ਇਸਦੇ ਕਣ ਤਲ ‘ਤੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਤੁਸੀਂ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਮੂੰਗਫਲੀ ਦਾ ਤੇਲ ਕਿਵੇਂ ਵੱਖ ਕਰੋਗੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੂੰਗਫਲੀ ਦੇ ਤੇਲ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰਨਾ-ਮੂੰਗਫਲੀ ਦਾ ਤੇਲ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਅਮਿਸ਼ਰਣੀ ਦਵ ਹਨ । ਇਹ ਵ ਮਿਸ਼ਰਣ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਰਤਾਂ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੂੰਗਫਲੀ ਦਾ ਤੇਲ, ਪਾਣੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਹਲਕਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪਾਣੀ ਦੇ ਉੱਪਰ ਤੈਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੇ ਘਟਕਾਂ ਨੂੰ ਨਿਖੇੜਕ ਕੀਪ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ | ਨਾਲ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਨਿਖੇੜਕ ਕੀਪ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਮੂੰਗਫਲੀ ਦਾ ਤੇਲ ਉੱਪਰਲੀ ਪਰਤ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਹੇਠਲੀ ਪਰਤ ਬਣਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਹੁਣ ਨਿਖੇੜਕ ਕੀਪ ਦਾ ਸਟਾਪ ਕਾਂਕ ਖੋਲ ਕੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਮੂੰਗਫਲੀ ਦਾ ਤੇਲ । ਕੀਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਦੋ ਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਨਮਕ ਦੇ ਘੋਲ ਵਿੱਚੋਂ ਸ਼ੁੱਧ ਪਾਣੀ ‘ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਹੜੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਵਿਘਟਨ ਹੋਏ ਬਿਨਾਂ ਉਬਾਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਬਾਲ । ਦਰਜੇ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਕਸ਼ੀਦਣ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਐਸੀਟੋਨ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਕਸ਼ੀਦਣ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਐਲਕੋਹਲ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸੇ । ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਨਮਕ ਦੇ ਘੋਲ ਵਿਚੋਂ ਸ਼ੁੱਧ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਅਸੀਂ ਕਸ਼ੀਦਣ ਵਿਧੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ।

ਕਸ਼ੀਦਣ ਵਿਧੀ – ਰਿਟਾਰਟ ਵਿੱਚ ਨਮਕ ਦਾ ਘੋਲ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਰਿਟਾਰਟ ਦਾ ਮੁੰਹ ਢੱਕਣ ਨਾਲ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਗਰਦਨ ਠੰਡੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀ ਫਲਾਸਕ ਵਿੱਚ ਫਿੱਟ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇੱਕ ਗਿੱਲਾ ਕੱਪੜਾ ਫਲਾਸਕ ਦੇ ਉੱਪਰ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੱਪੜਾ ਗਿੱਲਾ ਰਹੇ ।

ਰਿਟਾਰਟ ਵਿੱਚ ਪਏ ਘੋਲ ਨੂੰ ਹੁਣ ਗਰਮ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੁਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਪਾਣੀ ਉਬਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣੀ ਭਾਫ਼ ਫਲਾਸਕ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦੀ ਹੈ । ਫਲਾਸਕ ਵਿੱਚ ਭਾਫ਼ ਠੰਡੀ ਹੋ ਕੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਬੁਲਬੁਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਫਲਾਸਕ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਪਾਣੀ ਸ਼ੁੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਆਇਓਡੀਨ ਅਤੇ ਰੇਤ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਵੱਖ ਕਰੋਗੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਇਓਡੀਨ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਪਦਾਰਥ ਹੈ ਜੋ ਗਰਮ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਠੋਸ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਗੈਸੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਰੇਤ ਵਿਚ ਇਹ ਗੁਣ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਰੇਤ ਅਤੇ ਆਇਓਡੀਨ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਵਿੱਚੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਲਈ ਜੌਹਰ ਉਡਾਉਣ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਵਿਧੀ – ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਪੋਰਸਲੀਨ ਦੀ ਡਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਤਿਕੋਣੇ ਸਟੈਂਡ ‘ਤੇ ਰੱਖੋ । ਹੁਣ ਕੱਚ ਦੀ ਕੀਪ ਨੂੰ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਤਾਰ ਦੀ ਜਾਲੀ ਵਿਖਾਏ ਅਨੁਸਾਰ ਡਿਸ਼ ਤੇ ਉਲਟਾ ਰੱਖ ਦਿਓ । ਕੀਪ ਦਾ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਨਾਲ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿਓ । ਡਿਸ਼ ਨੂੰ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਗਰਮ ਕਰੋ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਮਿਸ਼ਰਣ ਵਿੱਚੋਂ ਧੂੰਆਂ ਨਿਕਲਣਾ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ । ਹੁਣ ਗਰਮ ਕਰਨਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿਓ ਅਤੇ ਠੰਡਾ ਹੋਣ ਦਿਓ । ਤੁਸੀਂ ਕੀਪ ਦੀ ਸਤਹਿ ਤੇ ਪੀਲੇ ਰੰਗ ਦਾ ਠੋਸ ਆਇਓਡੀਨ ਜੰਮਿਆ ਦੇਖੋਗੇ ਜਦ ਕਿ ਪੋਰਸਲੀਨ ਡਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਰੇਤ ਬਚ ਜਾਵੇਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਤੁਹਾਨੂੰ ਰੇਤ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਸਰੋਂ ਦੇ ਤੇਲ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਤੁਸੀਂ ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੇ ਘਟਕਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵੱਖ ਕਰੋਗੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਬਰਤਨ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਛੱਡ ਦਿਓ । ਤੁਸੀਂ ਦੇਖੋਗੇ ਕਿ ਰੇਤ ਅਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਭਾਰੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਬਰਤਨ ਦੀ ਤਲੀ ‘ਤੇ ਬੈਠ ਜਾਵੇਗੀ । ਹੁਣ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਸਰੋਂ ਦੇ ਤੇਲ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣੀ ਘੋਲ ਨੂੰ ਸਾਵਧਾਨੀ ਪੁਰਵਕ ਕਿਸੇ ਦੁਸਰੇ ਬਰਤਨ ਵਿੱਚ ਨਿਤਾਰ ਲਓ । ਹੁਣ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਸਰੋਂ ਦੇ ਤੇਲ ਦੇ ਅਮਿਸ਼ਰਣੀ ਘੋਲ ਨੂੰ ਨਿਖੇੜਕ ਕੀਪ ਵਿੱਚ ਪਾ ਲਓ । ਸਰੋਂ ਦਾ ਤੇਲ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਰਤਾਂ ਬਣਾ ਲੈਣਗੇ । ਹੁਣ ਸਟਾਪ ਕਾਂਕ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਸਰੋਂ ਦੇ ਤੇਲ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰ ਲਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਪ੍ਰਭਾਜੀ ਕਸ਼ੀਦਣ ਵਿਧੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ? ਚਿੱਤਰ ਬਣਾ ਕੇ ਇਸ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਸਮਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਦੁਵਾਂ ਦੇ ਉਬਾਲ ਦਰਜੇ ਦਾ ਅੰਤਰ 25 Kਤੋਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੀ ਪ੍ਰਭਾਜੀ ਕਸ਼ੀਦਣ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹਵਾ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਗੈਸਾਂ ਨੂੰ ਇਸੇ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਉਤਪਾਦਾਂ ਵਿਚੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਉਤਪਾਦਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸੇ ਵਿਧੀ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਭਾਜੀ ਕਸ਼ੀਦਣ ਵਿਧੀ ਦਾ ਉਪਕਰਨ ਸਾਧਾਰਨ ਕਸ਼ੀਦਣ ਵਿਧੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਿਰਫ਼ ਕਸ਼ੀਦਣ ਫਲਾਸਕ ਅਤੇ ਸੰਘਣਨ ਦੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭਾਜੀ ਸਤੰਭ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਾਧਾਰਨ ਪ੍ਰਭਾਜੀ ਕਸ਼ੀਦਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਦੇ ਗੁਟਕਿਆਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜੋ ਵਾਸ਼ਪਾਂ ਨੂੰ ਠੰਡਾ ਅਤੇ ਸੰਘਣਿਤ ਹੋਣ ਲਈ ਸਤਹਿ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਕਸ਼ੀਦਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਜੀ ਕਸ਼ੀਦਣ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਸ਼ੀਦਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਜੀ ਕਸ਼ੀਦਣ ਵਿਚ ਅੰਤਰ:

ਕਸ਼ੀਦਣ (Distillation)	ਪ੍ਰਭਾਜੀ ਕਸ਼ੀਦਣ (Destructive Distillation)
(1) ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਾਪਮਾਨ ‘ਤੇ ਗਰਮ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਘਟਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।	(1) ਪ੍ਰਭਾਜੀ ਸਤੰਭ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਉਚਾਈਆਂ ‘ਤੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਘਟਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
(2) ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਤਾਪਮਾਨ ‘ਤੇ ਉਬਲਣ ਵਾਲੇ ਘਟਕ ਦੇ ਉਬਾਲ ਦਰਜੇ ਤੇ ਗਰਮ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।	(2) ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਬਾਲ ਦਰਜੇ ਵਾਲੇ ਦ੍ਰਵ ਦੇ ਉਬਾਲ ਦਰਜੇ ਤੱਕ ਗਰਮ ਕੀਤਾ  ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(3) ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੀ ਵਾਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁੱਧ ਘਟਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(3) ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਵਾਰ ਹੀ ਸ਼ੁੱਧ ਘਟਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(4) ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਭਿੰਨ ਉਬਾਲ ਦਰਜਿਆ ਤੇ ਗਰਮ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।	(4) ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਵਾਰ ਗਰਮ ਕਰਕੇ ਵਾਸ਼ਪ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।
(5) ਮਿਸ਼ਰਣ ਵਿੱਚ ਇਕ ਵਾਰ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਹੀ ਘਟਕ ਦਾ ਵਾਸ਼ਪਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(5) ਵਾਸ਼ਪਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਵਿੱਚੋਂ ਇਕੋ ਵਾਰ ਸਾਰੇ ਘਟਕ ਵਾਸ਼ਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
(6) ਮਿਸ਼ਰਨ ਦੇ ਵਾਸ਼ਪਾਂ ਨੂੰ ਨਿਕਾਸ ਨਲੀ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਾ ਕੇ ਸੰਘਣਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।	(6) ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਗਰਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਾਸ਼ਪਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਜੀ ਸਤੰਭ ਤੱਕ ਭੇਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(7) ਜਿਹੜੇ ਦੁਵਾਂ ਦੇ ਉਬਾਲ ਦਰਜੇ ਵਿਚ 25 K ਤੋਂ ਵੱਧ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਕਸ਼ੀਦਣ ਵਿਧੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।	(7) 25-K ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਬਾਲ ਦਰਜੇ ਦੇ ਘਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਲਈ ਹੀ ਇਸ ਵਿਧੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸ਼ੁੱਧ ਪਦਾਰਥ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸਾਰੇ ਕਣ ਸਮਾਨ ਰਸਾਇਣਿਕ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਸ਼ੁੱਧ ਪਦਾਰਥ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮਿਸ਼ਰਣ ਕਿਸ ਤੋਂ ਬਣਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਿਸ਼ਰਣ ਇੱਕ ਜਾਂ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸ਼ੁੱਧ ਤੱਤਾਂ ਜਾਂ ਯੌਗਿਕਾਂ ਦੇ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਬਣਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਮਅੰਗੀ ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੇ ਦੋ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਲ ਵਿੱਚ ਨਮਕ, ਜਲ ਵਿੱਚ ਚੀਨੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਬਿਖਮਅੰਗੀ ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੇ ਦੋ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਮਕ ਅਤੇ ਲੋਹੇ ਦੀ ਛਿੱਲਣ, ਨਮਕ ਅਤੇ ਗੰਧਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਘੋਲ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਘੋਲ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਸਮਅੰਗੀ ਮਿਸ਼ਰਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਘੋਲਕ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਘੋਲਕ, ਘੋਲ ਦਾ ਇੱਕ ਭਾਗ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਮਾਤਰਾ ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਦੂਸਰੇ ਘਟਕ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸੰਤ੍ਰਿਪਤ ਘੋਲ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਦਿੱਤੇ ਹੋਏ ਨਿਸਚਿਤ ਤਾਪਮਾਨ ਤੇ ਜੇ ਕਿਸੇ ਘੋਲ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਘੁਲਿਤ ਨਹੀਂ ਘੁਲਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸੰਤ੍ਰਿਪਤ ਘੋਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਅਸੰਤ੍ਰਿਪਤ ਘੋਲ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੇ ਇੱਕ ਘੋਲ ਵਿੱਚ ਘੁਲਿਤ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਸੰਤ੍ਰਿਪਤ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਸਨੂੰ ਅਸੰਤ੍ਰਿਪਤ ਘੋਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਨਿਲੰਬਨ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਿਲੰਬਨ ਉਹ ਬਿਖਮਅੰਗੀ ਘੋਲ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਠੋਸ ਵ ਵਿੱਚ ਪਰਿਖੇਪਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਘੁਲਿਤ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਕਣ ਘੁਲਦੇ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਨਿਲੰਬਿਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਟੰਡਲ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੋਲਾਇਡਲ ਕਣਾਂ ਦੇ ਛੋਟੇ ਆਕਾਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਰਨਾਂ ਦਾ ਫੈਲਣਾ ਟਿੰਡਲ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਕੂਮੈਟੋਗ੍ਰਾਫ਼ੀ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੇ ਰੰਗਾਂ ਦੇ ਨਿਖੇੜਨ ਦੀ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਕੂਮੈਟੋਗ੍ਰਾਫ਼ੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਕੂਮੈਟੋਗ੍ਰਾਫ਼ੀ ਦੇ ਕੀ ਉਪਯੋਗ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਡਾਈ ਦੇ ਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨਾ, ਕੁਦਰਤੀ ਰੰਗਾਂ ਤੋਂ ਰੰਗ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨਾ, ਮੂਤਰ ਵਿੱਚੋਂ ਚੀਨੀ ਵੱਖ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਲਹੂ ਵਿੱਚੋਂ ਦਵਾ ਵੱਖ ਕਰਨਾ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਕਸ਼ੀਦਣ ਵਿਧੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਘਟਕਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਹੜੇ ਘਟਕਾਂ ਦੇ ਉਬਾਲ ਦਰਜੇ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਅੰਤਰ ਹੋਵੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਪ੍ਰਭਾਜੀ ਕਸ਼ੀਦਣ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿੱਥੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਦਵਾਂ ਦੇ ਬਾਲ ਦਰਜੇ ਦਾ ਅੰਤਰ 25 Kਤੋਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਦੋ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਲਿਖੋ ਜਿੱਥੇ ਪ੍ਰਭਾਜੀ ਕਸ਼ੀਦਣ ਵਿਧੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਵਾ ਤੋਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਗੈਸਾਂ ਅਤੇ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਉਤਪਾਦਾਂ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਘਟਕਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ।

Punjab State Board PSEB 9th Class Science Important Questions Chapter 1 ਸਾਡੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਪਦਾਰ Important Questions and Answers.

PSEB 9th Class Science Important Questions Chapter 1 ਸਾਡੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਪਦਾਰ

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪਦਾਰਥ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਕੀ ਹਨ ? ਪਦਾਰਥ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਗੁਣ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਦਾਰਥ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ-

• ਪਦਾਰਥ ਸਥਾਨ ਘੇਰਦੇ ਹਨ – ਵਸਤੁ ਦੁਆਰਾ ਘੇਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸਥਾਨ ਆਇਤਨ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਸਾਰੀਆਂ ਵਸਤੁਆਂ ਸਥਾਨ ਘੇਰਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਸਮਾਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਘੇਰਦੀਆਂ । ਕੁਝ ਵਸਤੁਆਂ ਵਧੇਰੇ ਤੇ ਕੁਝ ਵਸਤੁਆਂ ਘੱਟ ਸਥਾਨ ਘੇਰਦੀਆਂ ਹਨ ; ਜਿਵੇਂ-ਇੱਕ ਪੁਸਤਕ, ਪੈਨਸਿਲ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਸਥਾਨ ਘੇਰਦੀ ਹੈ ।
• ਪਦਾਰਥ ਭਾਰ ਰੱਖਦੇ ਹਨ – ਸਾਰੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਭਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਸਮਾਨ ਰੂਪ ਨਾਲ ਭਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਇਸ ਗੱਲ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੈ ਕਿ ਵਸਤੁ ਵਿੱਚ ਅਣੁ ਕਿੰਨੀ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਵਿਵਸਥਿਤ ਹਨ ।

ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਗੀਕ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ-
ਠੋਸ (Solid) – ਅਜਿਹੇ ਪਦਾਰਥ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਆਇਤਨ ਦੋਨੋਂ ਹੀ ਨਿਸਚਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਠੋਸ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ; ਜਿਵੇਂ-ਪੱਥਰ, ਲੋਹਾ ਆਦਿ ।

ਠੋਸ ਦੇ ਗੁਣ-

1. ਠੋਸ ਦਾ ਆਇਤਨ ਨਿਸਚਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਠੋਸ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਨਿਸਚਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
3. ਇਹ ਕਠੋਰ ਅਤੇ ਮਜਬੂਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
4. ਠੋਸ ਵੱਗਦੇ ਨਹੀਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਢੇਰ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
5. ਠੋਸਾਂ ਨੂੰ ਨਪੀੜਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ।
6. ਠੋਸਾਂ ਦੇ ਅਣੂਆਂ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
7. ਠੋਸਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੁਕਤ ਸਤਹਿ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਦ੍ਰਵ (Liquid) – ਅਜਿਹੇ ਪਦਾਰਥ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਇਤਨ ਤਾਂ ਨਿਸਚਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹੀ ਮੁਕਤ ਸਤਹਿ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਵ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ਉਦਾਹਰਨ-ਪਾਣੀ, ਦੁੱਧ ਆਦਿ ।
ਦ੍ਰਵ ਦੇ ਗੁਣ-

1. ਵ ਦਾ ਆਇਤਨ ਨਿਸਚਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਦਵ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਇਹ ਉਸ ਬਰਤਨ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਵ ਰੱਖਣ ਲਈ ਬਰਤਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
4. ਦਵ ਦੀ ਉੱਪਰੀ ਸਤਹਿ ਖੁੱਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
5. ਵ ਦੇ ਅਣੂਆਂ ਵਿੱਚ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ, ਠੋਸ਼ਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਗੈਸ (Gas) – ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਾ ਤਾਂ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਆਇਤਨ ਨਿਸਚਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਗੈਸ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੌਖਿਆਂ ਹੀ ਨਪੀੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਸਤਹਿ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਉਦਾਹਰਨਆਕਸੀਜਨ, ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ, ਭਾਫ਼ ਆਦਿ ।
ਗੈਸਾਂ ਦੇ ਗੁਣ-

1. ਗੈਸਾਂ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਨਿਸਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਿਹੜੇ ਬਰਤਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਸ ਦਾ ਹੀ ਆਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ।
2. ਗੈਸਾਂ ਦਾ ਆਇਤਨ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਹ ਉਸੇ ਬਰਤਨ ਦਾ ਆਇਤਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਗੈਸਾਂ ਨੂੰ ਨਪੀੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
4. ਗੈਸਾਂ ਦੀ ਮੁਕਤ ਸਤਹਿ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
5. ਗੈਸ ਦੇ ਅਣੂਆਂ ਵਿੱਚ ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
6. ਗੈਸ ਸਾਰੀਆਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਗ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
(ੳ) ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਧ ਕਰੋ ਕਿ ਵਾਸ਼ਪਣ ਨਾਲ ਠੰਡ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(ਅ) ਅਜਿਹੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦਿਓ ਜਿੱਥੇ ਵਾਸ਼ਪਣ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਪ੍ਰਯੋਗ – ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ‘ਤੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਪਾਣੀ ਛਿੜਕ ਕੇ ਈਥਰ ਨਾਲ ਭਰੇ ਬੀਕਰ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਰੱਖ ਦਿਓ । ਈਥਰ ਦੀ ਵਾਸ਼ਪਣ ਦਰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਈਥਰ ਨੂੰ ਫੂਕ ਮਾਰਦੇ ਰਹੋ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਵਾਸ਼ਪਣ ਦੀ ਗੁਪਤ ਤਾਪ ਉਰਜਾ ਸੋਖ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਠੰਡਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਜੰਮ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਬਰਫ਼ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(ਅ) ਵਾਸ਼ਪਣ ਦੁਆਰਾ ਠੰਡਕ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ-

• ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਜ਼ਮੀਨ ‘ਤੇ ਪਾਣੀ ਛਿੜਕਦੇ ਹਾਂ । ਸਤਹਿ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਵਾਸ਼ਪਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਾਸ਼ਪਣ ਦੇ ਲਈ ਗੁਪਤ ਤਾਪ ਉਰਜਾ, ਪਾਣੀ ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਠੰਡੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਵਾਟਰ ਕੂਲਰ (ਡੈਜਰਟ ਕੂਲਰ) ਇਸੇ ਨਿਯਮ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ ਕਿ ਵਾਸ਼ਪਣ ਨਾਲ ਠੰਡਕ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਚਟਾਈਆਂ (ਪੈਡਾਂ) ਤੇ ਛਿੜਕਿਆ ਪਾਣੀ ਵਾਸ਼ਪਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਠੰਡਕ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਜਦੋਂ ਬਾਹਰ ਦਾ ਤਾਪ ਬਹੁਤ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਸ਼ਰੀਰ ਨੂੰ ਪਸੀਨਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਪਸੀਨਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਵਾਸ਼ਪਣ ਕਿਰਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਠੰਡਕ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਨਹਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਪਾਣੀ ਦਾ ਵਾਸ਼ਪਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਠੰਡਕ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਠੰਡਕ ਹੋਰ ਵਧੇਰੇ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਵੇਗੀ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਪੱਖੇ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਜਾਈਏ । ਪੱਖੇ ਦੀ ਹਵਾ ਵਾਸ਼ਪਣ ਦੀ ਦਰ ਵਧਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਠੰਡਕ ਵੱਧਦੀ ਹੈ ।
• ਚੁਸਕੀ ਲੈਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਚਾਹ ਦੇ ਗਰਮ ਕੱਪ ਨੂੰ ਫੂਕ ਮਾਰੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਾਸ਼ਪਣ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤਾਪ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਨਵੇਂ ਪੱਤੇ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਪੱਤਿਆਂ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਦਾ ਵਾਸ਼ਪਣ ਤੀਬਰਤਾ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਠੰਡਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਉਬਲਣ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ । ਇਹ ਵਾਸ਼ਪਣ ਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਵੱਖ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਬਲਣ ਕਿਰਿਆ (Boiling) – ਜਦੋਂ ਦ੍ਰਵ ਦੀ ਸਤਹਿ ਦਾ ਦਬਾਅ ਵਾਯੂਮੰਡਲੀ ਦਬਾਅ ਤੇ ਬਰਾਬਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਦ੍ਰਵ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਵਾਸ਼ਪ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਉਬਲਣ ਕਿਰਿਆ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪਾਣੀ ਦੀ ਉਬਾਲ ਦਰਜਾ (Boiling Point) – ਇਹ 100°C ਹੈ । ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ ਆਮ ਕਰਕੇ ਉਬਾਲ ਦਰਜੇ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਵ ਦੀ ਸਤਹਿ ‘ਤੇ ਦਬਾਅ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨਾਲ ਉਬਾਲ ਦਰਜੇ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਬਾਅ ਕਾਰਨ ਪਾਣੀ ਦੇ ਉਬਾਲ ਦਰਜੇ ਵਿੱਚ ਵਾਧੇ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਪ੍ਰੈਸ਼ਰ ਕੁੱਕਰ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਵਾਸ਼ਪਣ ਅਤੇ ਉਬਲਣ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਵਾਸ਼ਪਣ	ਉਬਲਣ
(1) ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਤਾਪ ਬਦਲਦਾ ਹੈ ।	(1) ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ ਤਾਪ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਥਿਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
(2) ਇਹ ਸਾਰੇ ਤਾਪਮਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।	(2) ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਉਬਾਲ ਦਰਜੇ ‘ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(3) ਇਹ ਸਤਹਿ ‘ਤੇ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਕਿਰਿਆ ਹੈ ।	(3) ਇਹ ਦ੍ਰਵ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਣਾਂ ‘ਤੇ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਕਿਰਿਆ ਹੈ ।
(4) ਇਹ ਇੱਕ ਸ਼ਾਂਤ ਅਤੇ ਧੀਮੀ ਕਿਰਿਆ ਹੈ ।	(4) ਇਹ ਤੇਜ਼ ਅਤੇ ਇੱਕ ਆਵਾਜ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਕਿਰਿਆ ਹੈ ।
(5) ਇਹ ਸਤਹਿ ਦੇ ਖੇਤਰਫਲ, ਹਵਾ, ਵੇਗ ਆਦਿ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨਾਲ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।	(5) ਇਹ ਕਿਰਿਆ ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦੇ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਵੀ ਸਥਿਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।
(6) ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਬੁਲਬੁਲੇ ਨਹੀਂ ਬਣਦੇ ।	(6) ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਬੁਲਬੁਲੇ ਬਣਦੇ ਹਨ ।
(7) ਇਸ ਨਾਲ ਠੰਡ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।	(7) ਇਸ ਨਾਲ ਠੰਡ ਉਤਪੰਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਾਸ਼ਪੀਕਰਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਾਰਕਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਕਣ ਸਦਾ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਨਿਸਚਿਤ ਤਾਪਮਾਨ ‘ਤੇ ਉਸਦੇ ਕਣਾਂ ਵਿੱਚ ਤਿਜ ਊਰਜਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਵਾਸ਼ਪੀਕਰਨ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਾਰਕ ਇਸ ਦੀ ਦਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ-

• ਸਤਹਿ ਖੇਤਰ ਵਧਣ ’ਤੇ – ਵਾਸ਼ਪੀਕਰਨ ਇੱਕ ਸਤਹਿ ਕਿਰਿਆ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਸਤਹਿ ਦਾ ਖੇਤਰਫਲ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਵਾਸ਼ਪੀਕਰਨ ਦੀ ਦਰ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਕਿਸੇ ਗਿਲਾਸ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਗਏ ਗਰਮ ਦੁੱਧ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਪਲੇਟ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਗਰਮ ਦੁੱਧ ਜਲਦੀ ਠੰਡਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਗਿੱਲੇ ਕੱਪੜੇ ਨੂੰ ਸੁਕਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਧੁੱਪ ਵਿੱਚ ਫੈਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਤਾਪਮਾਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ – ਵ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਜਿੰਨਾ ਵੱਧ ਹੋਵੇਗਾ ਉਸਦਾ ਵਾਸ਼ਪੀਕਰਨ ਵੀ ਓਨਾ ਹੀ ਜਲਦੀ ਹੋਵੇਗਾ । ਇਸ ਦੇ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਨਮੀ ਵਿੱਚ ਕਮੀ – ਜਦੋਂ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਨਮੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘੱਟ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਵਾਸ਼ਪੀਕਰਨ ਜਲਦੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਨਮੀ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਾਸ਼ਪੀਕਰਨ ਦੇਰ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਰਖਾ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿੱਲੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਕਾਰਨ ਸੁੱਕਣ ਵਿੱਚ ਦੇਰ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ।
• ਹਵਾ ਦੀ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ – ਤੇਜ਼ ਹਵਾ ਨਾਲ ਵਾਸ਼ਪੀਕਰਨ ਜਲਦੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹਵਾ ਤੇਜ਼ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜਲਵਾਸ਼ਪ ਹਵਾ ਨਾਲ ਉੱਡ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਆਸਪਾਸ ਦੇ ਜਲ ਵਾਸ਼ਪਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ – ਪੈਟਰੋਲ, ਸਪਿਰਟ ਆਦਿ ਅਜਿਹੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਾਸ਼ਪੀਕ੍ਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਦਬਾਅ ਵਿੱਚ ਕਮੀ – ਵਾਂ ‘ਤੇ ਦਬਾਅ ਘੱਟ ਹੋਣ ਤੇ ਵਾਸ਼ਪੀਕਰਨ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਤਾਪ ਅਤੇ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਤਾਪ ਅਤੇ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਤਾਪ	ਤਾਪਮਾਨ
(1) ਇਹ ਊਰਜਾ ਦਾ ਇੱਕ ਰੂਪ ਹੈ ।	(1) ਇਹ ਇੱਕ ਅਵਸਥਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਤਾਪ ਦੇ ਵਹਾਅ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਦਾ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ।
(2) ਇਸ ਵਿੱਚ ਗਰਮੀ ਜਾਂ ਸਰਦੀ ਦੀ ਸੰਵੇਦਨ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(2) ਵਸਤੂ ਦਾ ਗੁਣਧਰਮ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਤਾਪ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
(3) ਇਸਨੂੰ ਕੈਲੋਰੀ ਜਾਂ ਕਿਲੋ ਕੈਲੋਰੀ ਵਿੱਚ ਨਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਯਾਂਤਰਿਕ ਮਾਤਰਕ ਜੂਲ (J) ਹੈ ।	(3) ਇਸ ਨੂੰ ਅੰਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾਪਦੇ ਹਨ ।
(4) ਇਹ ਵਸਤੂ ਵਿੱਚ ਊਰਜਾ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹੈ ।	(4) ਇਹ ਵਸਤੁ ਦਾ ਭੌਤਿਕ ਗੁਣ ਹੈ ।
(5) ਇਸ ਨੂੰ ਕੈਲੋਰੀਮੀਟਰ ਨਾਲ ਨਾਪਦੇ ਹਨ ।	(5) ਇਸ ਨੂੰ ਥਰਮਾਮੀਟਰ ਨਾਲ ਨਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(6) ਇਹ ਵਸਤੂ ਦੀ ਸੰਹਿਤੀ, ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਅਤੇ ਤਾਕੂਮ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੈ ।	(6) ਇਹ ਵਸਤੂ ਦੀ ਸੰਹਿਤੀ, ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਅਤੇ ਤਾਪਮ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ।
(7) ਇਹ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਹੈ ।	(7) ਇਹ ਤਾਪ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪਦਾਰਥ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਦਾਰਥ – ਸਾਡੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਰੂਪ, ਰੰਗ, ਗੁਣ, ਆਕਾਰ, ਵਰਤੋਂ ਆਦਿ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਸਾਡੇ ਲਈ ਉਪਯੋਗੀ ਹਨ । ਨਮਕ ਦਾ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੋਲ ਅਤੇ ਚੀਨੀ ਦਾ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੋਲ ਦੇਖਣ ਵਿੱਚ ਇਕੋ ਜਿਹੇ ਲਗਦੇ ਹਨ ਪਰ ਦੋਨੋਂ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਨ । ਮੇਜ਼, ਕੁਰਸੀ, ਪੌਦੇ, ਪਾਣੀ, ਹਵਾ, ਪੈਨਸਿਲ, ਪੱਥਰ, ਦੁੱਧ, ਮਾਸ, ਦਾਲਾਂ, ਅਨਾਜ ਆਦਿ ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥ ਹਨ | ਪਦਾਰਥ ਉਹ ਵਸਤੂਆਂ ਹਨ ਜੋ ਸਥਾਨ ਘੇਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੁੰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿਚ ਰੱਖੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਧ ਕਰੋ ਕਿ ਪਦਾਰਥ ਕਣਾਂ ਤੋਂ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਣਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲੀ ਸਥਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਜ ਵਿਧੀ-ਇੱਕ 100 ml ਦਾ ਬੀਕਰ ਲਓ। ਇਸ ਨੂੰ ਲਗਭਗ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਅੱਧਾ ਭਰ ਦਿਓ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾ ਦਿਓ। ਹੁਣ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਨਮਕ ਜਾਂ ਚੀਨੀ ਪਾਓ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪੱਧਰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਦੇਖੋ । ਇਹ ਵੱਧ ਗਿਆ ਹੈ । ਨਮਕ ਜਾਂ ਚੀਨੀ ਨੂੰ ਕੱਚ ਦੀ ਛੜ ਨਾਲ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਿਲਾਓ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਘੁਲ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪੱਧਰ ਮੁੜ ਤੋਂ ਘੱਟ ਜਾਵੇਗਾ ।

ਨਤੀਜਾ-ਇਸ ਨਾਲ ਇਹ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਣੀ ਦੇ ਅਣੂਆਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂ ਹੈ । ਹਿਲਾਉਣ ਤੇ ਨਮਕ ਜਾਂ ਚੀਨੀ

ਦੇ ਅਣੁ ਉਹਨਾਂ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ‘ਤੇ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪੱਧਰ ਘੱਟ ਗਿਆ | ਪਦਾਰਥ ਕਣਾਂ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਹੀ ਨਮਕ ਜਾਂ ਚੀਨੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੁੱਲ ਗਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਧ ਕਰੋ ਕਿ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਕਣ ਅਤੀ ਸੁਖਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਯੋਗ-ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਪਰਮੈਂਗਨੇਟ ਦੇ ਦੋ ਜਾਂ ਤਿੰਨ ਕਿਸਟਲਾਂ ਨੂੰ 100 ਮਿ. ਲੀ. ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੋਲ ਦਿਓ । ਇਸ ਘੋਲ ਨਾਲ ਪਰਖਨਲੀ ਵਿੱਚੋਂ ਲਗਭਗ 10 ਮਿ.ਲੀ. ਘੋਲ ਕੱਢ ਕੇ 90 ਮਿ.ਲੀ. ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਦਿਓ। ਫਿਰ ਇਸ ਘੋਲ ਵਿਚੋਂ 10 ਮਿ.ਲੀ. ਕੱਢ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਫਿਰ 90 ਮਿ.ਲੀ. ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਦਿਓ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ 5 ਤੋਂ 8 ਵਾਰ ਦੋਹਰਾਓ ਅਤੇ ਘੋਲ ਨੂੰ ਪਤਲਾ ਕਰਦੇ ਰਹੋ । ਤੁਸੀਂ ਦੇਖੋਗੇ ਕਿ ਪਾਣੀ ਹਾਲੇ ਵੀ ਰੰਗੀਨ ਰਹੇਗਾ ।
ਨਤੀਜਾ – ਇਸ ਤੋਂ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਪਰਮੈਂਗਨੇਟ ਦੇ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਕ੍ਰਿਸਟਲ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸੂਖਮ ਕਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੁਆਰਾ ਠੋਸ, ਦ੍ਰਵ ਅਤੇ ਗੈਸਾਂ ‘ਤੇ ਦਬਾਅ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਰਸਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਯੋਗ – 100 ml ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਸਰਿੰਜਾਂ ਲੈ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਿਰਿਆਂ ਨੂੰ ਚਿੱਤਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿਓ । ਸਾਰੀਆਂ ਸਰਿੰਜਾਂ ਦੇ ਪਿਸਟਨ ਨੂੰ ਕੱਢ
– ਪਿਸਟਨ ਦਿਓ । ਪਹਿਲੀ ਸਰਿੰਜ ਵਿੱਚ ਹਵਾ, ਦੂਜੀ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਤੀਜੀ ਵਿੱਚ ਚਾਕ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਭਰ ਦਿਓ । ਸਰਿੰਜ ਦੇ ਪਿਸਟਨ ਦੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਸੌਖਿਆਂ ਹੋ ਜਾਵੇ ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਤੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਵੈਸਲੀਨ ਲਗਾ ਦਿਓ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਸਰਿੰਜ ਵਿੱਚ ਲਗਾਓ । ਹੁਣ ਪਿਸਟਨ ਨੂੰ ਨਪੀੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੋ ।

ਹਵਾ ਵਾਲੀ ਸਰਿੰਜ ਵਿੱਚ ਪਿਸਟਨ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਗਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਾਣੀ ਵਾਲੀ ਸਰਿੰਜ ਵਿੱਚ ਪਿਸਟਨ ਬਹੁਤ ਥੋੜ੍ਹੀ ਗਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਚਾਕ ਦੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਦਾ ਨਪੀੜਨ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।

ਨਤੀਜਾ – ਗੈਸਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਪੀੜਨ ਯੋਗ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਵਾਂ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਨਹੀਂ ਦਬਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਪਰ ਠੋਸ ਤੇ ਦਬਾਅ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ । ਪੈਂਦਾ। ਗੈਸਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਬੀਣਯੋਗ ਹਨ ਜਾਂ ਗੈਸਾਂ ਨੂੰ ਨਪੀੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਠੋਸ, ਦ੍ਰਵ, ਗੈਸ ਦੀ ਸਥਿਤੀ, ਅੰਤਰਾਆਣਵਿਕ ਬਲ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਰ ਪਦਾਰਥ ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਕਣਾਂ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕਣ ਸਥਿਰ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਲਗਾਤਾਰ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਤਾਪ ਉਰਜਾ ਨਾਲ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਗਤਿਜ ਉਰਜਾ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਤੇ ਆਕਰਸ਼ਨ ਬਲ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੰਤਰਾਆਣਵਿਕ ਬਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਠੋਸ, ਦਵ, ਗੈਸ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਠੋਸ – ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਣ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਣਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਖਾਲੀ ਥਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਕਰਸ਼ਨ ਬਲ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਘੁਰਨ ਗਤੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਨਿਸਚਿਤ ਆਕਾਰ ਅਤੇ ਆਇਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਦ੍ਰਵ – ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਣ ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਣਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਕਰਸ਼ਨ ਬਲ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਇੰਨਾ ਕਮਜ਼ੋਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਕਣ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਜਾਣ । ਇਸ ਲਈ ਦ੍ਰਵ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਨਿਸਚਿਤ ਆਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਕਣ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਜਾਣ । ਇਸ ਲਈ ਵ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਨਿਸਚਿਤ ਆਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਨਿਸਚਿਤ ਆਇਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਉਸ ਬਰਤਨ ਦਾ ਆਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਗੈਸ-ਗੈਸਾਂ ਵਿੱਚ ਕਣਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਹੁਤ ਢਿੱਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਆਕਰਸ਼ਨ ਬਲ ਨਾ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤੀਬਰ ਵੇਗ ਨਾਲ ਸਾਰੀਆਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਧਰ| ਉੱਧਰ ਗਤੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਗੈਸ ਦਾ ਨਾ ਤਾਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਆਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਨਿਸਚਿਤ ਆਇਤਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਕਣਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਗੈਸ ਨੂੰ ਦਬਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਬਰਤਨ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਦਬਾਅ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਅਲਕੋਹਲ ਦੇ ਨਿਸਚਿਤ ਆਇਤਨ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾਉਣ ਤੇ ਮਿਸ਼ਰਨ ਦਾ ਆਇਤਨ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਲਏ ਗਏ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਐਲਕੋਹਲ ਦੇ ਆਇਤਨ ਦੇ ਯੋਗ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਿਉਂ ? ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੱਚ ਦੀ ਇੱਕ ਨਲੀ ਨੂੰ ਅੱਧੇ ਭਾਗ ਤੱਕ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰੋ । ਇਸ ਦੇ ਬਾਕੀ ਅੱਧੇ ਭਾਗ ਨੂੰ ਇਥਾਈਲ ਅਲਕੋਹਲ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿਓ । ਇਸ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਿਲਾਓ । ਨਲੀ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂ ਦਿਖਾਈ ਦੇਵੇਗੀ । ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਨੂੰ ਫਿਰ ਦੇਖੋ । ਮਿਸ਼ਰਨ ਦਾ ਆਇਤਨ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਲਏ ਗਏ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਅਲਕੋਹਲ ਦੇ ਆਇਤਨ ਦੇ ਯੋਗ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਘੱਟ ਦਿਖਾਈ ਦੇਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਐਲਕੋਹਲ ਦੇ ਕਣ ਪਾਣੀ ਦੇ ਅੰਤਰਾਅਣੁਕ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾ ਗਏ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਠੰਡਕ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ 0°C ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਜਗਾ 0°C ਵਾਲੀ ਬਰਫ਼ ਵਧੇਰੇ ਅਸਰ-ਕਾਰਕ ਹੈ : ਕਿਵੇਂ ?
ਉੱਤਰ-
0°C ਤਾਪਮਾਨ ਵਾਲੀ ਬਰਫ਼ 0°C ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਠੰਡਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ 0°C ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਪਿਘਲਣ ਦੀ ਗੁਪਤ ਤਾਪ ਉਰਜਾ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਤਾਪ ਉਰਜਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਤਾਪ ਦੇ ਵਾਧੇ ਲਈ ਤਾਪ ਉਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ 0°C ਵਾਲਾ ਪਾਣੀ ਸਿਰਫ਼ ਤਾਪ ਵਿੱਚ ਵਾਧੇ ਲਈ ਤਾਪ ਉਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਬਰਫ਼ ਪਿਘਲਣ ਦੀ ਗੁਪਤ ਤਾਪ ਉਰਜਾ ਕੀ ਹੈ ? ਇਸਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਰਫ਼ ਪਿਘਲਣ ਦੀ ਗੁਪਤ ਤਾਪ ਉਰਜਾ 3.34 × 10⁵ J/kg (ਜਾਂ 80Cal/g) ਹੈ । ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ °C ਤੇ 1 kg ਬਰਫ਼ 3.34 × 10⁵ ਜੂਲ ਤਾਪ ਨੂੰ ਸੋਖ ਕੇ 0°C ਤੇ 1 kg ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਬਦਲਦੀ ਹੈ । ਜਾਂ 1 kg ਪਾਣੀ °C ਤੇ 3.34 × 10⁵ ਜੁਲ ਤਾਪ ਉਰਜਾ ਵਿਸਰਜਿਤ ਕਰਕੇ 0°C ਤੇ ਬਰਫ਼ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਭਾਫ਼ ਦੇ ਵਾਸ਼ਪਣ ਦੀ ਗੁਪਤ ਤਾਪ ਊਰਜਾ ਕੀ ਹੈ ? ਇਸਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਫ਼ ਦੇ ਵਾਸ਼ਪਣ ਦੀ ਗੁਪਤ ਤਾਪ ਉਰਜਾ 22.5 × 10⁵ J/kg (ਜਾਂ 540 Cal/g ਹੈ । ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ 100°C ਤੇ 1 kg ਪਾਣੀ 2.25 × 10⁵ ਜੁਲ ਤਾਪ ਸੋਖਿਤ ਕਰਕੇ 100°C ਤਾਪ ਵਾਲੀ ਭਾਫ਼ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਾਂ 100°C ਤੇ 1 kg ਭਾਫ਼ 22.5 × 10⁵ ਜੂਲ ਤਾਪ ਊਰਜਾ ਵਿਸਰਜਿਤ (ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਕੇ) 100°C ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਉਬਲਦੇ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਉਸੇ ਤਾਪ ਦੀ ਭਾਫ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਸਦਾ ਸੇਕ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ ? ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਫ਼ ਸਦਾ ਹੀ ਉਬਲਦੇ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਗੰਭੀਰ ਜਲਨ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਪਾਣੀ 100°C ਤਾਪਮਾਨ ‘ਤੇ ਉਬਲਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਭਾਫ਼ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਨੂੰ 536 ਕੈਲੋਰੀ/ਮ ਜਾਂ 2260 ਜੁਲ/ਗਾਮ ਤਾਪ ਊਰਜਾ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਗੁਪਤ ਤਾਪ ਊਰਜਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਉਬਲਦੇ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਭਾਫ਼ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਤਾਪ ਊਰਜਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਗੁਪਤ ਤਾਪ ਉਰਜਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦੀ ਜਲਣ ਵਧੇਰੇ ਗੰਭੀਰ ਤੇ ਕਸ਼ਟਦਾਇਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਜਦੋਂ ਮੋਟੇ ਕੱਚ ਤੋਂ ਬਣੇ ਗਿਲਾਸ ਵਿੱਚ ਉਬਲਦਾ ਹੋਇਆ ਪਾਣੀ (ਜਾਂ ਬਰਫ਼) ਪਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਤਿੜਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਮੋਟੇ ਕੱਚ ਦੇ ਗਿਲਾਸ ਵਿੱਚ ਉਬਲਦਾ ਹੋਇਆ ਪਾਣੀ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਤਾਪ ਦੇ ਵਾਧੇ ਕਾਰਨ ਗਲਾਸ ਦਾ ਆਂਤਰਿਕ ਭਾਗ ਫੈਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਕੱਚ ਤਾਪ ਦਾ ਘੱਟ ਚਾਲਕ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਬਾਹਰ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਤਾਪ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਬਾਹਰੀ ਸਤਹਿ ‘ਤੇ ਕੱਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਫੈਲਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਗਿਲਾਸ ਤਿੜਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਰੇਲ ਦੀਆਂ ਦੋ ਪੱਟਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤਾਪ ਪਸਾਰ ਲਈ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਿਉਂ ? ਸੰਖੇਪ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰੇਲ ਪੱਟਰੀਆਂ ਗਰਮ ਹੋ ਕੇ ਫੈਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਜੇ ਪਸਾਰ ਲਈ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਰੱਖੀ ਜਾਵੇਗੀ ਤਾਂ ਇਹ ਟੇਢੀਆਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਰੇਲ ਪੱਟੜੀ ਤੋਂ ਉਤਰ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਦੋ ਪੱਟਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂ ਛੱਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਸਾਰ ਲਈ ਜਗ੍ਹਾ ਮਿਲ ਸਕੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਜਦੋਂ ਤਲਾਬ ਜੰਮ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਵੀ ਮੱਛੀਆਂ ਕਿਵੇਂ ਜੀਵਤ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ ਦੇ ਅਸੰਗਤ ਪਸਾਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਕੜਾਕੇ ਦੀ ਠੰਡ ਵਿੱਚ ਵੀ ਝੀਲਾਂ ਅਤੇ ਤਲਾਬਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਉੱਪਰੀ ਸਤਹਿ ਹੀ ਜੰਮਦੀ ਹੈ । ਉੱਪਰ ਜੰਮੀ ਬਰਫ਼ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਪਾਣੀ ਜੰਮਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਮੱਛੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜਲ ਜੀਵ ਜੀਵਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪਸਾਰ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਝੀਲਾਂ ਅਤੇ ਤਲਾਬਾਂ ਦਾ ਸਾਰਾ ਪਾਣੀ ਜੰਮ ਜਾਣਾ ਸੀ ਤੇ ਜਲ-ਜੀਵਾਂ ਅਤੇ ਜਲ ਬਨਸਪਤੀ ਦਾ ਬਚਣਾ ਅਸੰਭਵ ਹੋ ਜਾਣਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਜੌਹਰ ਉੱਡਣਾ ਵਿਧੀ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੌਹਰ ਉੱਡਣਾ ਵਿਧੀ ਵਿੱਚ ਠੋਸ ਨੂੰ ਗਰਮ ਕਰ ਕੇ ਸਿੱਧਿਆਂ ਵਾਸ਼ਪਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਵਾਸ਼ਪਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧਿਆਂ ਠੋਸ ਵਿੱਚ ਬਦਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਵ ਨਹੀ ਬਣਦਾ ।


ਇਸ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਅਮੋਨੀਅਮ ਕਲੋਰਾਈਡ, ਨੈਪਥਾਲੀਨ, ਆਇਓਡੀਨ, ਕਪੂਰ ਆਦਿ ਨੂੰ ਸੌਖਿਆਂ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਚੀਨੀ ਦੀ ਪਿਆਲੀ ਵਿੱਚ ਥੋੜਾ ਕਪੂਰ ਜਾਂ ਅਮੋਨੀਅਮ ਕਲੋਰਾਈਡ ਲਓ । ਇਸ ਉੱਪਰ ਫਿਲਟਰ ਪੇਪਰ ਰੱਖ ਕੇ ਉਸ ਤੇ ਉਲਟੀ ਕੀਪ ਰੱਖ ਦਿਓ । ਕੀਪ ਦੇ ਸਿਰੇ ਵਿੱਚ ਰੂੰ ਦਾ ਇੱਕ ਟੁੱਕੜਾ ਫਸਾ ਦਿਓ | ਗਰਮ ਕਰਨ ਤੇ ਵਾਸ਼ਪ ਬਣਿਆ ਕਪੂਰ ਜਾਂ ਅਮੋਨੀਅਮ ਕਲੋਰਾਈਡ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਬਰਫ਼ੀਲੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਭਰੇ ਗਿਲਾਸ ਦੀ ਬਾਹਰੀ ਸਤਹਿ ‘ਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਬੂੰਦਾਂ ਕਿਉਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਬਰਤਨ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਬਰਫ਼ੀਲਾ ਪਾਣੀ ਰੱਖਦੇ ਹਾਂ । ਜਲਦੀ ਹੀ ਬਰਤਨ ਦੀ ਬਾਹਰੀ ਸਤਹਿ ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਬੂੰਦਾਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਲੱਗਦੀਆਂ ਹਨ । ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਜਲ ਵਾਸ਼ਪਾਂ ਦੀ ਊਰਜਾ ਠੰਡੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਦਵ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਸਾਨੂੰ । ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਬੂੰਦਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪਦਾਰਥ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਹਰ ਵਸਤੂ ਜਿਸ ਤੋਂ ਸਮੱਗਰੀ ਬਣਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਸਥਾਨ ਘੇਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸਦਾ ਪੁੰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਪਦਾਰਥ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਪੰਜ ਉਦਾਹਰਨ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਵਾ, ਭੋਜਨ, ਪੱਥਰ, ਜਲ, ਪੌਦੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਿਸਰਣ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਕਣਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਆਪ-ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਨੂੰ ਵਿਸਰਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਭੌਤਿਕ ਅਵਸਥਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਪਦਾਰਥ ਦੀਆਂ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਠੋਸ, ਦ੍ਰਵ, ਗੈਸ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਪੰਜ ਦਾ ਨਪੀੜਨਾ ਸੰਭਵ ਕਿਉਂ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਪੰਜ ਦਾ ਨਪੀੜਨਾ ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਛੇਕਾਂ ਵਿਚਲੀ ਹਵਾ ਦੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਕਾਰਨ ਸੰਭਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਦ੍ਰਵ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਿਸਚਿਤ ਆਇਤਨ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵਗਣ ਦਾ ਗੁਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਆਕਾਰ ਬਦਲਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਜਲ ਦੇ ਕਿਸ ਗੁਣ ਕਾਰਨ ਜਲੀ ਜੰਤੂ ਜੀਵਤ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਆਕਸੀਜਨ ਗੈਸ ਵਿਸਰਿਤ ਹੋ ਕੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਜਲੀ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਵਾਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੀ ਨਪੀੜੀ ਗੈਸ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੀੜੀ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ (CNG) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਲਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੀ ਗੈਸ ਵਰਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਤਰਲੀਕ੍ਰਿਤ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਗੈਸ (LPG) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸੈਂਟ ਅਤੇ ਅਗਰਬੱਤੀ ਦੀ ਮਹਿਕ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਫੈਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਣਾਂ ਦੀ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ਵਧੇਰੇ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਗੈਸਾਂ ਦਾ ਵਿਸਰਣ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਪਾਣੀ ਵ ਦੀ ਕਿਹੜੀਆਂ-ਕਿਹੜੀਆਂ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ ਠੋਸ (ਬਰਫ਼), ਤਰਲ, ਗੈਸ (ਵਾਸ਼ਪ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਠੋਸ, ਤਰਲ ਅਤੇ ਗੈਸ ਦੇ ਚਾਰ-ਚਾਰ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਠੋਸ-ਲੱਕੜੀ, ਪੱਥਰ, ਚੀਨੀ, ਨਮਕ । ਤਰਲ-ਪਾਣੀ, ਦੁੱਧ, ਤੇਲ, ਐਲਕੋਹਲ । ਗੈਸ-ਵਾਯੂ, ਆਕਸੀਜਨ, ਹਾਈਡ੍ਰੋਜਨ, ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
CNG ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
Compressed Natural Gas (ਨਪੀੜਤ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਤਾਪਮਾਨ ਦੀ S.I. ਇਕਾਈ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੈਲਵਿਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
0°c ਕਿੰਨੇ ਕੈਲਵਿਨ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
0°C = 273K

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਪਾਣੀ ਦਾ ਉਬਾਲ ਦਰਜਾ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ ਦਾ ਉਬਾਲ ਜਾ 373K (100°C) ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਬਰਫ਼ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਠੋਸ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਬਰਫ਼ (Dry Ice) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਦਬਾਅ ਦੇ ਮਾਪਣ ਦੀ ਇਕਾਈ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਐਟਮੋਸਫੀਅਰ (atm) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਦਬਾਅ ਦੀ S.I. ਇਕਾਈ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਸਕਲ (Pa) ।

Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 20 ਨਸ਼ਾ-ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ-II Important Questions and Answers.

PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 20 ਨਸ਼ਾ-ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ-II

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਨਸ਼ਾ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਸ਼ੇ ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਹਨ ਜੋ ਸਾਡੇ ਨਸ ਪ੍ਰਬੰਧ ’ਤੇ ਬੁਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਾਂ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਤੇਜਕ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਾਂ ਸ਼ਿਥਿਲ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਨਸ਼ੇ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਵਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਲੈਣ ਨਾਲ ਉਹ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਆਦਤ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਨਸ਼ੇਵਾਦੀ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਸ਼ੇਵਾਦੀ – ਨਸ਼ੇਵਾਦੀ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦਵਾਈ ਨੂੰ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਲੈਣਾ ਤਾਂਕਿ ਉਹ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਆਦਤ ਬਣ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਬੇਤਰਤੀਬ ਹੋ ਜਾਵੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਅਲਕੋਹਲ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਲੈਣ ਦਾ ਜਿਗਰ ‘ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਲਕੋਹਲ ਦਾ ਜਿਗਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ – ਜਿਗਰ ਵਿਚ ਗੱਲਾਈਕੋਜਿਨ (Glycogen) ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਅਲਕੋਹਲ ਜਿਗਰ ਵਿਚ ਚਰਬੀ ਨੂੰ ਜਮਾਂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ‘ਚਰਬੀਲਾ ਜਿਗਰ ਸਿਨਡਰਮ (Fatty Liver Syndrome) ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਜਿਗਰ ਸਖ਼ਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੁੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੇ ਸੈੱਲ ਜਾਂ ਤੰਤੁ ਰੇਸ਼ੇਦਾਰ ਟਿਸ਼ੂ ਦੀ ਜਗਾ ਲੈ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਗਰ ਵਿਚ ਵਿਗਾੜ ਪੈਣ ਨੂੰ ਕਿਰੋਸਿਸ (Cirrhosis) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਕ ਵਾਰੀ ਜਦੋਂ ਜਿਗਰ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਸਰੀਰ ਦੇ ਦੂਜੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਔਪੀਅਡਸ (Opiods) ਕੀ ਹਨ ? ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਜਿਹੜੇ ਅਫ਼ੀਮ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਔਪੀਅਡਸ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਜਿਵੇਂ-ਅਫ਼ੀਮ, (Opium), ਮੋਰਫਿਨ (Morphine), ਹੈਰੋਇਨ (Heroin).

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ਜੋ ਕੇਨੇਬਿਸ (Cannabis) ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੰਗ, ਗਾਂਜਾ, ਚਰਸ਼ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਕੈਫ਼ੀਨ (Caffeine) ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੈਫ਼ੀਨ (Caffeine) ਚਾਹ ਅਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਨ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਉਤੇਜਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕੁਝ ਹੇਲੂਸੀਨੋਜੀਨਾਂ (Hallucinogens) ਦੇ ਨਾਂ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਐੱਲ. ਐੱਸ. ਡੀ. (LSD), ਪਿਯੋਟ (Peyote), ਮੈਜਿਕ ਮਸ਼ਰੂਮ (Magic Mushroom) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
NDPS ਅਧਿਨਿਯਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਨਸ਼ੀਲੇ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਖਰੀਦ, ਵੇਚ ਅਤੇ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਸਰੀ ਥਾਂ ਤੇ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦਾ ਕੀ ਜੁਰਮਾਨਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਛੋਟੇ ਤੌਰ ਤੇ-6 ਮਹੀਨੇ ਲਈ ਸਖ਼ਤ ਕੈਦ ਜਾਂ ਤੋਂ 10,000/- ਦਾ ਜੁਰਮਾਨਾ ਜਾਂ ਦੋਵੇਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਨਸ਼ੀਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਵੇਚ ਜਾਂ ਖ਼ਰੀਦ ਦਾ ਜ਼ੁਰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਉੱਪਰ NDPS ਅਧਿਨਿਯਮ ਦੀ ਕਿਹੜੀ ਧਾਰਾ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
NDPS ਅਧਿਨਿਯਮ ਦੀ ਧਾਰਾ 24.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸਾਈਕੇਡੇਲਿਕ (Psychadelic) ਨਸ਼ੇ ਕੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਈਕੇਡੇਲਿਕ ਨਸ਼ੇ – ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਸਾਡੇ ਨਸ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਚੇਤਨ ਅੰਗਾਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਪਭੋਗ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਖਿਆਲੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions Type-I & Type-II)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਦਿਲ, ਪੇਟ ਅਤੇ ਕਿਡਨੀ ਉੱਪਰ ਅਲਕੋਹਲ ਦੇ ਬੁਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਹਨ ? |
ਉੱਤਰ-

• ਦਿਲ ‘ ਤੇ ਅਲਕੋਹਲ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ – ਅਲਕੋਹਲ ਕੋਰੋਨਰੀ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ (CHD) ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਖੂਨ ਦੀਆਂ ਨਾੜਾਂ ਨੂੰ ਫੈਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਲਗਾਤਾਰ ਫੈਲਣ ਕਰਕੇ ਖੂਨ ਦੀਆਂ ਨਾੜਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ਸਖ਼ਤ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਬਣ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਖੂਨ ਦੀਆਂ ਨਾੜਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਦਲਾਵ ਅਤੇ ਅਲਕੋਹਲਿਕ ਚਰਬੀ ਦਿਲ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਢੰਗ ਉੱਪਰ ਅਸਰ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
• ਪੇਟ ‘ਤੇ ਅਲਕੋਹਲ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ-ਅਲਕੋਹਲ ਪੇਟ ਉੱਪਰ ਵੀ ਅਸਰ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਪੇਟ ਵਿਚ ਜਲਨ ਹੋਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਗੈਸ ਅਤੇ ਅਲਸਰ (Ulcer) ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਕਿਡਨੀ ‘ਤੇ ਅਲਕੋਹਲ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ-ਅਲਕੋਹਲ ਕਿਡਨੀ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਕਿਡਨੀ ਫੇਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਉੱਪਰ ਅਲਕੋਹਲ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
1. ਪਰਿਵਾਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ-ਅਲਕੋਹਲਿਕ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ ਬਹੁਤ ਮਹਿੰਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦਾ ਉਪਭੋਗ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਲੋੜਾਂ ਵੀ ਪੂਰੀਆਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ।

2. ਸਮਾਜ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ-

• ਅਲਕੋਹਲ ਪੀਣ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਸੰਬੰਧ ਸਮਾਜਿਕ ਅਪਰਾਧਾਂ ਨਾਲ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਸੰਬੰਧ ਨੈਤਿਕ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਰੋਕਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਹੈ ।
• ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਸਿੱਧੇ ਜਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਅਲਕੋਹਲ ਦਾ ਉਪਭੋਗ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ ।
• ਅਲਕੋਹਲ ਦਾ ਉਪਭੋਗ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਘੱਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਅਲਕੋਹਲ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਪਭੋਗ ਆਵਾਜਾਈ ਵਾਲੀਆਂ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਅਤੇ ਵੇਚ ਸਮਾਜ ਵਿਰੋਧੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਔਪੀਅਡਸ (Opioids) ‘ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਔਪੀਅਡਸ (Opioids), ਮੋਰਫਿਨ (Morphine), Opium (ਅਫ਼ੀਮ), ਹੈਰੋਇਨ (Heroin)!

1. ਔਪੀਅਡਸ (Opioids) ਉਹ ਨਸ਼ੀਲੇ ਪਦਾਰਥ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਸਰ ਨਸ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਪੇਟ ਉੱਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਮੋਰਫਿਨ ਮੋਰਫਿਨ) ਪੋਪੀ ਨਾਂ ਦੇ ਬੂਟੇ ਦੇ ਗੁੱਦੇ ਤੋਂ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਇਹ ਇੱਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਦਰਦ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਦਾਰਥ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਚੀਰ-ਫਾੜ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
4. ਹੈਰੋਇਨ (Heroin) ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਸਾਇਣਿਕ ਮੋਰਫਿਨ ਹੈ । ਇਹ ਮੋਰਫਿਨ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕੌੜਾ, ਚਿੱਟਾ, ਗੰਧਹੀਨ ਮਿਸ਼ਰਨ ਹੈ ।
5. ਹੈਰੋਇਨ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸਿਗਰਟ ਦੁਆਰਾ ਜਾਂ ਟੀਕੇ ਦੁਆਰਾ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸਿਥਲ ਕਰ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਦਵਾਈ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਹੌਲੀ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਔਪੀਅਡਸ (Opioids) ਦੇ ਤਿੰਨ ਬੁਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਲਿਖੋ । ਉੱਤਰ-1, ਅੱਖ ਦੀ ਪਤਲੀ ਦਾ ਸੰਗਨਾ 2. ਰਾਤ ਨੂੰ ਦਿਖਾਈ ਘੱਟ ਦੇਣਾ 3. ਬਲੱਡ-ਪ੍ਰੈਸ਼ਰ (Blood Pressure) ਅਨਿਯਮਿਤ ਹੋਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕੇਨੇਬਿਨਾਇਡਸ (Cannabinoids) ‘ਤੇ ਇੱਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੇਨੇਬਿਨਾਇਡਸ-

1. ਇਹ ਕੁੱਝ ਰਸਾਇਣਾਂ ਦਾ ਗਰੁੱਪ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਪਭੋਗ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ‘ਤੇ ਅਸਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
2. ਕੁਦਰਤੀ ਕੇਨੇਬਿਨਾਇਡਸ ‘ਕੇਨੇਬਿਸ ਸੇਟਿਵਾ ਨਾਂ ਦੇ ਪੌਦੇ ਦੇ ਫੁੱਲ ਦੇ ਉੱਪਰੀ ਭਾਗ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਕੇਨੇਬਿਨਾਇਡਸ ਦਾ ਸਕਿਅ ਤੱਤ ਟੈਟਰਾਹਾਈਡਰੋਕੇਨੇ-ਬਿਨਲ (Tetrahydrocannobinol) ਜਾਂ THC) ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
4. ਮੈਰੀਜੁਆਨਾ (Marijuana), ਹਸ਼ੀਸ਼ (Hashish), ਗਾਂਜਾ (Ganja) ਅਤੇ ਚਰਸ (Charas) ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਉੱਪਰੀ ਭਾਗਾਂ, ਪੱਤਿਆਂ ਅਤੇ ਕੇਨੇਬਿਸ ਪੌਦੇ ਦੇ ਗੂੰਦ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
5. ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹ ਅੰਦਰ ਖਿੱਚਣ ਨਾਲ ਜਾਂ ਮੁੰਹ ਦੁਆਰਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਦਿਲ ਅਤੇ ਖੂਨ ਪਰਵਾਹੀ ਨਾੜੀਆਂ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
6. ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਕੈਫ਼ੀਨ (Caffeine) ਕਿੱਥੇ ਉਪਲੱਬਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ? ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੈਫ਼ੀਨ (Caffeine)-

1. ਚਾਹ ਅਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਨ ਹੈ ।
2. ਕੈਫ਼ੀਨ ਲੈਣ ਨਾਲ ਨੀਂਦ ਨਾ ਆਉਣ ਦਾ ਰੋਗ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿਰ ਦਰਦ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
3. ਇਸ ਦਾ ਉਪਭੋਗ ਚਿੰਤਾ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਤੰਬਾਕੂ ਦੇ ਆਦੀ ਹੋਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਸ ਵਿਚ ਪਾਇਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਨੀਕੋਟੀਨ (Nicotine) ਹੈ । ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਉੱਪਰ ਕੋਟੀਨ ਦੇ ਚਾਰ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-ਨੀਕੋਟੀਨ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ-

1. ਇਹ ਨਸਾਂ ਦੇ ਆਵੇਗ ਨੂੰ ਸੰਚਾਲਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
2. ਇਹ ਪੱਠਿਆਂ ਨੂੰ ਅਰਾਮ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਇਹ ਐਡਰੀਨਲ ਗਲੈਂਡ ਨੂੰ ਅਰਾਮ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
4. ਇਹ ਮਾਂਵਾਂ ਵਿਚ ਭਰੁਣ ਸੰਬੰਧੀ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕੁੱਝ ਹਸੀਨੋਜੀਨਸ (Hallucinogens) ਦੇ ਨਾਂ ਦਿਓ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ‘ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲੂਸੀਨੋਜੀਨ ਅਜਿਹੇ ਰਸਾਇਣ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਪਭੋਗ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰ, ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸੁਝ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਵਿਅਕਤੀ ‘ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਸੁਣਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦਾ ਹੈ । ਕੁਝ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਲਈ ਵਾਤਾਵਰਨ ਇਸ ਨੂੰ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੰਗਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਦਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਬੁਰਾ ਸਾਬਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਬੁਰੇ ਸੁਪਨੇ ਦੇਖਦਾ ਹੈ ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੋਲੂਸੀਨੋਜੀਨਾਂ ਵਿਚ ਐੱਲ.ਐੱਸ. ਡੀ., ਐਸਕੇਲਾਈਨ (L.S.D., Mescaline), ਸਿਲੋਸਾਈਬਿਨ (Psilocybin) ਅਤੇ ਕੇਨੇਬਿਸ ਸੇਟਿਵਾ (Cannabis Sativa) ਪੌਦੇ ਦੇ ਉਤਪਾਦ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । L.S.D. ਸਾਰਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਉਹ ਤੇਜ਼ ਅਤੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਨਸ਼ਾ ਹੈ ਜੋ 1 mg per kg ਸਰੀਰ ਦੇ ਭਾਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਲੈਣ ਨਾਲ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਕਾਰ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਨਸ਼ਾ ਕੇਂਦਰੀ ਨਸ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਬੁਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਬੁਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵ-

1. ਔਪੀਏਟ (Opiates) ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਿਥਲ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੈਣ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸਾਹ ਰੁਕਣ ਕਰਕੇ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
2. ਉਤੇਜਕ ਪਦਾਰਥ ਜਿਵੇਂ ਐਮਫੇਟਾਮਾਇਨਜ਼ (Amphetamines) ਲੈਣ ਨਾਲ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ’ਤੇ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਦੂਰੀ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਲਾਉਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
3. ਕੋਕੀਨ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰਤ ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਪਭੋਗ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਨਾੜਾਂ ਅਤੇ ਸਾਹ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਰੁਕਾਵਟ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਮੌਤ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
4. L.S.D. ਇੱਕ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹੋਲੂਸੀਨੋਜੈਨ (Hallucinogen) ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਸ਼੍ਰੋਮੋਸੋਮ ਅਤੇ ਭਰੂਣ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੇਠਾਂ ਲਿਖਿਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ :
(i) ਸਾਈਕੀਡੇਲਿਕ ਨਸ਼ੇ ਅਤੇ ਬਾਰਬੀਰੇਟਸ (Psychedelic drugs and Barbiturates)
(ii) ਕੇਨੇਬਿਸ (Cannabis)
ਉੱਤਰ-
(i) ਸਾਈਕੀਡੇਲਿਕ ਜਾਂ ਨਜ਼ਰ ਸੰਬੰਧੀ ਨਸ਼ੇ (Psychedelic or vision producing drugs) – ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਸੈਰੀਬ੍ਰਮ (Cerebrum) ਅਤੇ ਚੇਤਨ ਅੰਗਾਂ (Sense organs) ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਨਸ਼ੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਖਿਆਲੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਝੂਠੀ ਅਤੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਖੁਸ਼ੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਰੰਗਾਂ ਅਤੇ ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਅਸਲ ਵਿਚ ਉੱਥੇ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ L.S.D. (Lysergic acid Dimethy amide), ਮੈਰੀਜੁਆਨਾ (Marijuana) ਅਤੇ ਹਸ਼ੀਸ਼ (Hashish) ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ।
ਬਾਰਬੀਟੂਰੇਟਸ (Barbiturates)-ਇਹ ਨਕਲੀ: ਨਸ਼ੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਾਂਤੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਨੀਂਦ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਨੀਂਦ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਮੱਤ ਮਾਰੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦੇਣ ਨਾਲ ਮਿਰਗੀ ਦਾ ਰੋਗ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(ii) ਕੇਨੇਬਿਸ (Cannabis) – ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਨਸ਼ਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭੰਗ ਦੇ ਪੌਦੇ ਤੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।

1. ਹਸ਼ੀਸ਼ ਜਾਂ ਚਰਸ ਮਾਦਾ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਉੱਪਰੀ ਭਾਗ ਤੋਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।
2. ਭੰਗ ਸੁੱਕੇ ਪੱਤਿਆਂ ਤੋਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।
3. ਗਾਂਜਾ ਛੋਟੇ ਪੱਤਿਆਂ ਅਤੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀਆਂ ਹੇਠਲੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ ਤੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।

ਮੇਰੀਜੁਆਨਾ (Marijuana) ਇੱਕ ਹੋਰ ਨਸ਼ਾ ਹੈ ‘ਕੈਨਬਿਸ ਸੇਟਿਵਾ’ (Cannabis Sativa) ਨਾਂ ਦੇ ਪੌਦੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਅਰਾਮ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਚੜ੍ਹਦੀਆਂ ਕਲਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਗੱਲ ਤੇ ਹੱਸਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਖੂਨ ਦਾ ਸ਼ੂਗਰ ਲੈਵਲ ਵੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਤੰਬਾਕੂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸਿਹਤ ਲਈ ਕਿਵੇਂ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੈ ? ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਤੰਬਾਕੂ ਸਿਹਤ ਲਈ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੈ ।

1. ਤੰਬਾਕੂ ਵਿਚ ਨਿਕੋਟੀਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਨਸ਼ਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਕੋਰੋਨੇਰੀ (Coronary) ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
2. ਇਸ ਦੇ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਉਤੇਜਕ ਤੱਤ ਮੂੰਹ ਦਾ ਅਤੇ ਫੇਫੜੇ ਦਾ ਕੈਂਸਰ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
3. ਤੰਬਾਕੂ ਨਾਲ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਜਨਮ ਦੇਣ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਵਿਚ ਵੀ ਕਮੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
4. ਗਰਭਵਤੀ ਔਰਤਾਂ ਵਿਚ ਨਿਕੋਟੀਨ (Nicotine) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਭਰੂਣ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਾਧਾ ਰੁਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
5. ਤੰਬਾਕੂ ਦੇ ਆਦੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪੇਟ ਅਤੇ ਛੋਟੀ ਅੰਤੜੀ ਦਾ ਕੈਂਸਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
6. ਸਾਹ ਲੈਣ ਵਾਲੀ ਨਾਲੀ ਵਿਚ ਸੁਜਨ ਆਉਣ ਨਾਲ ਬਰੋਨਕਾਇਟਿਸ (bronchitis) ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
NDPS ਅਧਿਨਿਯਮ (1985) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅਪਰਾਧਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਜੁਰਮਾਨਿਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸੂਚੀ ਤਿਆਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-

ਯਥਾਰਥਿਕ ਜਾਂ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਖਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ-

1. ਅਲਕੋਹਲ ਕੇਂਦਰੀ ਨਸ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ………………………. ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਘਟਾਉਂਦੀ ਹੈ

2. ਅਫ਼ੀਮ ਦੇ ਬੁਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਵਿਚ ਅੱਖ ਦੀ ਪੁਤਲੀ ਦਾ ……………………. ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੁੰਗੜਨਾ

3. ਕੋਕੀਨ ਨਾਲ ……………………… ਬਲੱਡ ਪ੍ਰੈਸ਼ਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਉੱਚ

4. ਕੈਫ਼ੀਨ (Caffeine) ………………….. ਦਾ ਸੰਘਟਕ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਚਾਹ, ਕਾਫ਼ੀ

5. NDPS ਅਧਿਨਿਯਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਸੇ ਅਪਰਾਧ ਨੂੰ ਕਰਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰਨ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਧਾਰਾ ……………. ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
30

6. ਕੋਕੀਨ, ਮੋਰਫ਼ਿਨ ਆਦਿ ਦੇ ਉਪਭੋਗ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਬਹੁਤ ਸਖ਼ਤ ਕੈਦ ਹੈ ਜੋ ਕਿ …………………. ਸਾਲ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਇੱਕ ।

ਠੀਕ/ਗਲਤ

1. ਅਲਕੋਹਲ ਦਾ ਉਪਭੋਗ ਕਰਨ ਨਾਲ ਜਿਗਰ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਗਰ ਦੀ ਬਹੁਤ ਗੰਭੀਰ ਬਿਮਾਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਠੀਕ

2. ਕੇਨੇਬਿਨੋਇਡ ਵਿਚ ਹੈਰੋਇਨ, ਮੋਰਫਿਨ ਅਤੇ ਪੈਥੀਡੀਨ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ

3. ਟਰਾਂਕਲਾਈਜ਼ਰਸ (Tranquilizers) ਦੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਮਾਤਰਾ ਲੈਣ ਨਾਲ ਅਸਪੱਸ਼ਟ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਬੋਲਣਾ ਅਤੇ ਯਾਦਦਾਸ਼ਤ ਦਾ ਗੁਆਚ ਜਾਣਾ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ

4. ਕੈਫ਼ੀਨ ਨਾਲ ਨੀਂਦ ਨਾ ਆਉਣ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਠੀਕ

5. NDPS ਅਧਿਨਿਯਮ ਦੀ ਧਾਰਾ 27 A ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪਨਾਹ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਲੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਵੀ ਸਜ਼ਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਠੀਕ

6. NDPS ਅਧਿਨਿਯਮ ਦੀ ਧਾਰਾ 27 ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਉਪਭੋਗ ਸਜ਼ਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਠੀਕ

ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਵਿਚ ਦਿਓ ।

1. ਉਹ ਨਸ਼ੇ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਮਾਨਸਿਕ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਵਧਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਟੀਮੂਲੈਂਟਜ਼ (Stimulants)

2. ਉਹ ਨਸ਼ੇ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਚਿੰਤਾ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਡਿਪੈ ਸੈਂਟ (Depressant)

3. ਉਹ ਨਸ਼ੇ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਦਿਮਾਗ ਨੂੰ ਵਿਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਹੌਲੀ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਿਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ (Tranquilizers)

4. ਉਹ ਨਸ਼ੇ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਅਫ਼ੀਮ ਦੇ ਪੌਦੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਔਪੋਇਡਸ (Opoids)

5. ਉਹ ਨਸ਼ੇ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਕੇਨੇਬਿਸ (Cannabis) ਨਾਂ ਦੇ ਪੌਦੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੇਨੇਬਿਨੋਇਡਸ (Cannabinoids)

Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 19 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਿਰਿਆ (ਭਾਗ-6) Important Questions and Answers.

PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 19 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਿਰਿਆ (ਭਾਗ-6)

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਣ-ਮਹਾਂਉਤਸਵ ਕਿਸ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਣ-ਮਹਾਂਉਤਸਵ ਸ੍ਰੀ ਕੇ. ਐੱਮ. ਮੁਨਸ਼ੀ ਨੇ ਸੰਨ 1950 ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਣ-ਮਹਾਂਉਤਸਵ ਦਾ ਕੀ ਮੰਤਵ ਹੈ ?
ਜਾਂ
ਵਣ-ਮਹਾਂਉਤਸਵ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਣ-ਮਹਾਂਉਤਸਵ ਦਾ ਮੰਤਵ ਵਣ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਖੁਰਣ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਣ-ਮਹਾਂਉਤਸਵ ਕਦੋਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਫ਼ਰਵਰੀ ਅਤੇ ਜੁਲਾਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹਫ਼ਤੇ ਵਿਚ ਵਣ-ਮਹਾਂਉਤਸਵ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਾਈਲੈਂਟ ਘਾਟੀ ਕਿੱਥੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਈਲੈਂਟ ਘਾਟੀ ਕੇਰਲ ਰਾਜ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਘਾਟ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਗੰਗਾ ਐਕਸ਼ਨ ਪਲੈਨ ਕਦੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ? ਇਸਦਾ ਕੀ ਉਦੇਸ਼ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੰਗਾ ਐਕਸ਼ਨ ਪਲੈਨ 1985 ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ । ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਗੰਗਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਾਈਲੈਂਟ ਘਾਟੀ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਈਲੈਂਟ ਘਾਟੀ ਵਿਚ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਦੁਰਲੱਭ ਜਾਤੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਗੰਗਾ ਐਕਸ਼ਨ ਯੋਜਨਾ ਕਾਮਯਾਬ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸਹਿਯੋਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੀਤੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਸ੍ਰੀ ਸੁੰਦਰ ਲਾਲ ਬਹੁਗੁਣਾ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਚੰਡੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਭੱਟ ਨੇ ਕੀਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸੰਯੁਕਤ ਵਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦੀ ਕੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ ?”
ਉੱਤਰ-
ਸੰਯੁਕਤ ਵਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿਚ ਵਣਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਭਸਮੀਕਰਣ (Incineration) ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਹੁਤ ਉੱਚੇ ਤਾਪਮਾਨ ‘ਤੇ ਠੋਸ ਕਚਰੇ ਨੂੰ ਸਾੜਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਨੂੰ ਭਸਮੀਕਰਣ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਟਾਈਗਰ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ (Tiger Project) ਦੇ ਦੋ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ |
ਉੱਤਰ-

1. ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਨ (Sundar Ban) ਅਤੇ
2. ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਜਿੰਮ ਕਾਰਬਿਟ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਐ-ਫਾਰੈਸਟਰੀ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਇਕ ਹੀ ਖੰਡ ਨੂੰ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ, ਫਾਰੈਸਟਰੀ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨੂੰ ਐਗੋ-ਫਾਰੈਸਟਰੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
I.U.C.N. ਦਾ ਪੂਰਾ ਵਿਸਤਾਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
I.U.C.N. = International Union of Conservation of Nature & Natural Resources.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਸੋਸ਼ਲ ਫਾਰੈਸਟਰੀ ਦੇ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਵਰਗ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਫਾਰਮ ਫਾਰੈਸਟਰੀ,
2. ਸਮੁਦਾਇ ਫਾਰੈਸਟਰੀ ਅਤੇ
3. ਐਗਰੋ-ਫਾਰੈਸਟਰੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਜੇ. ਐੱਫ. ਐੱਮ. (J.F.M.) ਦੀ ਕੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੇ. ਐੱਫ. ਐੱਮ. ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਵਣਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਬਚਾਉ ਕਰਨਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਸਮਾਜਿਕ ਫਾਰੈਸਟਰੀ (Social Forestry) ਦੇ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਵਰਗੇ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਿਕ ਫਾਰੈਸਟਰੀ ਦੇ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਵਰਗ-

1. ਫਾਰਮ ਫਾਰੈਸਟਰੀ,
2. ਸਮੁਦਾਇ ਫਾਰੈਸਟਰੀ ਅਤੇ
3. ਕ੍ਰਿਸ਼ੀ/ਐਗੋ ਫਾਰੈਸਟਰੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਉਸ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ਜਿਸ ਨੇ ਰੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕਲਾਵੇ ਵਿਚ ਲੈ ਲਿਆ ।
ਉੱਤਰ-
ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਾਈਲੈਂਟ ਘਾਟੀ (Silent Valley) ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ‘ਤੇ ਕਿਉਂ ਇਤਰਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਈਲੈਂਟ ਘਾਟੀ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ (ਕੇਰਲ) ਪਣ-ਬਿਜਲੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਬਣਾਇਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਸੀ । ਇਸ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦਾ ਮਕਸਦ ਵਧੇਰੇ ਬਿਜਲੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਿੰਜਾਈ ਦੀਆਂ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨਾ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਖੇਤੀ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ।

ਪਰ ਇਸ ਘਾਟੀ ਵਿਚ ਪਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਦੁਰਲੱਭ ਜਾਤੀਆਂ ਅਲੋਪ ਹੋ ਜਾਣ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕੇਰਲ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇਹ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਤਿਆਗਣਾ ਪਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਟਾਈਗਰ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ (Tiger Project) ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਟਾਈਗਰ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ (Tiger Project) – IUCN ਅਤੇ WWF-N ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਟਾਈਗਰ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦਾ ਆਰੰਭ ਇਕ ਅਪਰੈਲ ਸੰਨ 1973 ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਬਾਘਾਂ (Tigers) ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਲਗਪਗ 25 ਟਾਈਗਰ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦੇ ਅਧੀਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਬਾਘਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ । ਬਾਘ (Tiger) ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਦੇ ਸਿਖਰ ਉੱਤੇ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੀ ਅਮੀਰੀ ਦੇ ਇਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਜੋਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਬੜੀ ਮਹੱਤਤਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਗੰਗਾ ਐਕਸ਼ਨ ਪਲੈਨ (Ganga Action Plan) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੰਗਾ ਐਕਸ਼ਨ ਪਲੈਨ ਦਾ ਆਰੰਭ ਸੰਨ 1985 ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਗੰਗਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਸੀ । ਇਹ ਯੋਜਨਾ ਗੰਗਾ
ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਲਿਆ (Ganga Project Directorate) ਦੇ ਅਧੀਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਦੇ ਅਧੀਨ ਗੰਗਾ ਦਰਿਆ ਦੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ‘ਤੇ ਵਸੇ ਹੋਏ ਕਸਬਿਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਮਲ ਨਿਰੂਪਣ ਪਲਾਂਟ (Sewage Treatment Plants) ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਿਰੂਪਣ ਪਲਾਂਟਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਗਪਗ 1,000 ਮਿਲੀਅਨ ਲਿਟਰ (1,000 Million Litre) ਪਾਣੀ ਦਾ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਨਿਰੂਪਣ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਸੀ । ਪਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾ ਦੇਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਯੋਜਨਾ ਸਿਰੇ ਨਾ ਚੜ੍ਹ ਸਕੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ (Chipko Movement) ਦੇ ਮੁੱਖ ਲੱਛਣ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਉੱਤੇ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਅੰਦੋਲਨ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਗੈਰ ਸਿਆਸੀ ਹੈ ।
2. ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਉੱਤੇ ਕੁੱਝ ਬੁਨਿਆਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਉਠਾ ਦਿੱਤੇ ਕਿ ਕੁਦਰਤੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਕੇ ਹੀ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
3. ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ ਮੁਕੰਮਲ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਵੈਇੱਛਤ ਅੰਦੋਲਨ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਅਤੇ ਵਣ ਸੰਪੱਤੀ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ ।
4. ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਮੰਤਵ ਕੁਦਰਤੀ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਸੰਤੁਲਨ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ ਹੈ ।
5. ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ 5 Fs (ਪੰਜ ਐਫਾਂ) ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਦੇਣਾ ਵੀ ਸੀ ।

ਇਹ ਪੰਜF ਹਨ-

• F = Food ਭੋਜਨ/ਖ਼ੁਰਾਕ,
• F = Fodder (ਚਾਰਾ),
• F = Fuel (ਈਂਧਨ),
• F = Fibre (ਰੇਸ਼ੇ) ਅਤੇ
• Fertilizers Trees (ਖਾਦਾਂ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਰੁੱਖ) ਤੇ ਸਮੁੱਚੀ ਸਮੁਦਾਇ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਸਵੈ-ਨਿਰਭਰ (Self-sufficient) ਬਣਾਉਣਾ ਵੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਪੇਂਡੂ ਲੋਕਾਂ ਵਲੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਦੋ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ
2. ਐਪੀਕੋ ਅੰਦੋਲਨ-ਇਹ ਅੰਦੋਲਨ ਕੁਮਵਾਰ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਪੁਰਾਣੀ ਯੂ.ਪੀ.) ਅਤੇ ਕਰਨਾਟਕ ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਗਏ ।

 

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸੰਯੁਕਤ ਵਣ-ਪ੍ਰਬੰਧਣ (Joint Forest Management) ਦੇ ਮੁੱਖ ਲੱਛਣਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੰਯੁਕਤ ਵਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (JFM) ਦੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਪਹੁੰਚ (Participatory Approach) ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਇਕ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਸੰਨ 1988 ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਣ ਪਾਲਿਸੀ (National Forest Policy) ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਸੰਨ 1990 ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਸੰਯੁਕਤ ਵਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਕਮੇਟੀਆਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਸਥਾਨਿਕ ਸਮੁਦਾਇ ਦੀ ਆਪਸੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਜੋ ਨਸ਼ਟ ਹੋਏ ਵਣਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਨਵੇਂ ਰੁੱਖ ਉਗਾ ਕੇ ਵਣ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਣ । ਸੰਯੁਕਤ ਵਣ-ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ, ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਫ਼ਰਜ਼, ਵਣਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ | ਅਜੇ ਤਕ ਦੇਸ਼ ਦੇ 17 ਰਾਜਾਂ ਨੇ JFM ਸੰਬੰਧੀ ਆਪਣੇ ਮਤੇ ਪਾਸ ਕੀਤੇ ਹਨ ।

ਵਣਾਂ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਦੇ ਲਈ JFM ਵਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸੁਝਾਅ ਹਨ-

1. ਜੇ ਐੱਫ਼ ਐੱਮ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਗਠਨ, ਵਣਵਿਭਾਗ ਅਤੇ ਸਥਾਨਿਕ ਸਮੁਦਾਇ ਰਲ-ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ।
2. ਸਥਾਨਿਕ ਸਮੁਦਾਇ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਲਾਭ ਪਾਤਰ (Beneficiary) ਹਨ, ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਮਨਜ਼ੂਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਰਾਸ਼ੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਹੱਕਦਾਰ ਹਨ ।
3. ਲਾਭ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਮਲਕੀਅਤ ਦਾ ਹੱਕ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।
4. ਲਾਭ ਪਾਤਰ ਘਾਹ, ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ/ਟਹਿਣੀਆਂ ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਭਾਗ (Top of branches) ਅਤੇ ਵਣ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਛੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਵਣਾਂ ਦੇ ਕਾਮਯਾਬੀ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਣ ਉਪਰੰਤ ਲਾਭ ਪਾਤਰ ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਨੂੰ ਵੇਚ ਕੇ ਲਾਭ ਉਠਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
5. ਲਾਭ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਕਾਰਜ ਸੰਬੰਧੀ ਸਕੀਮਾਂ (Working Schemes) ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣ ।
6. ਨਰਸਰੀ ਤਿਆਰ (Nurseries) ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਤੋਂ ਠੀਕ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਬਦਲੇ ਢੁੱਕਵੀਆਂ ਗ੍ਰਾਂਟਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ।
7. JFM ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਡੰਗਰਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਚਾਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ-
1. ਸਾਈਲੈਂਟ ਘਾਟੀ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ (Silent Valley Project)
ਜਾਂ
ਸਾਈਲੈਂਟ ਘਾਟੀ ਦੀ ਕੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ?
2. ਕ੍ਰਿਸ਼ੀ/ਐਗੋ-ਫਾਰੈਸਟਰੀ (Agro-forestry) ।
ਜਾਂ
ਖੇਤੀ ਫਾਰੈਸਟਰੀ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਈਲੈਂਟ ਘਾਟੀ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ (Silent Valley Project)-
1. ਸਾਈਲੈਂਟ ਘਾਟੀ ਪਣ-ਬਿਜਲੀ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ (Silent Valley Hydro-electricity Project) ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਕੇਰਲ ਪ੍ਰਾਂਤ ਨੂੰ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਘਾਟ ਵਾਲੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਸਿੰਜਾਈ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਦੇਣਾ ਵੀ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਖੇਤੀ ਤੋਂ ਪਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਉਪਜ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਮੌਕੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਸਕਣ । ਪਰ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਾਈਲੈਂਟ ਘਾਟੀ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਖੇਤਰ ਵਿਚਲੇ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਕਟਾਈ ਕਰਨੀ ਪੈਣੀ ਸੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚ ਫੁੱਲਦਾਰ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ 900 ਦੁਰਲੱਭ ਅਤੇ ਵੱਡਮੁੱਲੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਅਤੇ ਕਈ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀਆਂ ਫਰਨਜ਼ (Ferms) ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਦੁਰਲੱਭ ਜਾਤੀਆਂ ਵੀ ਇਸ ਘਾਟੀ ਵਿਚ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਘਾਟੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਜੈਵਿਕ ਅਤੇ ਜਣਨਿਕ ਵਿਰਾਸਤ ਵਾਲੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਥਾਂ ਹੈ ।

ਕੇਰਲ ਸ਼ਸਤਰ ਸਾਹਿਤ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ (Kerala Sastra Sahit Parashid) ਨੇ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਵੰਡ ਬਾਰੇ ਬਿਜਲੀ ਬੋਰਡ ਦੀਆਂ ਦੋਸ਼ਪੂਰਨ ਪਾਲੀਸੀਆਂ (Faulty Policies) ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਿੰਜਾਈ ਦੇ ਦੁਸਰੇ, ਬਦਲਵੇਂ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ । ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਨੇ ਬੜਾ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਆਖਿਆ ਕਿ ਸਾਈਲੈਂਟ ਘਾਟੀ ਬਾਕੀ ਰਹਿੰਦੇ ਵਰਖਾ ਵਣਾਂ ਦਾ ਕੇਰਲ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਘਾਟ ਇੱਥੇ ਸਥਿਤ ਇਕ ਸਥਾਨ ਹੈ ।

ਇਸ ਸੰਗਠਨ ਦੇ ਦਬਾਉ ਹੇਠ ਕੇਰਲ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਹ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਸਾਈਲੈਂਟ ਘਾਟੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਰਿਜ਼ਰਵ (Biosphere Reserve) ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

2. ਕ੍ਰਿਸ਼ੀ/ਐਗੋ-ਫਾਰੈਸਟਰੀ (Agro-Forestry)-
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ (Definition) – ਖੇਤੀ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਉਗਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ, ਖੇਤਾਂ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ/ਕਿਨਾਰਿਆਂ, ਰੇਲ ਪਟੜੀਆਂ ਦੇ ਲਾਗੇ ਅਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣ ਨੂੰ ਐਗਰੋ-ਫਾਰੈਸਟਰੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਅਸਲ ਵਿਚ ਐਗੋ-ਫਾਰੈਸਟਰੀ, ਪੁਰਾਤਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਤਕਨੀਕ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਤੋਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ, ਫਾਰੈਸਟਰੀ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ ਦੇ ਰਿਵਾਜ ਦਾ ਆਧੁਨਿਕ ਨਾਮ ਹੀ ਹੈ । ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਫਾਰੈਸਟਰੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਐਗਰੋ-ਫਾਰੈਸਟਰੀ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲਾਹੇਵੰਦ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਆਬਾਦੀ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਵਾਧਾ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਫਾਰੈਸਟਰੀ ਉੱਪਰ ਮਾੜਾ ਅਸਰ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੈ ਰਹੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਚਰਨ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਦੀ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਟਾਈ ਅਤੇ ਲਦਾਈ ਆਦਿ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕੇ ।

ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਐਗੋ-ਫਾਰੈਸਟਰੀ ਤੇ ਜਨਤਕ ਦਬਾਉ ਦੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਨਾ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਅਣਜਾਣੀ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੀ ਹੀ ਲੋੜ ਹੈ | ਐਗੋ-ਫਾਰੈਸਟਰੀ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਸ ਸਕੀਮ ਤੋਂ ਚਾਰਾ, ਈਂਧਨ, ਫ਼ਸਲਾਂ ਅਤੇ ਇਮਾਰਤੀ ਲੱਕੜੀ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਉਪਰੋਕਤ ਦੱਸੇ ਗਏ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿੱਕਰ, ਅੰਬ, ਸਫ਼ੈਦਾ, ਪਾਪੂਲਰ ਅਤੇ ਸਰੀਂਹ ਆਦਿ ਰੁੱਖ ਲਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਕ੍ਰਿਸ਼ੀ/ਐਸ਼ੋ-ਫਾਰੈਸਟਰੀ ਦੇ ਕੁੱਝ ਫ਼ਾਇਦੇ (Some Advantages of Agro-forestry)

1. ਗੈਰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਕਟਾਈ, ਢੁਆਈ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਚਾਰਨ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ ।
2. ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਨਿਰ-ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥਾਂ (Non-food products) ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਐਗੋ-ਫਾਰੈਸਟਰੀ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਜੁੜਨ ਸ਼ਕਤੀ (Conservative) ਵਾਲੀ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 18 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਿਰਿਆ (ਭਾਗ-5) Important Questions and Answers.

PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 18 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਿਰਿਆ (ਭਾਗ-5)

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਤਿਆਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਵਸਤਾਂ ਦੇ ਢੁੱਕਵੇਂ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਤਿਆਗੇ ਹੋਏ ਪਦਾਰਥਾਂ (ਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ/ਕਚਰੇ) ਦੇ ਢੁੱਕਵੇਂ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਨੂੰ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (Waste Management) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਉਹ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ ਕਿਹੜੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੁਚੱਜੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ, ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਕਾਗਜ਼ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪੁਨਰ ਚੱਕਰਣ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਲਾਸਟਿਕ, ਕੱਚ, ਰਸੋਈ ਘਰ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ, ਕਾਗਜ਼ ਅਤੇ ਧਾਤਾਂ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਉਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਥੋੜੇ ਜਿਹੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਪਿੱਛੋਂ ਮੁੜ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਸਾਮਾਨ, ਫਰਨੀਚਰ, ਕੱਪੜੇ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਕਿੰਨੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਠੋਸ ਕਚਰਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਤਕਰੀਬਨ 500 ਗ੍ਰਾਮ । (WHO ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਮੁੜ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਦੋ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਮੁੜ ਭਰੇ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਪੈਨ (Fountain Pen)
2. ਕਾਗਜ਼ ਦੇ ਦੋਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
3R ਸਿਧਾਂਤ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
3R ਸਿਧਾਂਤ-R=Reuse (ਮੁੜ ਵਰਤੋਂ), R=Recycling) ਪੁਨਰ-ਚੱਕਰਣ ਅਤੇ R=Reduce (ਘਟਾਉਣਾ/ਘੱਟ ਕਰਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਖੁਰਾਕ (ਚਾਰਾ) ਵਜੋਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਕਿਸ ਠੋਸ ਕਚਰੇ ਦਾ ਪੁਨਰ ਚੱਕਰਣ ਕਰਨਾ ਕਠਿਨ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਲਾਸਟਿਕ ਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਪੁਨਰ ਚੱਕਰਣ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਨਵੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਬਦਲਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਪੁਨਰ ਚੱਕਰਣ ਦਾ ਇਕ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਰਤੇ ਗਏ ਪੁਰਾਣੇ ਕਾਗਜ਼ ਤੋਂ ਨਵਾਂ ਕਾਗਜ਼ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਸਾਰੇ (Silt) ਵਰਗੇ ਕਚਰੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਸ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇੱਟਾਂ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਅਜਿਹੀ ਚਾਰ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ਜਿਹੜੇ ਠੋਸ ਕਚਰਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਖਾਣਾਂ ਦੀ ਖੁਦਾਈ
2. ਕੱਪੜਾ ਉਦਯੋਗ
3. ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ
4. ਸੀਮੇਂਟ ਦੇ ਕਾਰਖਾਨੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਉੱਗਣ ਵਾਲੇ ਅਜਿਹੇ ਪੌਦੇ ਦਾ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ਜਿਸ ਤੋਂ ਖਾਦਾਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਖ਼ੁਰਾਕ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਪੌਦੇ ਦਾ ਨਾਮ ਜਲਕੁੰਭੀ (Water hyacinth) ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਗੰਨੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨੂੰ ਕਿਸ ਕੰਮ ਲਈ ਵਰਤਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਜਾਂ ਗੱਤਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿਖੇ ਚੱਟਾਨ ਬਾਗ਼ (Rock Garden) ਕਿਸ ਨੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ੀ ਨੇਕ ਚੰਦ ਨੇ । ਇਸ ਨੇ ਬਾਗ਼ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਘਰੇਲੂ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੀ ਟੁੱਟ-ਭੱਜ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਘਰੇਲੂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ
ਉੱਤਰ-
ਘਰੇਲੁ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨੂੰ ਬਨਸਪਤੀ ਖਾਦ/ਕੰਪੋਸਟ ਖਾਦ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਠੋਸ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ (ਕਚਰਾ) ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਠੋਸ ਕਚਰਾ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ-

1. ਤਾਪ ਬਿਜਲੀ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਉੱਡਣੀ/ਉਡਾਰੂ ਸੁਆਹ (Flyash) ਨੂੰ ਸੀਮਿੰਟ ਨਾਲ ਰਲਾ ਕੇ ਭਵਨ ਉਸਾਰੀ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਵਰਤਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਸੁਆਹ ਦੇ ਸੰਘਟਕਾਂ ਵਿਚ ਸਿਲੀਕਾ (Silica), ਲੋਹਾ ਅਤੇ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਵਿਸ਼ੈਲੀਆਂ ਭਾਰੀ ਧਾਤਾਂ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਸੁਆਹ ਨੂੰ ਨੀਵੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ਅਤੇ ਟੋਏ ਆਦਿ ਦੀ ਭਰਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਵਰਤਦੇ ਹਨ । ਕੀ ਇਹ ਸੁਆਹ, ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਭੌਤਿਕ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਸਿੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਸਮੋਈ ਰੱਖਣ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ।

2. ਧਾਤਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ, ਜੀਵਨਾਸ਼ਿਕ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ, ਕਾਗਜ਼, ਰਬੜ, ਰੰਗ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਉਦਯੋਗ ਵੀ ਠੋਸ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਅਜਿਹੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਤੋਂ ਖ਼ਤਰਨਾਕ, ਠੋਸ ਪਦਾਰਥ, ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਖੋਰਨ (Corrosive) ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਛੇਤੀ ਅੱਗ ਫੜਦੇ ਹਨ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਉਤਪਾਦ ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਹਤ ਲਈ ਨੁਕਸਾਨਦਾਇਕ ਹਨ ।

3. ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਜਿਹੜਾ ਠੋਸ ਕਚਰਾ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਵਿਚ ਲਹੂ ਨਾਲ ਲਿਬੜੀਆਂ ਪੱਟੀਆਂ ਅਤੇ ਰੂੰ (Cotton), ਸੂਈਆਂ ਅਤੇ ਸਰਿੰਜਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਖ਼ਾਲੀ ਬੋਤਲਾਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਇਸ ਕਚਰੇ ਵਿਚ ਰੋਗਜਨਕ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹੇ ਕਚਰੇ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਬੜੀ ਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

4. ਉਹ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣੇ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਵੀ ਠੋਸ ਕਚਰੇ ਦੇ ਸਰੋਤ ਹਨ ।

5. ਇਲੈਂਕਨਿਕ ਕਚਰਾ (E-Waste) – ਇਸ ਵਿਚ ਪੁਰਾਣੇ ਕੰਪਿਊਟਰ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਪੁਰਜ਼ੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮਿਊਂਸੀਪਲ (ਸ਼ਹਿਰੀ) ਠੋਸ ਕਚਰੇ ‘ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਘਰਾਂ, ਦਫ਼ਤਰਾਂ, ਸਟੋਰਾਂ ਅਤੇ ਸਕੂਲਾਂ ਆਦਿ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਖ਼ਤ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਠੋਸ ਕਚਰਾ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਮਿਊਂਸੀਪਲ ਕਮੇਟੀ ਅਜਿਹੇ ਕਚਰੇ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਚਰੇ ਦੇ ਘਟਕਾਂ ਵਿਚ ਕਾਗਜ਼ ਦੇ ਟੁਕੜੇ, ਬਚਿਆ ਹੋਇਆ ਭੋਜਨ, ਕੱਚ, ਰਬੜ, ਧਾਤਾਂ, ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਟੁੱਟ-ਭੱਜ, ਚਮੜਾ ਅਤੇ ਫਟੇਪੁਰਾਣੇ ਕੱਪੜੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਕਚਰੇ ਨੂੰ ਸਾੜਨ ਨਾਲ ਇਸ ਦਾ ਆਇਤਨ (Volume) ਘੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਕਈ ਵਾਰੀ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਵੀ ਹੁੰਦਾ | ਕਚਰੇ ਦੇ ਅੰਸ਼ਕ ਸੜਣ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਜਿਹੜਾ ਕਚਰਾ ਬਾਕੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਤੇ ਚੁਹੇ ਅਤੇ ਮੱਖੀਆਂ ਪਲਦੀਆਂ ਅਤੇ ਨਸਲਕਸ਼ੀ (Breeding) ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਵਜੋਂ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੁਨਰ ਚੱਕਰਣ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਵਾਟਰ ਵਰਕਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਗਾਧ (Silt) ਅਤੇ ਤਾਪ ਬਿਜਲੀ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਉੱਡਣੀ ਸੁਆਹ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਮਕਾਨ ਉਸਾਰੀ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸਮੱਗਰੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇੱਟਾਂ ਆਦਿ, ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
2. ਗੰਨੇ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਤੋਂ ਕਾਗਜ਼ ਅਤੇ ਗੱਤਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀਆਂ ਖੱਲਾਂ (Hides) ਤੋਂ ਚਮੜਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
4. ਉਦਯੋਗਾਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਧਾਤਾਂ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਾਤਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵ-ਨਿਸ਼ਕਰਸ਼ਕ ਤਕਨਾਲੋਜੀ (Bio-extractive technology) ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਅਧਿਆਪਕ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਧਿਆਪਕ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ (Role of the teacher)
1. ਅਨਪੜ੍ਹ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਅਧਿਆਪਕ ਕਾਰਜਸ਼ਾਲਾ (Workshop) ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

2. ਅਧਿਆਪਕ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਕੂਲ ਦੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਹਰੀ-ਭਰੀ ਮੁਹਿੰਮ ਦਾ ਆਰੰਭ ਕਰੇ, ਤਾਂ ਜੋ ਠੋਸ ਕਚਰੇ ਦੇ ਯੋਗ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਨੂੰ ਕਾਮਯਾਬ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ।

3. ਠੋਸ ਕਚਰੇ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਸੰਬੰਧੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿਚ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਭਾਗ ਲੈਣ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਸੂਚੀ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ ।

4. ਜੀਵ ਵਿਘਟਣਸ਼ੀਲ ਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਬਨਸਪਤੀ ਖਾਦ (Compost) ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਗੰਡੋਇਆਂ (Earthwom) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕਾਰਬਨੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਤੋਂ ਰੀਡੋਇਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਖਾਦ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੇ ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨੂੰ ਕਿਰਮ ਕੰਪੋਸਟਿੰਗ (Vermi composting) ਜਾਂ ਕਿਰਮ ਬਨਸਪਤੀ ਖਾਦ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਕਿਰਮ ਕੰਪੋਸਟਿੰਗ ਇਕ ਜੈਵਿਕ ਕਿਰਿਆ ਹੈ । ਬਨਸਪਤੀ ਖਾਦ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੇ ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਵਿਚ, ਕਾਰਬਨੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦਾ ਇਕ ਟੋਏ ਵਿਚ ਢੇਰ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਿਸਮ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਟੋਇਆਂ ਨੂੰ ਕਿਰਮ ਟੋਏ (Vermipits) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਟੋਇਆਂ ਵਿਚ ਗੰਡੋਇਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । 4 ਤੋਂ 45 ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਗੰਡੋਏ ਇਸ ਕਾਰਬਨੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨੂੰ ਕਾਰਬਨੀ ਖਾਦ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਨਸਪਤੀ ਖਾਦ ਜਾਂ ਕੰਪੋਸਟ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਖਾਦ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬੜੀ ਅਮੀਰ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਚਰੇ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗਾ ਤਰੀਕਾ 3-R ਪਹੁੰਚ ਹੈ । ਇਸ ਤੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਚਰੇ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਲਈ 3-R ਪਹੁੰਚ (3-R approach) ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਤਰੀਕਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ-
R = Reduce ਭਾਵ ਘਟਾਓ-ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦੀ ਇਸ ਵਿਧੀ ਵਿਚ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਝਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ ਅਤੇ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਤਪਾਦਨ ਹੋ ਸਕੇ । ਇਸ ਵਿਧੀ ਅਨੁਸਾਰ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਥੈਲੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਘਟਾਈ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਮੁੜ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ (Use of Reusable Materials) ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹੰਡਣਸਾਰ ਭਾਂਡੇ (ਬਰਤਨ), ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਨੈਪਕਿਨ, ਮੁੜ ਭਰੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪੈਂਨ ਅਤੇ ਮੁਰੰਮਤ ਯੋਗ ਫ਼ਰਨੀਚਰ ਆਦਿ ।

ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਪੁਨਰ ਚੱਕਰਣ (Recycling of Wastes) – ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਨਵੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨੀਆਂ, ਤਾਂ ਜੋ ਸਮਾਜ ਕਾਇਮ ਰਹਿ ਸਕੇ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉੱਡਦੀ ਸੁਆਹ ਅਤੇ ਗਾਰ ਤੋਂ ਇੱਟਾਂ ਬਣਾਉਣੀਆਂ, ਗੰਨਿਆਂ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਤੋਂ ਕਾਗਜ਼ ਅਤੇ ਗੱਤਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ, ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਤੋਂ ਉਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ, ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਤੋਂ ਬਿਜਲੀ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਰੇਸ਼ਮ ਦੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਤਿਆਗੇ ਹੋਏ ਪਿਉ (Pupae) ਤੋਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਖ਼ੁਰਾਕ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਘਰੇਲੂ, ਮਿਊਂਸੀਪਲ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਸੰਭਾਲ ਵਲੋਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਘਰੇਲੂ, ਮਿਊਂਸੀਪਲ ਅਤੇ ਸਿਹਤ-ਸੰਭਾਲ ਵਲੋਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥ ।

ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ (Activities)	ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਠੋਸ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥ (Solid wastes generated)
ਘਰੇਲੂ (Domestic)	ਕਾਗ਼ਜ਼, ਪਲਾਸਟਿਕ, ਟੁੱਟਿਆ ਹੋਇਆ ਕੱਚ ਅਤੇ ਕੱਚ ਦੇ ਗਲਾਸ ਆਦਿ, ਫਟੇ-ਪੁਰਾਣੇ ਕੱਪੜੇ, ਫਲ, ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦੇ ਛਿਲਕੇ ਆਦਿ ।
ਮਿਊਂਸੀਪਲ (Municipal)	ਗਲੀਆਂ/ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਠੋਸ ਕਚਰਾ, ਸੜਕਾਂ, ਸਕੂਲਾਂ, ਕਾਲਜਾਂ, ਦਫ਼ਤਰਾਂ, ਉਦਯੋਗਾਂ, ਦੁਕਾਨਾਂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਠੋਸ ਕਚਰਾ ।
ਸਿਹਤ ਸੰਭਾਲ (Health Care)	ਸਰਿੰਜਾਂ, ਤੂੰ, ਬੋਤਲਾਂ, ਲਹੂ ਭਿੱਜੀਆਂ ਪੱਟੀਆਂ, ਖਾਲੀ ਸ਼ੀਸ਼ੀਆਂ ਆਦਿ ।

Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 17 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਿਰਿਆ (ਭਾਗ-4) Important Questions and Answers.

PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 17 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਿਰਿਆ (ਭਾਗ-4)

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ, ਹਵਾ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਭੌਤਿਕ, ਰਸਾਇਣਿਕ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਗੁਣਾਂ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਅਣਚਾਹੀ ਤਬਦੀਲੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ (Pollutants) ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਹੜੇ ਪਦਾਰਥ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਪੈਦਾ ਕਰਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਜਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ
2. ਵਾਯੂ/ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਤੇ
3. ਮਿੱਟੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਉਤਪੱਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਕੁਦਰਤੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ
2. ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਆ ਗਿਆ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
(i) ਕੁਦਰਤੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਤੇ
(i) ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਉਦਾਹਰਣ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਕੁਦਰਤੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Natural Pollution) – ਜਵਾਲਾ ਮੁਖੀਆਂ ਦਾ ਫਟਣਾ, ਹਨੇਰੀਆਂ ਆਦਿ ।
(ii) ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Anthropogenic Pollutionਉਦਯੋਗ, ਸਵੈਚਲਿਤ ਵਾਹਨ, ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਭੌਤਿਕ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਗੈਸੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Gaseous Pollution)
2. ਧੂੜ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Dust Pollution)
3. ਤਾਪ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Thermal Pollution)
4. ਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Noise Pollution) ਅਤੇ
5. ਰੇਡੀਓ ਐਕਟਿਵ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Radio Active Pollution) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਏਰੋਸੋਲਜ਼ (Aerosols) ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਸਰੋਤ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੈਂਟ (Jet) ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕਿਹੜੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਰਸਾਇਣਿਕ ਆਕਸੀਕਾਰਕ (Photo Chemical Oxident) ਹਵਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਿਰਾਕਸੀ ਏਸਿਲ ਨਾਈਟ੍ਰੇਟ, ਓਜ਼ੋਨ ਅਤੇ ਐਲਡੀਹਾਈਡ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸਲਫਰ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾਂ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਲਫਰ ਮੁਕਤ ਕੋਲੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਲਫਰ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੇ ਲਈ ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਿਹੜਾ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਇਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ (ਸੁਰੱਖਿਆ) ਐਕਟ 1986 (Environment Protection Act-1986) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਉਹ ਕਿਹੜੇ ਕਾਰਕ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਸੰਘਣਤਾ (Concentration of Pollutants)
2. ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਦਾ ਸਮਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਪੌਦਿਆਂ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਦੋ ਦੁਸ਼ਟ ਪ੍ਰਭਾਵ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੌਦਿਆਂ ਦਾ ਵਾਧਾ ਰੁਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਚ ਕਮੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਕਣਮਈ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਲੈੱਕਟਰੋਸਟੈਟਿਕ ਪੈਸੀਪੀਟੇਟਰਜ਼ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ 98% ਠੋਸ ਕਣ ਮਾਦਾ ਨੂੰ ਕੱਢਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਯੰਤਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤਾਪ ਬਿਜਲੀ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਵਿਚ ਉੱਚੀਆਂ ਚਿਮਨੀਆਂ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ‘ ਕਿਉਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਤਾਂ ਜੋ ਧਰਤੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨਾ ਫੈਲੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਵੈ ਚਲਿਤ ਵਾਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਵਾਹਨਾਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿਹੜਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲੈਂਡ (Lead) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਥਾਂਵੇਂ ਨਾਲ ਹਟਾਇਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਲਫਰ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਉਤਪ੍ਰੇਰਕ ਪਰਿਵਰਤਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹੜੀਆਂ ਧਾਤਾਂ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਉਤਪ੍ਰੇਰਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਲੈਟੀਨਮ, ਪੇਲੇਡੀਅਮ ਅਤੇ ਰੇਡੀਅਮ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਧਾਨ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਪਸ਼ਕ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੀਥੇਨ (Methane) ਗੈਸ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਉਹ ਚਲਿਤ ਸਾਧਨ ਕਿਹੜੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਸ਼ੋਰ ਦੇ ਸਰੋਤ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਰੇਲਵੇ ਇੰਜਣ ਅਤੇ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਅਤੇ ਵਾਹਨ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਜੀਵਨ ਵਿਘਟਣਸ਼ੀਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਦਾ ਨਾਮ ਲਵੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਘਰੇਲੂ ਸੀਵੇਜ/ਮਲ-ਮੂਤਰ (Domestic sewage) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਸੀ. ਐੱਨ. ਜੀ. (CNG) ਡੀਜ਼ਲ ਨਾਲੋਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਿਹਤਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
CNG ਘੱਟ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਡੀਜ਼ਲ ਨਾਲੋਂ ਬਿਹਤਰ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਇਨਫਰਾਰੈੱਡ ਅਤੇ ਅਲਟਾਸਾਊਂਡ ਦੀ ਫੀਕੁਐਂਸੀ (Frequency) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਨਫਰਾਰੈੱਡ ਦੀ ਫੀਕੁਐਂਸੀ 50 Hz ਤੋਂ ਥੱਲੇ ਹੈ ਅਤੇ ਅਲਟ੍ਰਾਸਾਊਂਡ ਦੀ ਵੀ ਕੁਐਂਸੀ 15000 Hz ਤੋ ਵੱਧ ਹੈ (Hz = Hertz) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਸ਼ੋਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖਾਂ ਉੱਪਰ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਦੋ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਨੀਂਦ ਨਾ ਆਉਣਾ
2. ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ ਵਿਚ ਵਾਧਾ
3. ਸਿਰਦਰਦ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਪਿਠ ਭੂਮੀ (Back ground) ਰੇਡੀਏਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਦੁਸ਼ਟ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੈਂਸਰ ਦਾ ਰੋਗ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਖੂਨ ਦਾ ਕੈਂਸਰ ਅਤੇ ਉਤਪਰਿਵਰਤਨ (Mutations)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਰੇਡੀਓ ਐਕਟਿਵ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ, ਜਿਹੜੇ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਰੇਡੀਅਮ ਅਤੇ ਸਟੂਸ਼ੀਅਮ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27.
ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਪੁਨਰ-ਚੱਕਰਣ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਧਾਤਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਤਾਂਬਾ, ਲੋਹਾ, ਨਿਕਲ, ਸਿਲੀਕਾਨ ਅਤੇ ਸੋਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 28.
ਰੇਡੀਓ ਐਕਟਿਵੀਟੀ (Radio activity) ਦੇ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਰੇਡੀਓ ਐਕਟਿਵ ਕਚਰੇ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਨੀਵੀਂ ਪੱਧਰ (Low level), ਦਰਮਿਆਨੀ ਪੱਧਰ (Intermediate level) ਅਤੇ ਉੱਚੀ ਪੱਧਰ (High level) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 29.
ਸੰਨ 2100 ਤਕ ਵਿਸ਼ਵਤਾਪਨ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿਚ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਵਾਧਾ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਉੱਤਰ-
1.4 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 5.8°C ਤਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 30.
ਈ-ਕਚਰਾ ਜਾਂ ਈ-ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ (e-waste) ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੁਰੰਮਤ ਨਾ ਹੋ ਸਕਣ ਵਾਲੇ ਕੰਪਿਊਟਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨਿਕ ਯੰਤਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 31.
ਸੀ. ਐਫ. ਸੀ. (CFC) ਅਤੇ ਡੀ. ਯੂ. (DU) ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਰੂਪ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
CFC = ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋ ਕਾਰਬਨਜ਼
DU = ਡੱਬਸਨ ਇਕਾਈ (Dobson unit)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 32.
ਡੱਬਸਨ ਇਕਾਈ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਪੱਧਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਦੇ ਸਿਰੇ ਤਕ ਓਜ਼ੋਨ ਦੀ ਮੋਟਾਈ ਨੂੰ ਮਾਪਣ ਦੀ ਇਕਾਈ ਨੂੰ ਡੱਬਸਨ ਇਕਾਈ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 33.
ਪਰਾਬੈਂਗਣੀ/ਅਲਟਾ ਵਾਇਲੈਂਟ B ਵਿਕੀਰਣਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅੱਖ ਦੇ ਕੋਰਨੀਆ (Cornea of eye) ਦੇ ਸੱਜਣ ਨੂੰ ਕੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਰਫ ਅੰਧਰਾਤਾ (Snow blindness) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 34.
ਮਥਰਾ ਦੇ ਤੇਲ ਸੋਧ ਕਾਰਖਾਨੇ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲਾ ਕਿਹੜਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਤਾਜ ਮਹੱਲ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਲਫਰ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 35.
ਓਜ਼ੋਨ ਮੰਡਲ (Ozone sphere) ਦੇ ਪਤਲਾ ਹੋਣ ਵਾਸਤੇ ਕਿਹੜੇ ਪਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਓਜ਼ੋਨ ਪ੍ਰਭਾਵ (Ozone effect) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 36.
ਧੁੰਦ-ਆਂ/ਸਮੋਗ (Smog) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧੂੰਏਂ ਅਤੇ ਧੁੰਦ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੁਮੇਲ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਸਮੋਗ ਜਾਂ ਧੁੰਦ-ਧੀਆਂ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 37.
ਪ੍ਰਾਰੰਭ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਜਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਣ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਿੰਦੂ ਸਰੋਤ ਅਤੇ ਅਣ-ਬਿੰਦੂ ਸਰੋਤ (Non-point sources) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 38.
ਪਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਅਣ-ਬਿੰਦੁ ਸਰੋਤ ਦਾ ਉਦਾਹਰਣ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਖੇਤਾਂ ਤੋਂ ਵਹਿਣ ਵਾਲਾ ਪਾਣੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 39.
ਪਾਣੀ ਦੇ ਜੈਵਿਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬੈਕਟੀਰੀਆ, ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ ਅਤੇ ਕਿਰਮ (Helminths) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 40.
ਪਾਣੀ ਦੇ ਭੌਤਿਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ (Physical pollutants) ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਤਾਪ ਅਤੇ ਗੰਧਲਾਪਨ (Turbidity) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 41.
ਪਾਣੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਭੈੜਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਤੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਵਹਿਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 42.
ਤਾਪ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਕ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਥਰਮਲ ਪਲਾਂਟਾਂ ਅਤੇ ਤੇਲ ਸੋਧਕ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਗਰਮ ਪਾਣੀ/ਵਹਿਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 43.
ਤਾਪ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਤਾਪ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਾਣੀ ਵਿਚਲੀ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਜਲੀ ਜੀਵ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 44.
ਮੈਲ ਜਾਂ ਚਿੱਕੜ (Sludge) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਅਤੇ ਐਲਗੀ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਮੈਲ ਜਾਂ ਚਿੱਕੜ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 45.
ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪਦੁਸ਼ਕ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਲਾਸਟਿਕ ਪਦਾਰਥ ਅਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 46.
ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਨਾਈਟੇਟਸ ਦੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਰੋਗ ਦਾ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਇਆਨੋਸਿਸ (Cyanosis) ਇਸ ਨੂੰ Blue Baby Syndrome ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 47.
ਪੈਨਟਰੋਪੀਕਲ ਨਦੀਨ (Pantropical weed) ਦਾ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਾਰਥੀਨੀਅਮ (Parthenium) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 48.
ਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਡੈਸੀਬਲਜ਼ (Decibels) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 49.
ਦਰਮਿਆਨੀ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸ਼ੋਰ ਦਾ ਮਾਨ ਕਿੰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
30-60 dB (ਡੈਸੀਬਲ) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 50.
ਕਿਹੜੀ ਅਵਾਜ਼ ਸ਼ੋਰ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਸ ਸ਼ੋਰ ਦੇ ਡੈਸੀਬਲ ਦਾ ਮਾਨ 80 DB ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋਵੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 51.
ਸ਼ੋਰ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਖੜਾਕ ਜਾਂ ਸੋਨਿਕ ਬੂਮਜ਼ (Sonic booms) ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਉੱਚੇ ਸ਼ੋਰ ਕਾਰਨ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ, ਖਿੜਕੀਆਂ ਦਾ ਖੜਕਣਾ, ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸੈੱਟ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਆਵਾਜ਼ ਦੇ ਵੇਗ ਨਾਲੋਂ ਤੇਜ਼ ਉੱਡਦੇ ਹਨ । ਵਧਿਆ ਹੋਇਆ ਰਕਤ ਦਬਾਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 52.
ਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਦੋ ਦੁਸ਼ਟ ਪ੍ਰਭਾਵ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਨੀਂਦ ਨਾ ਆਉਣਾ ਅਤੇ ਦਿਲ ਦਾ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਧੜਕਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 53.
ਪਰਾਬੈਂਗਣੀ-ਬੀ (Ultra violet-B) ਰੇਡੀਏਸ਼ਨ ਦਾ ਪੌਦਿਆਂ ਉੱਤੇ ਕੀ ਮਾੜਾ ਅਸਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰਾਵੈਂਗਣੀ-B ਰੇਡੀਏਸ਼ਨ ਦਾ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਨਿਊਕਲੀਕ ਐਸਿਡਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸਲੇਸ਼ਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਉੱਤੇ ਮਾੜਾ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 54.
ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਿਹੜੇ ਕਾਰਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਸੰਘਣਤਾ, ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਸਮਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 55.
ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ (ਨਿੱਜੀ) ਵਾਹਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਤਿਆਗਣ ਉਪਰੰਤ ਸਾਨੂੰ ਕਿਸ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਜਕੀ (Public) ਸਪੋਰਟ ਸਿਸਟਮ (Public Transport System) ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 56.
ਈ-ਕਚਰਾ (e-wastes) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੁਰੰਮਤ ਨਾ ਹੋ ਸਕਣ ਵਾਲੇ ਕੰਪਿਊਟਰਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਨਿਕ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਨਾ-ਵਰਤਣਯੋਗ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਈ-ਕਚਰਾ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 57.
ਕਿਸ ਗੈਸ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਹਦ ਤਕ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
CO₂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਹਦ ਤਕ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ । ਜੀਵ ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਅਜੀਵ-ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ, ਹਵਾ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਭੌਤਿਕ, ਰਸਾਇਣਿਕ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਗੁਣਾਂ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਅਣਚਾਹੀ ਤਬਦੀਲੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਆਖਦੇ ਹਨ | ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀ ਮੁੱਖ ਵਜ਼ਾ ਮਨੁੱਖੀ ਪ੍ਰਤੱਖ ਜਾਂ ਅਪ੍ਰਤੱਖ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਹਨ ।

ਜੀਵ ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਅਜੀਵ ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਵਿਚ ਅੰਤਰ

ਜੀਵ ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ	ਅਜੀਵ ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ
1. ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਵਿਘਟਨ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।	1. ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਵਿਘਟਨ ਸੂਖਮ ਜੀਵ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ।
2. ਜੀਵ ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ ਪਦੁਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।	2. ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ।
3. ਇਹ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਵਿਘਟਨ ਪਿੱਛੋਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਸੰਤੁਲਨ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਣ-ਪਸ਼ੂਆਂ ਦਾ ਗੋਬਰ ।	3. ਇਹ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਸੰਤੁਲਨ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ । ਉਦਾਹਰਣ-ਡੀ.ਡੀ.ਟੀ., ਪਲਾਸਟਿਕ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖੋ । ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ ? ਹਰੇਕ ’ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ (Pollutant) – ਜਿਹੜੇ ਪਦਾਰਥ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਨੂੰ ਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਆਂ, ਧੂੜ, ਰਸਾਇਣ (ਸਲਫਰ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ) ਅਤੇ ਸ਼ੋਰ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ (Types of Pollutants)

• ਜੀਵ ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ (Biodegradable) – ਇਹ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਕੁਦਰਤੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਵਿਘਟਨ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
• ਅਜੀਵ ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ (Non-biodegradable) – ਇਹ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਘਟਨ ਸੁਖਮਜੀਵ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਘਟਨ ਕੁਦਰਤੀ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਡੀ.ਡੀ.ਟੀ., ਪਲਾਸਟਿਕ, ਕੱਚ, ਧਾਤਾਂ ਅਤੇ ਬਨਾਉਣੀ ਸਾਜ-ਸਾਮਾਨ ਇਸ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਦੇ ਉਦਾਹਰਣ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਦੇ ਭੌਤਿਕ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਜਾਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭੌਤਿਕ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਵਰਗੀਕਰਨ-ਗੈਸਾਂ, ਠੋਸ ਕਣ, ਪਦਾਰਥ, ਤਾਪਮਾਨ, ਸ਼ੋਰ, ਅਤੇ ਰੇਡੀਓਐਕਟਿਵੀਟੀ ਆਦਿ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਦੁਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਗੈਸੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ, ਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ, ਥਰਮਲਤਾਪ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਅਤੇ ਰੇਡੀਓ ਐਕਟਿਵ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਘਟਕਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ/ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ
2. ਜਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ/ਜਲ ਮੰਡਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ
3. ਤੋਂ (ਮਿੱਟੀ) ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ/ਥਲ ਮੰਡਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ
4. ਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ
5. ਰੇਡੀਏਸ਼ਨ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਆਰੰਭ ਹੋਣ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀ ਵਰਗ ਵੰਡ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਾਰੰਭ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀ ਵਰਗ ਵੰਡ

1. ਕੁਦਰਤੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜਵਾਲਾ ਮੁਖੀ ਦਾ ਫਟਣਾ)
2. ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੀ ਹੈ ? ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਵਾ ਵਿਚ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਵਸਤਾਂ ਦੇ ਹਵਾ ਵਿਚ ਰਲਣ ਨੂੰ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹਵਾ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਦੇ ਘੱਟ ਜਾਣ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿਚ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਫੈਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਪਤਨ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਰਸਾਇਣਿਕ ਗੈਸਾਂ, ਮਿੱਟੀ/ਧੂੜ ਦੇ ਕਣ ਅਤੇ ਰੇਡੀਓਐਕਟਿਵ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਹਵਾ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ ।

(ੳ) ਹਵਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਗੈਸੀ ਪਦਾਰਥ – ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੈਸੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿਚ ਸਲਫਰ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ, ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ, ਕਾਰਬਨ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੇ ਆਕਸਾਈਡ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਹਾਈਡ੍ਰੋਕਾਰਬਨਜ਼, ਫਲੋਰਾਈਡਜ਼ ਅਤੇ ਪੀਰੌਕਸੀ ਏਸਿਲ ਨਾਈਟ (PAN) ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਰਸਾਇਣਿਕ ਆਕਸੀ ਕਾਰਕ ਅਤੇ ਐੱਲਡੀ ਹਾਈਡਜ ਵੀ ਹਵਾ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ । ਹਵਾ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹਾਈਡ੍ਰੋਕਾਰਬਨਜ਼ ਅਤੇ ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਆਕਸਾਈਡਜ਼ ਦੀਆਂ ਆਪਸੀ ਅੰਤਰ ਪ੍ਰਤਿਕਿਰਿਆ ਜਿਹੜੀਆਂ ਕਿ ਸੂਰਜੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੀਰੋਕਸੀ ਏਸਿਲ ਨਾਈਟ੍ਰੇਟ (PAN) ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਨਾਲੋਂ ਇਹ ਪਦੁਸ਼ਕ ਵਧੇਰੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲਾ ਹੈ । ਪਦੁਸ਼ਕਾਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੈਲੇ ਪਨ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਨੂੰ ਸਾਈਨਿਰਜਿਜ਼ਮ (Synergism) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

(ਅ) ਉਦਯੋਗਾਂ, ਪੱਥਰ ਕੁੱਟਣ ਵਾਲੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਅਤੇ ਸਵੈਚਲਿਤ ਵਾਹਨਾਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਠੋਸ ਕਣ, ਹਵਾ ਦੇ ਪ੍ਰਦੁਸ਼ਕ ਹਨ । ਮਹੀਨ ਹੋਣ ਦੇ ਕਰਕੇ ਇਹ ਕਣ ਹਵਾ ਵਿਚ ਲਟਕੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਣਮਈ (Particulate) ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਵਿਚ ਕਪਾਹ ਦੇ ਮਹੀਨ ਰੇਸ਼ੇ, ਐੱਸਬੈਸਟੋਜ਼, ਰੇਸ਼ੇ, ਲੈਂਡ, ਏਰੀਸੋਲਜ਼ (ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋਕਾਰਬਨਜ਼), ਪਾਲੀਕਲੋਰੀਨੇਟਿਡ ਬਾਈਫਿਨਾਈਲਜ਼ (Polychlorinated biphenyles), ਤੰਮਾਕੂ ਦਾ ਧੂੰਆਂ, ਸਮੋਗ ਅਤੇ ਪਰਾਗਕਣ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

(ੲ) ਰੇਡੀਓ ਐਕਟਿਵ ਪਦਾਰਥ ਸਮੋਗ ਇਹ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਨਿਊਕਲੀ ਵਿਸਫੋਟਕਾਂ ਜਾਂ ਨਿਊਕਲੀ ਬੰਬਾਂ ਦੇ ਫਟਣ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਸਰੋਤ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਸਰੋਤ-

1. ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਰੋਤ (Fixed Sources) – ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ, ਬਿਜਲੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਲਾਂਟ, ਧਾਤਾਂ ਪਿਘਲਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਭੱਠੀਆਂ ਅਤੇ ਛੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਉਦਯੋਗ ।
2. ਚਲਦੇ-ਫਿਰਦੇ ਸਰੋਤ (Mobile Sources) – ਇਸ ਵਿਚ ਢੋਆ-ਢੁਆਈ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਸਾਧਨ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕਾਰਬਨ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ (Carbon monoxide) ਦੇ (ਦੁਸ਼ਟ) ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਬਨ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ (CO), ਜਦੋਂ ਪਥਰਾਟ ਈਂਧਨ ਦਾ ਦਹਿਨ ਹਵਾ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਅਪੂਰਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ, ਇਹ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਗੈਸ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪੈਦਾ ਹੋਣ ‘ ਵਾਲੀ ਇਸ ਗੈਸ ਦਾ 50% ਸਵੈਚਲਿਤ ਵਾਹਨਾਂ ਦੀ ਦੇਣ ਹੈ । ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਇਹ ਗੈਸ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਰ ਤਕ ਨਹੀਂ ਠਹਿਰ ਸਕਦੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਆਕਸੀਕਰਨ ਹੋਣ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ, ਇਹ ਗੈਸ CO₂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕਾਰਬਨ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ ਗੈਸ ਪਾਣੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਬੜੀ ਵਿਸ਼ੈਲੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਇਹ ਗੈਸ ਸੁੰਘ ਲਈ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਹੀਮੋਗਲੋਬਿਨ ਵਰੋਣਕ ਦੀ ਆਕਸੀਜਨ ਲਿਜਾਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਇਹ ਗੈਸ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਵੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਉਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰ ਗੈਸਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ਜਿਹੜੀਆਂ ਹਵਾ ਨੂੰ ਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ, ਕਾਰਬਨ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ, ਸਲਫਰ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹਨ ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਘਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ (Effects of Air Pollution) – ਹਵਾ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸਾਹ ਅਤੇ ਹਿਰਦੇ (ਦਿਲ) ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਵਾਯੂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਫਲੋਰੋਸਿਸ (Fluorosis) ਨਾਮ ਦੀ ਬੀਮਾਰੀ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪੌਦਿਆਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਵਾਯੂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦਾ ਬੜਾ ਮਾੜਾ ਅਸਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਾਯੂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਤੋਂ ਭਵਨ ਵੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਨਹੀਂ ਹਨ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵੀ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ‘ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ (Control of Air Pollution) – ਹਵਾ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ, ਨਾ-ਨੁਕਸਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਗੈਸਾਂ (Harmless gases) ਤੋਂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖਰਿਆ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਤੇਲ ਸੋਧਣ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ਲਿਆਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਲੈਂਡ ਰਹਿਤ ਡੀਜ਼ਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਸਥਿਰ ਬਿਜਲਈ ਅਵਖੇਪਕ Electrostatic precipitator) ’ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਥਿਰ ਬਿਜਲਈ ਅਵਖੇਪਕ (Electrostatic precipitator) – ਇਹ ਯੰਤਰ ਤਾਪ ਘਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ 99% ਕਣਮਈ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਹਟਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਅਵਖੇਪ ਵਿੱਚ ਇਕ ਇਲੈੱਕਟੋਡ ਤਾਰ (Electrode wire) ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਪਲੇਟਾਂ (Collecting plates) ਦੀ ਇਕ ਸਟੇਜ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । (ਚਿੱਤਰ 17.1)

ਇਲੈੱਕਟ੍ਰੋਡ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਹਜ਼ਾਰ ਵੋਲਟਸ (Volts) ਉੱਪਰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਲੈੱਕਨਜ਼ (Electrons) ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕਾਰੋਨਾ (Carona) ਉਤਪੰਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਕੇਵਲ ਇਕ ਸਕਿੰਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਦੇ ਵਿਚ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਚੇਲੇਰਣ ਰਿਣ (Negative) ਚਾਰਜ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਕੱਤਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਖੁਰਦ ਪਲੇਟਾਂ ਧੂੜ ਦੇ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਧੂੜ ਦੇ ਕਣਾਂ ਦਾ ਵੇਗ ਭਾਵੇਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਪਲੇਟਾਂ ਧੂੜ ਦੇ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਡਿਗਣ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਥਾਂਵਾਂ (Scrubber) ਕਿਵੇਂ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਥਾਂਵਾਂ (Scrubber) – ਸਲਫਰ ਡਾਈ-ਆਕਸਾਈਡ ਵਰਗੀਆਂ ਨੁਕਸਾਨਦਾਇਕ ਗੈਸਾਂ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਥਾਂਵੇਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਮੁਕਤ ਹੋਏ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਲਫਰ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਮਿਲੀ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਭਾਂਵੇਂ ਵਿਚੋਂ ਦੀ ਗੁਜ਼ਾਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਇਸ ਪਦਾਰਥ ਉੱਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਫੁਹਾਰ ਛੱਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਚੁਨੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਸਲਫਰ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਹ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੁਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਇਹ ਗੈਸ ਚੁਨੇ (Lime) ਨਾਲ ਪ੍ਰਤਿਕਿਰਿਆ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਸਲਫੇਟ ਜਾਂ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਸਲਫਾਈਟ ਦਾ ਅਵਖੇਪਣ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਅਤੇ ਸੈਕੰਡਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

ਹਵਾ ਦੇ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ,	ਹਵਾ ਦੇ ਸੈਕੰਡਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ
1. ਹਵਾ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜੋ ਹਾਲਤ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਉਸ ਵੇਲੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਹੀ ਹਾਲਤ ਅੰਤ ਤਕ ਕਾਇਮ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।	1. ਹਵਾ ਦੇ ਇਹ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਦੁਸਰੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਵਿਚ ਬਦਲ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।
2. ਉਦਾਹਰਣ-ਡੀ.ਡੀ.ਟੀ., ਬੀ ਐਸ. ਜੀ., ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਆਕਸਾਈਡ, ਕਾਰਬਨ ਮੋਨੋਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਹਾਈਕ੍ਰੋਕਾਰਬਨਜ਼ ਆਦਿ ।	2. ਉਦਾਹਰਣ-ਓਜ਼ੋਨ, ਪੀਰੋਸੀਏਸਿਲ ਨਾਈਟ੍ਰੇਟ (PAN) ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਰਸਾਇਣ ਧੁੰਦ-ਧੂੰਆਂ (Smog) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਰਸਾਇਣ ਧੁੰਦ-ਧੂੰਆਂ (Photo-cliemical Smog) ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਦਾ ਜੈਵਿਕ ਸੰਸਾਰ (Biological world) ’ਤੇ ਕੀ ਅਸਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਰਸਾਇਣ-ਧੁੰਦ-ਧੂੰਆਂ (Photo-Chemical Smog) – ਇਹ ਸੈਕੰਡਰੀ ਦੂਸਰੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਹੈ । ਇਹ ਧੁੰਦ ਧੂੰਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਆਕਸੀਕਰਨ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਠੀਕ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਤਾਪਮਾਨ ਵੀ ਉੱਚਾ ਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇ । ਅਜਿਹੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੇ ਆਕਸਾਈਡਾਂ ਅਤੇ ਹਾਈਡਰੋਕਾਰਬਨਜ਼ ਦੀ । ਉਤਪੱਤੀ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੁਮੇਲ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੀਲੀ ਭੂਰੀ ਰੰਗਤ ਵਾਲਾ ਧੂੰਦ-ਬੂੰਆਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਹਵਾ ਨਹੀਂ ਚਲਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਥਿਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਦੋਵੇਂ ਪਦਾਰਥ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਰਸਾਇਣੀ ਪ੍ਰਤਿਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਰਸਾਇਣੀ ਆਕਸੀਕਾਰਕ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸਨੂੰ PAN ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪਦਾਰਥ (PAN) ਦਾ ਅਸਰ ਓਜ਼ੋਨ ‘ਤੇ ਮਾੜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । PAN ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਐਲਡੀਹਾਈਡ ਅਤੇ ਫਿਨੋਲਜ਼ ਵੀ ਬਣਦੇ ਹਨ | ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਰਸਾਇਣਿਕ ਧੁੰਦ ਧੁੰਏਂ ਦੇ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਕੋਈ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਇਸ ਧੁੰਦ ਧੂੰਏ ਨੂੰ ਲਾਂਸ ਏਂਜਲਜ (Los Angeles) ਧੁੰਦ-ਧੁਆਂ ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਜੈਵਿਕ ਦੁਨੀਆਂ ‘ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ (Effect on Biological World) – ਇਸ ਧੁੰਦ-ਧੂੰਏਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੱਤਿਆਂ ਦੀ ਰੰਗਤ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪੱਤੇ ਸਫੈਦ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਚਮਕੀਲੇ ਵੀ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ | ਪੱਤਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚ ਜ਼ਖਮ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਵਰਖਾ ਕੀ ਹੈ ? ਪੌਦਿਆਂ ਉੱਪਰ ਇਸ ਦੇ ਕੀ ਅਸਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਵਰਖਾ (Acid rain) – ਪਥਰਾਟ ਈਧਨਾਂ ਦੇ ਦਹਿਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਲਫਰ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਸਲਫਰ ਟਾਈਆਕਸਾਈਡ ਗੈਸਾਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਹਵਾ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਪਾਣੀ ਦੇ ਵਾਸ਼ਪਾਂ ਵਿਚ ਘੁਲ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਸਲਫਿਊਰਸ ਤੇਜ਼ਾਬ (Sulphurous acid) ਅਤੇ ਸਲਫਿਊਰਿਕ ਤੇਜ਼ਾਬ (Sulphuric acid) ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਇਹ ਪਦਾਰਥ ਮੀਂਹ ਜਾਂ ਬਰਫ਼ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਡਿੱਗਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਮੀਂਹ ਜਾਂ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਵਰਖਾ (Precipitation) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਮੀਂਹ ਦਾ pH = 5 – 6 ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ pH4 ਤੋਂ ਘੱਟ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਵਰਖਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੱਤਿਆਂ ਦਾ ਕਲੋਰੋਫਿਲ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦੀ ਹਰੀ ਦਿਖ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪੱਤਿਆਂ ਉੱਪਰ ਜ਼ਖਮ ਵੀ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਏਰੋਸੋਲਜ਼ (Aerosoles) ਕੀ ਹਨ ? ਇਸ ਦੇ ਸਰੋਤ ਕੀ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਏਰੋਸੋਲਜ਼ (Aerosols) – ਇਹ ਕੈਮੀਕਲ ਪਦਾਰਥ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਾਸ਼ਪਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਭੇਜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਏਰੋਸੋਲਜ਼ ਨੂੰ ਹਵਾ ਤਰਲ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਸਰੋਤ (Sources) – ਜੈਂਟ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮੁਕਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਕਲੋਰੋ ਫਲੋਰੋਕਾਰਬਨਜ਼ ।
ਦੁਸ਼ਟ ਪ੍ਰਭਾਵ (Harmful effects) – ਏਰੋਸੋਲਜ਼ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਕਲੋਰੇ ਫਲੋਰੋਕਾਰਬਨਜ਼ ਓਜ਼ੋਨ ਦੀ ਪਰਤ ਨੂੰ ਪਤਲਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪਰਾਂ-ਵੈਂਗਣੀ ਕਿਰਨਾਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਰੁਕਾਵਟ ਦੇ ਧਰਤੀ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਗ੍ਰਹਿ ਉੱਪਰ ਮੌਜੂਦ ਜੀਵਨ ਲਈ ਕਸ਼ਟ ਅਤੇ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਮਨੁੱਖੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਕਾਰਬਨ ਟੈਕਲੋਰਾਈਡ ਵੀ ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਲਈ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਸਵੈਚਲਿਤ ਵਾਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸੁਝਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਵੈਚਲਿਤ ਵਾਹਨਾਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ-

1. ਠੀਕ ਹਾਲਤ ਵਾਲੇ ਇੰਜਣ ਅਣ-ਜਲੇ (Unburnt) ਹਾਈਡ੍ਰੋਕਾਰਬਨਜ਼ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਨੂੰ ਘਟਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
2. ਮੋਟਰਾਂ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਵਾਹਨਾਂ ਵਿਚ ਉਤਪ੍ਰੇਰਕ ਪਰਿਵਰਤਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਆਕਸਾਈਡਜ਼ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
3. ਚੰਗੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਈਂਧਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ |
4. ਲੈਂਡ ਰਹਿਤ (Unleaded) ਪੈਟਰੋਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਲੈੱਡ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
5. ਨਿਪੀੜਤ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਨਿਕਾਸੀ ਗੈਸਾਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੈਲੇ ਪਦਾਰਥ ਘੱਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Noise Pollution) ‘ਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਜਾਂ
ਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਦੋ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Noise Pollution) – ਨਾ ਸਹਾਰੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਸ਼ੋਰ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਨਾ ਸਹਾਰੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਅਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । 60-70B ਡੈਸੀਬਲਜ਼ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਸ਼ੋਰ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਸ਼ਹਿਰੀ ਕਲਚਰ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੀ ਦੇਣ ਹੈ । ਲਾਊਡਸਪੀਕਰ, ਜਨ ਐੱਡਰੈੱਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ, ਰੇਡੀਓ, ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ, ਦਬਾਉ ਨਾਲ ਵੱਜਣ ਵਾਲੇ ਹਾਰਨ ਅਤੇ ਹਵਾ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲੋਂ ਤੇਜ਼ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਰੋਤ ਹਨ ।

ਦਿਮਾਗੀ ਤਣਾਓ ਦਾ ਇਕ ਕਾਰਨ ਸ਼ੋਰ ਵੀ ਹੈ । ਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਰੀਰਕ ਥਕਾਵਟ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਯਾਦ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਖਰਾਬੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਆਦਮੀ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਬੋਲਾ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦੇ ਲਈ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਹਰੀਆਂ-ਪੱਟੀਆਂ (Green belts) ਵੀ ਉਸਾਰੀਆਂ ਜਾਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਉਪਾਅ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਉਪਾ-

1. ਸ਼ੋਰ-ਰੋਧਕ ਕਮਰਿਆਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਜੋ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਰ ਘੱਟ ਸੁਣਾਈ ਦੇਵੇ ।
2. ਰੇਡੀਓ ਅਤੇ ਟਾਂਜਿਸਟਰ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਧੀਮੀ ਰੱਖੀ ਜਾਵੇ ।
3. ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਾਲੇ ਹਾਰਨ ਵਜਾਉਣ ‘ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾਈ ਜਾਵੇ ।
4. ਜਿਹੜੀਆਂ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਸ਼ੋਰ ਪੈਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੋਵੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵਸੋਂ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ।
5. ਲਾਊਡ ਸਪੀਕਰ ਦੇ ਵਜਾਉਣ ਸੰਬੰਧੀ ਬਣਾਏ ਗਏ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਸਖਤੀ ਨਾਲ ਪਾਲਣਾ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
6. ਸਕੂਲਾਂ, ਕਾਲਜਾਂ ਅਤੇ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦੇ ਕੁੱਝ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਚੁੱਪ ਖੇਤਰ (Silent Zone) ਵਜੋਂ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ।
7. ਸ਼ੋਰ ਨੂੰ ਸੋਖਣ ਵਾਲੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
8. ਸ਼ੋਰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਯੰਤਰਾਂ ਦਾ ਮੂੰਹ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਫੇਰਨ ਨਾਲ ਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਘਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
9. ਸੜਕਾਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਹਰਾ ਕੱਜਣ (Green muffer) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਵਾਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਸ਼ੋਰ ਦੇ ਪੱਧਰ ਦੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਸਾਰਣੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦਰਸਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਰਣੀ (Table) ਸ਼ੋਰ ਦੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਪੱਧਰ (ਖੰਡ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ)

ਖੰਡ	ਦਿਨ (6.00 – 21.00 hrs)	ਰਾਤ (21.00 – 6.00 hrs)
1. ਉਦਯੋਗ (Industry)	75 dB	70 dB
2. ਵਪਾਰਕ (Commercial)	65 dB	55 dB
3. ਰਿਹਾਇਸ਼ੀ (Residential)	55 dB	45 dB
4. ਚੁੱਪ ਖੰਡ (Silence zone)	50 dB	40 dB

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Water Pollution) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Water Pollution) – ਕਾਰਬਨੀ, ਅਕਾਰਬਨੀ, ਜੈਵਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਅੰਦਰ ਜਮਾਂ ਹੋ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਪਾਣੀ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਵਿੱਚ ਆਈਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਕਾਬਿਲ ਨਾ ਰਹਿਣ ਦੇਣ ਤਾਂ ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਕਰਕੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਰੋਗ ਤਾਪ ਅਤੇ ਖਣਿਜ ਵੀ ਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਤੋਂ ਰੁੜ੍ਹ ਕੇ ਆਇਆ ਪਾਣੀ, ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਆਏ ਰੋੜ੍ਹ ਕਾਰਨ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ-ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਤੋਂ ਰੁੜ੍ਹ ਕੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦੇ ਗੁਣ ਭੋਂ ਦੇ ਸੁਭਾਅ, ਜਿੱਥੋਂ ਇਹ ਪਾਣੀ ਰੁੜ੍ਹ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜਿਹੜਾ ਪਾਣੀ ਖੇਤਾਂ ਤੋਂ ਰੁੜ੍ਹ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਵਿਚ ਜੀਵ ਨਾਸ਼ਕ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਸ਼ਹਿਰੀ ਖੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਰੁੜ ਕੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਜੀਵ ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ ਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਨਿਕਾਸੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਧਾਤਾਂ, ਤੇਜ਼ਾਬ ਅਤੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਰੁੜ ਕੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਇਹ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਦੁਸ਼ਕ ਜਲ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਦੁਸ਼ਟ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਦੁਸ਼ਟ ਪ੍ਰਭਾਵ (Ill Effects of Water Pollution) – ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਤਟ ਉੱਤੇ ਵਸੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਪ੍ਰਤੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਪਾਣੀ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀ ਵੀ ਵਹਿੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲਿਆਂਦੇ ਹੋਏ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਤੇਲ ਵਾਹਕ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਈ ਵਾਰੀ ਤੇਲ ਲੀਕ ਰਿਸ) ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਪਾਣੀ ਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਬੇਹੱਦ ਖਤਰਨਾਕ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਕਈ ਦੁਸ਼ਕ ਪਾਣੀ ਦਾ ਰੰਗ ਬਦਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਗੰਧਲਾਪਨ (Turbidity) ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਬਦਬੂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਵੀ ਕਈ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਏਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਸ਼ੈਲਾ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕੁੱਝ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ-
1. ਬੈਕਟੀਰੀਆਲ ਰੋਗ (Bacterial Diseases) – ਹੈਜ਼ਾ, ਟਾਈਫਾਇਡ ਬੁਖਾਰ ਆਦਿ ।

2. ਵਾਇਰਲ ਰੋਗ (Viral Diseases) – ਪੀਲੀਆ (Jaundice) ਅਤੇ ਪੋਲੀਓ ਆਦਿ ।

3. ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਅਲ ਜਾਂ ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਈ ਰੋਗ (Prototoal Diseases) – ਅਮੀਬੀ ਪੇਚਸ, ਜਿਆਰਡੀਏਸਿਸ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਰੋਗਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਪਾਚਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨਾਲ ਹੈ ।

4. ਕਿਰਮ ਰੋਗ (Helminthic Diseases) – ਜਿਹੜੇ ਰੋਗ ਕਿਰਮਾਂ (Worms) ਦੁਆਰਾ ਲੱਗਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਰਮ ਰੋਗ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਐਸਕੈਰਿਸ ਲੰਬੀਕੋਇਡੀਜ਼ (Ascaris lumbricoides) ਨਾਮ ਵਾਲਾ ਇਹ ਕਿਰਮ ਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ ਦੇ-ਪੀਣ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਪਾਚਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਕੇ ਪਾਚਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਗੜਬੜ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਗਿਨੀਵਰਮ ਰੋਗ (Guinea worm) ਰੋਗ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਕੀਟ, ਸਾਈਕਲੋਪਸ (Cyclops) ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਰੋਗ ਜਨਕ ਲਾਗ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਰਾਹੀਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਅੰਦਰ ਦਾਖਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਭੂਮੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Soil Pollution) ਦਾ ਕੀ ਮਤਲਬ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੂਮੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Soil Pollution)-
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ (Definition) – ਭੂਮੀ (ਮਿੱਟੀ) ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਵਿਚ ਆਈ ਤਬਦੀਲੀ ਨੂੰ ਭੂਮੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਭੂਮੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਦੀ ਉਤਪਾਦਿਕਤਾ ਵਿਚ ਕਮੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਲਈ ਜਿਹੜੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਰਸਾਇਣ, ਬਨਾਉਟੀ ਖਾਦਾਂ, ਕਾਰਬਨੀ ਰੁੜੀ, ਜੀਵਨਾਸ਼ਕ, ਰੇਡੀਓ ਐਕਟਿਵ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਸੁੱਟੇ ਹੋਏ ਠੋਸ਼ ਪਦਾਰਥ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਮਨੁੱਖੀ ਅਤੇ ਡੰਗਰਾਂ ਦੇ ਮਲ-ਮੂਤਰ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਖਤਰਨਾਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਹਵਾ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਠੋਸ ਕਚਰਾ ਕਿਵੇਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਠੋਸ ਕਚਰਾ-

1. ਤਾਪ ਬਿਜਲੀ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਉਡਣੀ/ਉਡਾਰੂ ਰਾਖ ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਰਾਖ ਵਿਚ ਸਿਲੀਕਾ ਦੇ ਆਕਸਾਈਡਜ਼, ਲੋਹਾ ਅਤੇ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਥੋੜ੍ਹੀ ਸੰਘਣਤਾ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਧਾਤਾਂ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਉਡਣੀ ਰਾਖ ਦੀ ਮਕਾਨ-ਸਾਜੀ ਵਿਚ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਫਲਾਈ ਰਾਖ ਤੋਂ ਸੀਮਿੰਟ ਵੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੀਵੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ਦੀ ਭਰਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਰਾਖ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਰਾਖ, ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਜਕੜ ਕੇ ਰੱਖਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

2. ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਵਿਚ ਧਾਤਾਂ, ਜੀਵਨਾਸ਼ਕ, ਕਾਗਜ਼, ਰਬੜ, ਰੰਗ, ਰਸਾਇਣ, ਆਦਿ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਤੋਂ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨਦਾਇਕ ਪਦਾਰਥ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਉਦਯੋਗਾਂ ਤੋਂ ਰੋਗਜਨਕ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹੇ ਕਚਰੇ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਅਤੇ ਨਿਰੂਪਣ ਬੜੀ ਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

3. ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਕਚਰੇ ਵਿਚ ਲਹੂ ਭਿੱਜੀਆਂ ਪੱਟੀਆਂ ਅਤੇ ਰੂੰ (Cotton), ਖਤਰਨਾਕ ਰਸਾਇਣ, ਸਰਿੰਜਾਂ, ਸੂਈਆਂ ਆਦਿ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਵਿਅਰਥ/ਕਚਰੇ ਵਜੋਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹੇ ਕਚਰੇ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਬੜੀ ਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਕਚਰੇ ਵਿਚ ਰੋਗ ਜਨਕ (Pathogens) ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

4. ਨਾਕਾਮ ਹੋਏ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼ ਵੀ ਠੋਸ ਕਚਰੇ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਦੇ ਸਰੋਤ ਹਨ ।

5. ਇਲੈੱਕਟਾਨਿਕ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨਾਕਾਮ ਹੋਏ ਕੰਪਿਊਟਰ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27.
ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਨ (Global Warming) ਦੇ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਅਸਰਾਂ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਨ (Global Warming)-
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ (Definition) – ਧਰਤੀ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਸ੍ਰੀਨ ਹਾਊਸ ਗੈਸਾਂ (GHG.) ਦੀ ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਮਾਤਰਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਵੱਧੇ ਹੋਏ ਤਾਪਮਾਨ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਨ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਕਾਰਨ (Causes) – ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਨ ਦੀ ਵਜਾ ਗ੍ਰੀਨ ਹਾਊਸ ਗੈਸਾਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੈਸਾਂ ਵਿਚ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਮੀਥੇਨ ਵਰਣਨ ਯੋਗ ਹਨ । ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਧਰਤੀ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਨੂੰ ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਜਾਣ ਤੋਂ ਰੋਕਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ | ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋਕਾਰਬਨ ਤੇ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੇ ਆਕਸਾਈਡ ਵੀ ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ-ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

1. ਮੌਸਮ ਅਤੇ ਪੌਣ ਪਾਣੀ ‘ਤੇ ਦੁਸ਼ਟ ਪ੍ਰਭਾਵ (Ill Effects on Weather and Climate)-

• ਇਕ ਅਨੁਮਾਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸੰਨ 2100 ਤਕ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿਚ 1.4°C ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 5.8°C ਤਕ ਦਾ ਵਾਧਾ ਸੰਭਵ ਹੈ ।
• ਨੀਵੀਆਂ ਉੱਚਾਈਆਂ ‘ਤੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਵਹਾਉ ਘੱਟ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
• ਹੜਾਂ ਅਤੇ ਸੋਕੇ ਦੇ ਮੌਕੇ ਵੱਧ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
• ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਜਲਵਾਯੂ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਹਤ ਲਈ ਸਾਜ਼ਗਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੇ ।

2. ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਤਲ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ (Sea Level Change) – ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਨ ਦੇ ਕਾਰਨ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪੱਧਰ ਵਿਚ 1-2 ਮਿਲੀ ਮੀਟਰ ਦੀ ਦਰ ਨਾਲ ਹਰ ਸਾਲ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਹ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਕਿ 2100 ਸੰਨ ਤਕ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ 1990 ਦੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਪੱਧਰ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ 0.88 ਮੀਟਰ ਤਕ ਪੱਧਰ ਦਾ ਲੈਵਲ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ । ਸਮੁੰਦਰੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਪੱਧਰ ਵਿਚ ਹੋ ਰਹੇ ਵਾਧੇ ਕਦੀ ਨਾ ਕਦੀ ਤਬਾਹੀ ਦਾ ਕਾਰਣ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

3. ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਉੱਪਰ ਅਸਰ (Effects on the Species Distribution) – ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਜੇਕਰ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿੱਚ 5°C ਤਕ ਵਾਧਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਬਨਸਪਤੀ ਦਾ 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਤਕ ਵਿਸਤਾਰ 250 – 600 ਕਿ. ਮੀ. ਤਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

4. ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ‘ਤੇ ਅਸਰ (Effect on Food Production) – ਤਾਪਮਾਨ ਦੇ ਵੱਧ ਜਾਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਲੱਗਣ ਵਾਲੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋ ਜਾਣ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਚ ਕਮੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 28.
ਮੱਟੀ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਕਿਉਂ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ :

1. ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪੌਦੇ ਉੱਗਦੇ ਹਨ ।
2. ਮਿੱਟੀ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਹੈ ।
3. ਮਿੱਟੀ ਤੋਂ ਹੀ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
4. ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਣਨ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਮਿੱਟੀ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਗਈ ਤਾਂ ਇਹ ਦੋਬਾਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੇਗੀ । ਇਸ ਲਈ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 29.
ਮਿੱਟੀ ਖੁਰਣ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਿੱਟੀ ਖੁਰਣ ਦੇ ਦੋ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ :

1. ਮਿੱਟੀ ਖੁਰਣ ਦੇ ਨਾਲ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
2. ਪੌਦਿਆਂ ਵਿਚ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
3. ਤੋਂ ਦੀ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਜਕੜਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
4. ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਖੁਰਣ ਕਾਰਨ ਉੱਥੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 30.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਕਿਹੜੇ ਫ਼ਰਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਸਮਝ ਕੇ ਸਾਡੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਪਵਿੱਤਰ ਫ਼ਰਜ਼ ਜਿਹੜੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ : ਉਹ ਹਨ :

1. ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਧਾਰਾ 21 (Article 21) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸੁਆਸਥ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਮਾਨਣ ਦਾ ਹਰੇਕ ਨੂੰ ਹੱਕ ਹੈ।
2. ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਸਾਡੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਨਿਆਸੀ ਹੈ ।
3. ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਪੈਦਾ ਕਰਤਾ ਦੇਵੇ (Polluterpayer) – ਅਸੂਲ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ/ਬੁਨਿਆਦੀ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ।
4. ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ 42ਵੀਂ ਸੋਧ (42-Amendment) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਆ ਹਰੇਕ ਭਾਰਤੀ ਦੀ ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 31.
ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੀ ਹੈ ? ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਉ।
ਉੱਤਰ-
ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Air Pollution) – ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਉੱਪਰੇ ਕਣਾਂ ਜਾਂ ਓਪਰੀਆਂ ਗੈਸਾਂ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਕਿ ਮਨੁੱਖਾਂ, ਪਾਣੀਆਂ, ਬਨਸਪਤੀ ਅਤੇ ਭਵਨਾਂ ਲਈ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹਨ, ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਨੂੰ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 32.
ਜਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਕਿਵੇਂ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ/ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ :-

1. ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਵਹਿਣ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਅੰਦਰ ਪਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਹਿਣ (Effluents) ਦਾ ਨਿਰੂਪਣ (Treatment) ਕਰ ਲੈਣ ਨਾਲ ਤਾਜ਼ਾ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ।
2. ਖੇਤੀ ਕਾਰਜਾਂ ਆਦਿ ਲਈ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਅਤੇ ਜੀਵਨਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ ਕਰਨ ਨਾਲ ਜਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ‘ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
3. ਤਾਜ਼ੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚ ਡੰਗਰਾਂ ਨੂੰ ਨਹਾਉਣਾ ਅਤੇ ਮੈਲੇ ਕੱਪੜੇ ਧੋਣੇ ਵਰਜਿਤ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।
4. ਨਦੀਆਂ, ਨਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੜਾ-ਕਰਕਟ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਸੁੱਟਣ ‘ਤੇ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾਉਣ ਨਾਲ ਤਾਜ਼ੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
5. ਤਾਪ ਬਿਜਲੀ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲਾ ਗਰਮ ਪਾਣੀ, ਤਾਜ਼ੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਜਲ-ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
6. ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੈਲੇ ਤੱਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਾਰਾ, ਲੈਡ ਅਤੇ ਕੈਡਮੀਅਮ ਆਦਿ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਜਲ ਕੁੰਭੀ (Water hyacinth) ਨਾਂ ਦੇ ਪੌਦੇ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 33.
ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ (Soil Conservation) ਕਿਉਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ :-

1. ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵੱਧਣ-ਫੁੱਲਣ ਅਤੇ ਉੱਗਣ ਦੇ ਲਈ ਮਿੱਟੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।
2. ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧੀ ਲਈ ਮਿੱਟੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।
3. ਮਿੱਟੀ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਆਦਿ ਦੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ ।
4. ਮਿੱਟੀ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਸੋਖਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਰੱਖਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਇਸ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਲੂਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
5. ਬੀਜਾਂ ਦੇ ਪੁੰਗਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਵੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ । ਉਪਰੋਕਤ ਵਜ਼ਾਗਤ ਕਰਕੇ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਅਤੇ ਸਰੋਤ

ਵਾਯੂਮੰਡਲੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਨਾਮ	ਸਰੋਤ
1. ਸਲਫਰ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੇ ਆਕਸਾਈਡਜ਼ ।	1. ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਪਥਰਾਟ ਈਂਧਨਾਂ ਦਾ ਬਲਣਾ ਅਤੇ ਤਾਪ ਬਿਜਲੀ ਘਰ ।
2. ਕਾਰਬਨ ਮੋਨੋਕਸਾਈਡ, ਲੈਂਡ, ਧੂੰਆਂ, ਕਾਰਬਨੀ ਵਾਸ਼ਪ ਅਤੇ ਗੰਧ (Odours) ।	2. ਕਾਰ, ਟਰੱਕ, ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਅਤੇ ਰੇਲਵੇ ਇੰਜਨ ।
3. ਉਡਣੀ ਰਾਖ ਅਤੇ ਕਣਮਈ ਪਦਾਰਥ ।	3. ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ‘ਤੇ ਸੜਦੇ ਢੇਰ ।
4. ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਸਲਫਾਈਡ, ਸਲਫਰ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ, ਫਲੋਰਾਈਡਜ਼, ਕਾਰਬਨੀ ਵਾਸ਼ਪ ਅਤੇ ਧੂੜ ਆਦਿ ।	4. ਪੈਟਰੋਲ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ, ਫਰਟੀਲਾਈਜਰਜ਼, ਸੀਮੇਂਟ, ਕਾਗਜ਼ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਫੈਕਟਰੀਆਂ, ਚੀਨੀ (ਮਿੱਟੀ) ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਉਦਯੋਗ ਅਤੇ ਕੱਚ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਉਦਯੋਗ ।
5. ਧਾਤਾਂ ਦੇ ਫਿਊਮਜ਼ (Metallic Fumes), ਫਲੋਰਾਈਡਜ਼ ਅਤੇ ਕਣਮਈ ਪਦਾਰਥ ।	5. ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਅਤੇ ਸਟੀਲ ਪਲਾਂਟ ।
6. ਧੰਆਂ, ਧੁਆਂਖ (Soot), ਗੰਧ, ਧਾਤਾਂ ਦੇ ਫਿਊਮਜ਼ ।	6. ਧਾਤਾਂ ਦੀ ਟੁੱਟ-ਭੱਜ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਾਤੇ ਆਦਿ ।
7. ਕਾਰਬਨੀਫਾਸਫੇਟ, ਕਲੋਰੀਨ ਯੁਕਤ ਹਾਈਡ੍ਰੋਕਾਰਬਨਜ਼, ਲੈਂਡ, ਆਰ-ਸੈਨਿਕ ਆਦਿ ।	7. ਫ਼ਸਲਾਂ ਉੱਪਰ ਛਿੜਕਾਉ ਕਰਨਾ ।
8. ਧੂੰਆਂ, ਫਲੈਸ਼, ਧੁਆਂਖ, ਸਲਫਰ ਡਾਈ-ਆਕਸਾਈਡ, ਕਾਰਬਨੀ ਵਾਸ਼ਪ ।	8. ਖੇਤਾਂ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾਉਣਾਂ ।
9. ਹਾਈਡ੍ਰੋਕਾਰਬਨ ਅਤੇ ਦੁਸਰੇ ਕਾਰਬਨੀ ਵਾਸ਼ਪ ।	9. ਛਿੜਕਾਅ, ਰੰਗ ਕਰਨਾ, ਘੋਲਕਾਂ ਦਾ ਨਿਸ਼ਕਰਸ਼ਨ ।
10. ਰੇਡੀਓ ਐਕਟਿਵ ਕੇਰਾ (Radio active fallout) Sr-99, C-137, C-14, ਆਦਿ ।	10. ਨਿਊਕਲੀ ਯੰਤਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰੀਖਣ, ਈਂਧਨ ਨੂੰ ਵਰਤੇ ਗਏ ਤਰੀਕੇ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਦਹਿਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਾਯੂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਦਹਿਨ ਦੇ ਤੁਰਦੇ-ਫਿਰਦੇ ਸਰੋਤ ਵਾਯੂ, ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹਨ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਲਦੇ-ਫਿਰਦੇ ਕਾਰਕਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਟਰੱਕ, ਬੱਸਾਂ, ਕਾਰਾਂ, ਸਕੂਟਰ ਅਤੇ ਟ੍ਰੈਕਟਰ ਆਦਿ ਵਰਣਨਯੋਗ ਹਨ । ਰੇਲਵੇ ਇੰਜਨ ਅਤੇ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਕਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

ਉਪਰੋਕਤ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ
1. (i) ਕਾਰਬਨ ਮੋਨੋਕਸਾਈਡ, (ii) ਸਲਫਰ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ (iii) ਹਾਈਝੋਕਾਰਬਨਜ਼ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ।

2. ਈਂਧਨ ਵਜੋਂ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਵਿਚ ਲੈਂਡ ਇਕ ਅਸ਼ੁੱਧੀ (Impurity) ਵਜੋਂ ਮੌਜੂਦ ਹੈ । ਲੈਂਡ ਦੀਆਂ ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ ਟੈਬ੍ਰਾਈਥਲ ਲੈੱਡ (Pb. (C₂H₅)₄ ਅਤੇ ਟੈਮੀਥਲ ਲੈਂਡ (Tetra methyl lead) Pb (CH₃)₄, ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ । ਜਿਸ ਗੈਸੀ ਨਿਕਾਸੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਬਾਰੇ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਸ ਵਿਚ ਲੈਂਡ ਦੇ ਕਣਮਈ ਯੌਗਿਕ (Particulate lead compounds) ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਜਦ ਲੈਂਡ ਦੇ ਯੌਗਿਕਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹ ਰਾਹੀਂ ਭਾਵੇਂ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਨਾ ਵੀ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਵੀ ਸਰੀਰ ਲੈਂਡ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਸੋਖ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਸਰੀਰ ਦੇ ਊਤਕਾਂ (Tissues) ਦਾ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਲੈਂਡ ਦਾ ਜ਼ਹਿਰੀਲਾਪਨ ਹੀਮੋਗਲੋਬਿਨ ਦੇ ਬਣਨ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

3. ਧੁੰਦ-ਧੂੰਆਂ (Smog) – ਸਵੈਚਲਿਤ ਵਾਹਨਾਂ ਵਿਚ ਈਂਧਨ ਦੇ ਦਹਿਨ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਅਣਜਲੇ ਹਾਈਡ੍ਰੋਕਾਰਬਨਜ਼ (Unburnt hydrocarbon) ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੇ ਆਕਸਾਈਡਜ਼ (Oxides of Nitrogens) ਨਾਲ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਓਜ਼ੋਨ, ਪਿਰੋਕਸੀ ਏਸਿਲ ਨਾਈਟ੍ਰੇਟਸ Peroxyacyl nitrates) ਅਤੇ ਐੱਲਡੀਹਾਈਡਜ਼ (Aldehydes) ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਰਸਾਇਣੀ ਆਕਸੀ ਕਾਰਕ (Photo Chemical Oxidants) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪਦਾਰਥ ਧੂੰਏਂ ਅਤੇ ਧੁੰਦ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਧੁੰਦ-ਧੂੰਆਂ (Smog) ਉਤਪੰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਧੁੰਦਧੂੰਏਂ ਦੇ ਦੁਸ਼ਟ ਪ੍ਰਭਾਵ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸਾਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਅਤੇ ਨਾੜੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਉੱਤੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ । ਧੁੰਦ-ਧੂੰਏਂ ਦੇ ਦੁਸ਼ਟ ਅਸਰਾਂ ਤੋਂ ਪੌਦੇ ਵੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਨਹੀਂ ਹਨ ।

4. ਏਰੋਸੋਲਜ਼ (Aerosoles-ਏਰੋਸੋਲਜ਼ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਿਸਮ ਦੇ ਰਸਾਇਣ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਫੁਹਾਰਾਂ ਜਾਂ ਵਾਸ਼ਪਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਛੱਡੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸੈੱਟ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਏਰੋਸੋਲਜ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੋਮੇ ਹਨ ।

ਏਰੋਸੋਲਜ਼ ਵਿਚ ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋ ਕਾਰਬਨਜ਼ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਓਜ਼ੋਨ ਦੇ ਸਖਣਿਆਉਣ ਲਈ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Air Pollution) ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਰੋਕਥਾਮ ਦੇ ਉਪਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Air Pollution) – ਹਵਾ ਵਿਚ ਓਪਰੇ ਕਣਾਂ ਜਾਂ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਗੈਸਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ, ਜਿਹੜੀ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ, ਬਨਸਪਤੀ ਅਤੇ ਭਵਨਾਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਲਈ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੋਵੇ, ਨੂੰ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਮੁੱਖ ਸਰੋਤ (Main Sources) – ਹਵਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਰੋਤ ਬੜੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਤੇ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ-

1. ਕੁਦਰਤੀ ਸਰੋਤ (Natural Sources)
2. ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਸਰੋਤ (Manmade Sources)

ਪਥਰਾਟ ਈਂਧਨ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਅਤੇ ਕੋਲਾ) ਅਤੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਵਾਯੂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਰੋਤ ਹਨ ।

1. ਕੁਦਰਤੀ ਸਰੋਤ (Natural Sources) – ਜਵਾਲਾ ਮੁਖੀਆਂ ਦਾ ਫਟਣਾ ਆਦਿ ।
2. ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਸਰੋਤ (Manmade Sources) – ਮਨੁੱਖੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਵੀ ਹਵਾ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ-

1. ਜਲਣ ਦਹਿਣੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ (Combustion activities)
2. ਉਦਯੋਗਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ (Industrial Activities)
3. ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕਾਰਜ (Agricultural Activities)
4. ਘੋਲਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ (Use of Solvents)
5. ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਊਰਜਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ।

ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਦੇ ਉਪਾਅ (Preventive Measures of Pollution) –
ਹਵਾ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਦੇ ਲਈ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

1. ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਗੈਸਾਂ ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਲੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਘਟਕਾਂ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
2. ਨੁਕਸਾਨਦਾਇਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਹਾਨੀ ਰਹਿਤ (Harmless) ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿਚ ਬਦਲਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਹੀ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿਚ ਛੱਡਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਨਿਊਨਤਮ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਲਿਆਉਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਉਪਾਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-

• ਜਲਣ ਯੋਗ ਠੋਸ ਕਚਰੇ ਨੂੰ ਭਸਮੀਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਭੱਠੀਆਂ ਵਿਚ ਸਾੜਿਆ ਜਾਵੇ ।
• ਵਾਹਨਾਂ ਵਿਚ ਗੈਸੋਲੀਨ (Gasoline) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦਹਿਨ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤਾਂ ਜੋ ਨੁਕਸਾਨਦਾਇਕ ਪਦਾਰਥ ਪੈਦਾ ਨਾ ਹੋ ਸਕਣ ।
• ਫਸਲਾਂ ਉੱਤੇ ਛਿੜਕਾਅ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ।
• ਖੇਤੀ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨੂੰ ਸਾੜਣ ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਈ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ।
• ਤੰਮਾਕੂ ਪੀਣਾ ਬਿਲਕੁਲ ਬੰਦ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ।
• ਸਥਿਰ ਬਿਜਲਈ ਅਵਖੇਪਣਾਂ ਅਤੇ ਫਿਲਟਰਾਂ ਨੂੰ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਵਿਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਜੋ ਹਵਾ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੀਵੀਂ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਹੋ ਸਕੇ ।
• ਉੱਚੀਆਂ ਚਿਮਨੀਆਂ ਧਰਤੀ ਨੇੜੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤਕ ਘੱਟ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਮੌਸਮ ਬਾਰੇ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਵੀ ਹਵਾ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਵਿਚ ਸਹਾਈ ਸਿੱਧ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਮੌਸਮੀ ਹਾਲਤ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਜ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੌਸਮੀ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਵਾ ਨੇ ਬੰਦ ਰਹਿਣਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਊਰਜਾ ਪਲਾਂਟਾਂ ਵਿਚ ਕੋਲੇ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਗੈਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
• ਹਾਨੀ ਰਹਿਤ ਗੈਸਾਂ ਨਾਲੋਂ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਗੈਸਾਂ ਨੂੰ ਅਲੱਗ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
• ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਹਾਨੀਰਹਿਤ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿਚ ਬਦਲ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Water Pollution) ਕੀ ਹੈ ? ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਤਿਆਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ (Definition) – ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿਚ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਰਲਣ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਪਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਲਈ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮੁਦਾਇ ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ {ਘਰੇਲੂ ਮਲ ਅਤੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਵਹਿਣ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਬਾੜੀ ਕੰਮ-ਕਾਜ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ ।

ਜਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਵਿਚ ਕਾਰਬਨੀ, ਅਕਾਰਬਨੀ ਮਾਦੇ, ਰੋਗਜਨਕ, ਰਸਾਇਣ ਅਤੇ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ, ਠੋਸ ਕਣ ਅਤੇ ਰੇਡੀਓ ਐਕਟਿਵ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਅਤੇ ਗਰਮੀ (ਤਾਪ, ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

• ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਤੋਂ ਕਾਰਬਨੀ ਵਹਿਣ ਅਤੇ ਸੀਵੇਜ਼ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦੁਸ਼ਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਰੋਗਜਨਕ ਵੀ ਸੀਵੇਜ਼ (ਸ਼ਹਿਰੀ ਮਲ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ ।
• ਪਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵਿਚ ਖੇਤਾਂ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਤਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੇ ਰਸਾਇਣ, ਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥਾਂ, ਖਣਿਜ, ਬਨਾਉਟੀ ਖਾਦਾਂ ਅਤੇ ਖੇਤਾਂ ਤੋਂ ਵਹਿ ਕੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਨਾਸ਼ਕ, ਗੁਸਲਖਾਨਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਘੁਲੇ ਹੋਏ ਮੈਲ ਨਿਵਾਰਕ (Detergents) ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਜਿਹੜੀਆਂ ਧਾਤਾਂ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਧਾਤਾਂ ਹਨ ਕੈਡਮੀਅਮ, ਲੈਂਡ, ਜ਼ਿੰਕ, ਤਾਂਬਾ (Copper), ਪਾਰਾ ਅਤੇ ਸਾਇਆਨਾਈਡਜ਼ ਅਤੇ ਆਰਸੈਨਿਕ ਇਹ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
• ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਰੋਗਜਨਕ ਦਾ ਸਰੋਤ ਜਲ-ਮਲ (Sewage) ਹੀ ਹੈ ।
• ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਚੀਕਣੀ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਕਣ, ਧੂੜ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਿਚ ਹਵਾ ਵੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਠੋਸ ਕਣ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਹਰੇ ਜਲ ਪੌਦਿਆਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਉੱਪਰ ਮਾੜਾ ਅਸਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭੋਜਨ ਦੇ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿਚ ਵਿਘਨ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਹੋਂਦ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਯੂਰੇਨੀਅਮ ਦੀਆਂ ਖਾਣਾਂ ਤੋਂ ਰੇਡੀਓ ਐਕਟਿਵ ਧੂੜ ਵੀ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ ।
• ਤਾਪ ਬਿਜਲੀ ਘਰਾਂ ਅਤੇ ਤੇਲ ਸੋਧਕ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲਾ ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਵੀ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਘਰੇਲੂ ਜਲ-ਮਲ ਪਦਾਰਥਾਂ (Domestic Sewage) ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅੰਸ਼ ਕਿਹੜੇਕਿਹੜੇ ਹਨ ? ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਮਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਪਾਉਣ ਦੇ ਕੀ ਨੁਕਸਾਨ/ਪ੍ਰਭਾਵ
ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਘਰੇਲੂ ਜਲ-ਮਲ ਪਦਾਰਥਾਂ (Domestic Sewage) ਦੇ ਅੰਸ਼-

1. ਘਰੇਲੁ ਮਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿਚ ਆਮ ਕਰਕੇ ਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
2. ਕਾਰਬਨੀ ਅੰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤਾਤ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸੁਪੋਸ਼ਣ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਜੰਤੂਆਂ ਲਈ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਸਿੱਧ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
3. ਨਿਲੰਬਿਤ ਠੋਸ ਪਦਾਰਥ (Suspended Solids) – ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਲੰਬਿਤ ਕਣ ਕਾਰਬਨੀ ਅਤੇ ਅਕਾਰਬਨੀ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗਾਧ (Silt), ਚੀਕਣੀ ਮਿੱਟੀ (Clay) ਅਤੇ ਰੇਤ ਆਦਿ ।
4. ਕੋਲਾਇਡੀ ਪਦਾਰਥ (Colloidal Material) – ਇਹ ਪਦਾਰਥ ਕਾਰਬਨੀ ਅਤੇ ਅਕਰਾਨੀ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜੀਵਾਣੁ, ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਅਤੇ ਕਾਗਜ਼ ਦੇ ਰੇਸ਼ੇ ਆਦਿ ।
5. ਘੁਲੇ ਹੋਏ ਪਦਾਰਥ, ਜਿਵੇਂ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥ (ਨਾਈਟ੍ਰੇਟ, ਫਾਸਫੇਟ ਅਤੇ ਅਮੋਨੀਆ) ਆਦਿ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਸੋਡੀਅਮ ਅਤੇ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ।

ਘਰੇਲੂ ਜਲ-ਮਲ (Sewage) ਛੱਡਣ ਦੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ (Effects of Domestic Sewage on Rivers)

1. ਜਲ ਮਾਰਗ ਜੈਵਿਕ ਪੱਖੋਂ ਬੰਜਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ (Water ways become Biologically Barren) – ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੁ ਪਦੁਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਕੁੱਝ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਸਹਿਣ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਹ ਪਦੁਸ਼ਕ ਮਾਰੂ ਹੀ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਸਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਵਹਿਣ ਨਾਲ ਰੁੜ੍ਹ ਕੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਆਏ ਵਿਸ਼ੈਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਸਹਾਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਵਿਸ਼ੈਲਾਪਣ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਾਰਕਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਕਾਂ ਵਿਚ pH, ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਅਤੇ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਜ਼ਿੰਕ ਅਤੇ ਲੈਂਡ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜਿਹੜੇ ਜਲ ਮਾਰਗ ਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਜਲ ਮਾਰਗ ਬੰਜਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

2. ਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਣ ਵਾਲੇ ਰੋਗ (Diseases caused by Polluted Water)

• ਬੈਕਟੀਰੀਆਈ ਰੋਗ (Bacterial diseases) – ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹੈਜ਼ਾ, ਟਾਈਫਾਇਡ ਬੁਖਾਰ, ਦਸਤ ਤੇ ਪੇਚਸ਼ ।
• ਵਾਇਰਲ ਰੋਗ (Viral diseases) – ਜਿਵੇਂ ਪੀਲੀਆ ਅਤੇ ਪੋਲੀਓ ।
• ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਨਲ ਰੋਗ (Protozonal diseases) – ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਮੀਬੀ ਪੇਚਸ਼, ਗਿਆਰਡੀ- ਐਸਿਸ ਆਦਿ ।
• ਹੈਲਮਿੰਥ ਰੋਗ (Helminth diseases) – ਐਸਕੈਰਿਸ ਲੁਬਾਰਕਾਇਡੀਜ਼ (Ascaris lumbrricoides) ਨਾਮਕ ਗੋਲਕਰਮ ਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ ਦੁਆਰਾ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਪਾਚਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਕੇ, ਇਕ ਪਰਜੀਵੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਗਿਨੀਕਿਰਮ (Guinea worm) ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਸਾਈਕਲੋਪਸ (Cyclops) ਦੁਆਰਾ ਆਦਮੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਪਾ ਕੇ ਦੋਸ਼ ਉਤਪੰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕਿਰਮ ਪਾਣੀ ਰਾਹੀਂ ਇਕ ਪੋਸ਼ੀ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਪੋਸ਼ੀ (Host) ਤਕ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਜਿਹੜੇ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਘਰ, ਸਕੂਲ ਜਾਂ ਟੂਰ ਤੇ ਗਏ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹੋ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰੋ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਅਜਿਹੇ ਕਿਹੜੇ ਪਦਾਰਥ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘਟਾਇਆ ਜਾਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ, ਜਾਂ ਘਟਾਉਣਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
1. ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ-

• ਕਾਗਜ਼,
• ਤਿਆਗਣਯੋਗ ਚੀਨੀ ਦੇ ਬਰਤਨ (Crockery),
• ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਦਾ ਪੱਤਰਾ (Aiuminium foil)
• ਬਚੇ ਹੋਏ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ ਆਦਿ ।

2. ਘਟਾਇਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਕਚਰਾ-

• ਕਾਗਜ਼
• ਬਚੀ ਹੋਈ ਖੁਰਾਕ ।

3. ਕਚਰਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਘਟਾਇਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ।

• ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਪੱਤਰੀ
• ਸੁੱਟਣ ਯੋਗ ਕੂਕਰੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ-
(ੳ) ਸੁਪੋਸ਼ਣ ।
(ਅ) ਜੈਵਿਕ ਵਿਸ਼ਾਲੀਕਰਨ ।
(ੲ) ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਖਣਿਆਉਣਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤੀ ਦੇ ਉਪਾਅ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਸੁਪੋਸ਼ਣ (Eutrophication) – ਸੁਪੋਸ਼ਣ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਵਿਧੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਜਲ ਭੰਡਾਰਾਂ ਵਿਚ ਘੁਲੇ ਹੋਏ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਭਰਮਾਰ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜਾਂ ਤਾਂ ਇਹ ਜਲ ਭੰਡਾਰ ਮਨੁੱਖੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕਰਕੇ ਜਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਬੰਜਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸੁਪੋਸ਼ਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋ ਜਾਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਘੁਲੀ ਹੋਈ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਘਾਟ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਘੁਲੇ ਹੋਏ ਫਾਸਫੇਟ ਅਤੇ ਨਾਈਟਰੇਟ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਐਲਗੀ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਾਧਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਧੀ ਹੋਈ ਇਹ ਐਲਗੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਤਾ ‘ਤੇ ਇਕ ਮੋਟੀ ਤਹਿ ਜਿਹੀ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਰਾਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਇਸ ਐਲਗੀ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਆਕਸੀਜਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਉੱਤੇ ਐਲਗੀ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਪਰਤ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਾਣੀ ਅੰਦਰ ਤਕ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਡੁੱਬੇ ਹੋਏ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਿਰਿਆ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ (ਹਰੇ) ਪੌਦੇ ਵੀ ਮਰਨ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ।

ਐਲਗੀ ਵੀ ਮਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਮਿਤ ਅੰਸ਼ ਜਲ ਭੰਡਾਰ ਦੇ ਥੱਲੇ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਮਰੀ ਹੋਈ ਐਲਗੀ ਦੇ ਕੁੱਝ ਹਿੱਸੇ ਹਵਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜਲ ਭੰਡਾਰਾਂ ਦੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਨੇੜੇ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਘਟਨ ਨਾਲ ਦੁਰਗੰਧ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਗਾਧ ਅਤੇ ਐਲਗੀ ਆਦਿ ਦੇ ਗਲਣ-ਸੜਣ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਜਲ ਭੰਡਾਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਖ਼ਤਮ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਬੁਢੇਪਾ (Serescence) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿਧੀ ਦੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਜਾਰੀ ਰਹਿਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਾਣੀ ਵਾਲੀ ਜਗਾ ਖੁਸ਼ਕ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

(ਅ) Afea fenotaso (Biological Magnification)
ਜੈਵਿਕ ਵਿਸ਼ਾਲੀਕਰਨ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੈਲੇ ਪਦਾਰਥ ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਕੇ ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਦੇ ਹਰੇਕ ਪੜਾਅ ਤੇ ਆਪਣੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ, ਆਪਣੀ ਸੰਘਣਤਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਹਰੇਕ ਪੋਸ਼ਕ ਪੜਾਅ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਹੋਏ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਜੈਵਿਕ ਵਿਸ਼ਾਲੀਕਰਨ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪਾਰਾ ਅਤੇ DDT ਹੀ ਅਜਿਹੇ ਦੋ ਵਿਸ਼ੈਲੇ ਪਦਾਰਥ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੈਵਿਕ ਵਿਸ਼ਾਲੀਕਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅੱਗੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਚਿੱਤਰ (17.3) ਨੂੰ ਵੇਖਣ ‘ਤੇ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਚੁੱਕੀ DDT ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਲੀਕਰਨ ਕਿਵੇਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੜਾ ਉੱਪਰ ਤੈਰਨ ਵਾਲੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਆਕਾਰ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਾਣੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੂਪਲੈਂਕਟਨਜ਼ (Zooplanktons) ਆਖਦੇ ਹਨ, ਦੇ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਡੀ.ਡੀ.ਟੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਮਾਤਰਾ ਇਕੱਠੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਦੀ ਅਗਲੀ ਸਟੇਜ ਵਿਚ ਛੋਟੇ ਆਕਾਰ ਵਾਲੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਜੀਵ ਜ਼ੁਪਲੈਂਕਟਨਜ਼ ਨੂੰ ਖਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਛੋਟੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ DDT ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਵੱਧਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਆਰੰਭ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਅੰਦਰ ਡੀ.ਡੀ.ਟੀ. ਦੀ ਮਾਤਰਾ 0.003 Parts ਪ੍ਰਤੀ ਬਿਲੀਅਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪਲੈਂਕਟਨਜ਼ ਦੇ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਡੀ.ਡੀ.ਟੀ. ਦੀ ਮਾਤਰਾ 0.04 ppm· ਹੁੰਦੀ ਹੈ | ਜੂਪਲੈਂਕਟਨਜ਼ ਨੂੰ ਖਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਛੋਟੇ ਆਕਾਰ ਵਾਲੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਡੀ.ਡੀ.ਟੀ. ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵੱਧ ਕੇ 0.5 ppm ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੱਛੀਆਂ ਨੂੰ ਖਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਡੀ.ਡੀ.ਟੀ. ਦੀ ਮਾਤਰਾ 2ppm ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਿਹੜੇ ਪੰਛੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੱਛੀਆਂ ਨੂੰ ਖਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਡੀ.ਡੀ.ਟੀ. ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵੱਧ ਕੇ ਸਭ ਤੋਂ ਅਧਿਕ 25 ppm ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ।
ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਦੇ ਹਰੇਕ ਪੜਾਅ ਤੇ ਡੀ.ਡੀ.ਟੀ. ਦੀ ਵੱਧ ਰਹੀ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਜੈਵਿਕ ਵਿਸ਼ਾਲੀਕਰਨ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਇਸ ਵਿਸ਼ਾਲੀਕਰਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਦੁਸ਼ਟ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੰਛੀਆਂ ਉੱਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੌਲੀਹੌਲੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਨਸਲ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

(ੲ) ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸਖਣਿਆਉਣ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤੀ ਦੇ ਉਪਾਅ (Ground Water Depletion and ways for its replenishment)
ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਸ਼ੁੱਧ ਅਤੇ ਪੀਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੈ । ਪਰ ਉਦਯੋਗਿਕ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਨੇੜਲਾ ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਸ਼ਹਿਰੀ ਜਲ-ਮਲ (Municipal sewage) ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਵਹਿਣ (Effluents) ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਦੋਸ਼ੀ ਹਨ । ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ, ਉੱਲੀਨਾਸ਼ਕ ਅਤੇ ਫਰਟੀਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ ਵੀ ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ । ਕਚਰੇ ਅਤੇ ਰਾਤਰੀਗੰਦ (Night soil) ਤੋਂ ਰਿਸਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਵੀ ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸੈਪਟਿਕ ਟੈਂਕ (Septic tanks) ਅਤੇ ਰਿਸਾਉ ਟੋਏ (Seepage Pits) ਵੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਦੇ ਉਪਾਅ (Control Measures)-
ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਅਤੇ ਮਲ ਪਦਾਰਥ (Sewage) ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਜਲ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿਚ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿਰੂਪਣ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਵਣਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਦੇਖਭਾਲ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਸਮੁਦਾਇ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਉੱਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
1. ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਸਮੁਦਾਇ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ (Role of women and Community) – ਬਿਸ਼ਨੋਈ ਸਮੁਦਾਇ (Bishnoi Community) ਦੀ ਇਕ ਔਰਤ ਨੇ ਸੰਨ 1731 ਨੂੰ, ਦਰੱਖ਼ਤ ਕੱਟਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਉਸ ਨੇ ਦਰੱਖ਼ਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਲਾਵੇ ਵਿਚ ਲੈ ਲਿਆ ਅਤੇ ਰਾਜੇ ਦੇ ਕਰਿੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਆਖਿਆ ਕਿ ਦਰੱਖ਼ਤ ਕੱਟਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੈਨੂੰ ਕੱਟਣਾ ਹੋਵੇਗਾ । ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਇਸ ਕੰਮ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਲੜਕੀਆਂ ਅਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਏ । ਇਸ ਔਰਤ ਦਾ ਨਾਮ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਅਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇਵੀ ਸੀ ।

2. ਸਮੁਦਾਇ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ (Role of Community) – ਸ੍ਰੀ ਸੁੰਦਰ ਲਾਲ ਬਹੁਗੁਣਾ ਅਤੇ ਸੀ ਚੰਦੀ ਪਸਾਦ ਭੱਟ ਵਲੋਂ ਚਲਾਏ ਗਏ ਅੰਦੋਲਨ ਨੇ ਟੀਹਰੀ ਗੜਵਾਲ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਆਏ ਠੇਕੇਦਾਰ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਰੁੱਖ ਕੱਟਣ ਤੋਂ ਵਰਜ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਕੰਮ ਵਿਚ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਰੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਜੱਫੀਆਂ ਪਾ ਕੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਤੌਰ ‘ ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਰੋਕਣ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਉਪਾਅ ਕਰੋਗੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਭੂਮਿਕਾ-

1. ਲੈਂਡ ਰਹਿਤ ਪੈਟਰੋਲ, ਡੀਜ਼ਲ ਅਤੇ ਨਪੀੜਤ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ।
2. ਪੁਨਰ ਸਮੀਕ੍ਰਿਤ (Reformulated) ਗੈਸੋਲੀਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ, ਤਾਂ ਜੋ ਓਜ਼ੋਨ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ ।
3. ਰਿਹਾਇਸ਼ੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਜੈਨਰੇਟਰਜ਼ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ।
4. ਰੁੱਖ ਉਗਾਏ ਜਾਣ ।
5. ਰਸਾਇਣਕ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ।
6. ਅਜਿਹੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਜਿਹੜੇ ਜੀਵ-ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ ਹੋਣ ।
7. ਕੰਨ ਖਾਣ ਵਾਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਹੇਜ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ।
8. ਰੇਡੀਓ, ਜਿਸਟਰਜ਼, ਟੀ.ਵੀ. ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਯੰਤਰਾਂ (Music Instruments) ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਧੀਮੀ ਰੱਖੀ ਜਾਵੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਵਰਣਨ ਕਰੋ : ਰੇਡੀਓ ਐਕਟਿਵ ਕਚਰਾ (Radio Active Waste) ।
ਉੱਤਰ-
ਰੇਡੀਓ ਐਕਟਿਵ ਕਚਰਾ ਜਾਂ ਰੇਡੀਓ ਐਕਟਿਵ ਰਹਿੰਦ – ਖੂੰਹਦ-ਨਿਊਕਲੀ ਊਰਜਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮੁੱਖ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਹਨ ।
ਪਹਿਲੀ ਸਮੱਸਿਆ (First Problem) – ਰੇਡੀਓ ਐਕਟਿਵ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਰਿਸਣਾ ਜਾਂ ਲੀਕ ਹੋਣਾ ਪਹਿਲੀ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ । ਜਦਕਿ ਦੂਸਰੀ ਸਮੱਸਿਆ (Second Problem) ਰੇਡੀਓ ਐਕਟਿਵ ਕਚਰੇ ਦਾ ਬੜੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਹੈ । ਐਟਮੀ ਊਰਜਾ ਪਲਾਂਟਾਂ ਤੋਂ ਯੂਰੇਨੀਅਮ ਅਤੇ ਪਲੂਟੋਨੀਅਮ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਕਚਰਾ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਵਰਤੇ ਗਏ ਈਂਧਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਨਿਊਕਲੀ ਰਿਐਕਟਰਾਂ, ਨਿਊਕਲੀ ਊਰਜਾ ਪਲਾਂਟਾਂ ਅਤੇ ਈਂਧਨ ਪ੍ਰੋਸੈਸਰਜ਼ (Fuel processors) ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਿਊਕਲੀ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹੇ ਕਾਮਿਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਰੇਡੀਓ ਐਕਟਿਵ ਕਚਰੇ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਲੀਕਰਨ, ਡੀ.ਡੀ.ਟੀ. ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲੀਕਰਨ ਨਾਲੋਂ 75,000 ਗੁਣਾ ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਮਿਉਂਸੀਪਲ ਸੀਵੇਜ ਜਲ-ਮਲ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਵਹਿਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਭਾਰੀ ਧਾਤਾਂ ਦੀ ਲਾਗ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-ਉਦਯੋਗਾਂ ਤੋਂ ਜਿਹੜੇ ਵਹਿਣ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਤਾਂਬਾ, ਆਰਸੈਨਿਕ, ਕੈਡਮੀਅਮ, ਜ਼ਿੰਕ, ਪਾਰਾ ਅਤੇ ਸਾਇਨਾਈਡਜ਼ ਵਰਗੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਸੰਘਟਕ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਾਤਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਹਿਣਾਂ ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਲੂਣ (Salts), ਤੇਜ਼ਾਬ ਅਤੇ ਖਾਰਾਂ (Alkalies) ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ | ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਇਹ ਪਦਾਰਥ ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਹਤ ਲਈ ਨੁਕਸਾਨਦਾਇਕ ਹਨ ।

ਨਿਰੂਪਣ (Treatment) – ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਵਹਿਣਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਜਿਹੇ ਉਪਾਅ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਹਿਣਾਂ ਵਿਚਲੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਕੱਢ ਸਕਣ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਨਿਰੂਪਣ ਪਲਾਂਟ (Treatment plants) ਲਗਾਉਣੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਉਪਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਠੋਸ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਭੂਮੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਲਿਖੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ- ‘

• ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਕੱਢਣਾ (Salvage) – ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਢੇਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਉਹ ਚੀਜ਼ਾਂ ਕੱਢ ਲੈਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੁਨਰ ਚੱਕਰਣ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੋਵੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਕੱਚ, ਕਾਗਜ਼, ਧਾਤਾਂ, ਪਲਾਸਟਿਕ, ਪਾਲੀਥੀਨ ਅਤੇ ਫਟੇ-ਪੁਰਾਣੇ ਕੱਪੜੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਇਸ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵੰਡ ਜਾਂ ਵਰਗੀਕਰਨ (Categorization) ਆਖਦੇ ਹਨ ।
• ਟ੍ਰਾਂਸਫਰ ਸਟੇਸ਼ਨ/ਬਦਲਵੇਂ ਸਥਾਨ (Transfer Stations) – ਇਹ ਸਥਾਨ ਕਚਰੇ ਨੂੰ ਅਸਥਾਈ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿੱਥੋਂ ਫੋਕਟ-ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਅੰਤਿਮ ਨਿਪਟਾਰੇ ਲਈ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਢੋਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਜਲਾਉਣਾ/ਹਿਨ – ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਇਹ ਤਰੀਕਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸੌਖਾ ਹੈ । ਕੁੜਾ-ਕਰਕਟ ਅਤੇ ਗੰਦ-ਮੰਦ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ਤੇ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਕਚਰੇ ਦਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਬਦਬੂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵੀ ਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਭਸਮੀਕਰਨ (Incineration) – ਇਸ ਵਿਧੀ ਵਿਚ ਠੋਸ ਕਚਰੇ ਨੂੰ 900-1000°C ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿਚ ਜਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਧੀ ਦੌਰਾਨ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਧੁੰਏਂ ਅਤੇ ਗੈਸਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਚੈਂਬਰ (Chamber) ਜਿਸ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ 1300°C ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਵਿਚੋਂ ਦੀ ਗੁਜ਼ਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਧੂੰਏਂ ਦੇ ਕਣ ਸਾੜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਸੀਵੇਜ਼, ਗਾੜਾ ਚਿੱਕੜ (Sludge) ਆਦਿ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਉਸਾਰੀ ਦੀ ਸਮੱਗਰੀ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਕਚਰੇ ਦਾ ਪੁਨਰ ਚੱਕਰਣ (Recycling of Waste) – ਕਾਗਜ਼, ਪਲਾਸਟਿਕ, ਕੱਚ ਅਤੇ ਪਾਲੀਥੀਨ ਦਾ ਪੁਨਰ ਚੱਕਰਣ ਕਰਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਦੇ ਕੇ, ਮੁੜ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਕਾਗਜ਼ ਆਦਿ ਦਾ ਪੁਨਰ ਚੱਕਰਣ ਭਾਵੇਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਮਹਿੰਗਾ ਹੈ, ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਕੀਮਤੀ ਲੱਕੜੀ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਇਕ ਟਨ ਕਾਗਜ਼ ਦਾ ਪੁਨਰ ਚੱਕਰਣ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਦਰਮਿਆਨੇ ਕੱਦ ਵਾਲੇ 17 ਰੁੱਖ ਬਚਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਠੋਸ ਕਚਰੇ ਦੇ ਪੁਨਰ ਚੱਕਰਣ ਕਰਨ ਨਾਲ ਨਾ ਕੇਵਲ ਘੱਟ ਰਹੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਵਿਧੀ ਸਸਤੀ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵੀ ਘੱਟ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਰੇਡਿਓ ਐਕਟਿਵ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਇਸ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਦੇ ਕੋਈ ਚਾਰ ਤਰੀਕੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ (Definition) – ਜਿਹੜਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਪ੍ਰਮਾਣ ਭੱਠੀਆਂ, ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਬਿਜਲੀ ਘਰਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਬੰਬਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਫੱਟਣ ਉਪਰੰਤ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਰੇਡੀਓ ਐਕਟਿਵ (Radio Active) ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਰੋਕਥਾਮ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ-

1. ਨਿਊਕਲੀ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਵਰਦੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉੱਪਰ ਰੇਡੀਓ ਐਕਟਿਵ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਾ ਹੋਵੇ ।
2. ਨਿਊਕਲੀ ਸ਼ਕਤੀ ਪਲਾਟਾਂ ਵਿਚ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਢੁੱਕਵੇਂ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤੇ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।
3. ਰੇਡੀਓ ਐਕਟਿਵ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਬੜੀਆਂ ਸਾਵਧਾਨੀਆਂ ਵਰਤਣੀਆਂ ਜਾਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ।
4. ਰੇਡੀਓ ਐਕਟਿਵ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਨੁਕਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੇ ਉਪਰਾਲੇ ਕੀਤੇ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।
5. ਰੇਡੀਓ ਐਕਟਿਵ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨੂੰ ਸਮੁੰਦਰੀ ਤਹਿ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਕਾਫ਼ੀ ਡੂੰਘਾਈ ਤੇ ਦੱਬਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
6. ਨਿਊਕਲੀ ਧਮਾਕਿਆਂ ਅਤੇ ਨਿਊਕਲੀ ਬੰਬਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਤੇ ਅੰਤਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਬੰਦਸ਼/ਰੋਕ ਲਗਾਈ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਭੈੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ –

1. ਸ਼ੁਣਨ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਵਿਘਨ – ਜੇਕਰ ਸ਼ੋਰ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ 80 db ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਵੱਡੇਰੀ ਉਮਰ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਦੀ ਸੁਣਨ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਵਿਘਨ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ 90100 db ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਾਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਕਾਰਨ ਸੁਣਨ ਸ਼ਕਤੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
2. ਕੰਨ ਦੇ ਪਰਦੇ ਅਤੇ ਕੰਨਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਦੀ ਹਾਨੀ – ਬਹੁਤ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਪਟਾਕਿਆਂ ਆਦਿ ਦੇ ਫਟਣ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ੋਰ ਨਾਲ ਕੰਨਾਂ ਦੇ ਪਰਦਿਆਂ ਅਤੇ ਕੰਨਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਬੋਲਾ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
3. ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸੁਣਨ ਵਿਚ ਦਖਲ-ਅੰਦਾਜ਼ੀ – ਜਿਹੜੇ ਸਕੂਲ ਸੜਕਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਅਧਿਆਪਕ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦਖ਼ਲ-ਅੰਦਾਜ਼ੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
4. ਚਿੰਤਾ ਅਤੇ ਖਿਚਾਅ (ਦਬਾਉ) – 80 db ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਤੀਬਰਤਾ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਚਿੰਤਾ ਅਤੇ ਖਿਚਾਅ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
5. ਅਤਿ ਲਹੂ ਦਾ ਵਹਾਉ – ਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਲਹੂ ਦਾ ਦਬਾਅ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ ਧਮਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿਵਾਏ ਦਿਮਾਗ਼ ਨਾੜੀ ਧਮਣੀਆਂ ਸੁੰਗੜ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
6. ਨੀਂਦ ਨਾ ਆਉਣਾ – ਗੁਆਂਢ ਵਿੱਚ ਵਜ ਰਹੇ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਾਲੇ ਯੰਤਰਾਂ ਕਾਰਨ ਨੀਂਦ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਅਤੇ ਬਿਮਾਰ ਲੋਕ ਬੇਚੈਨੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
7. ਨਜ਼ਰ – ਵਧੇਰੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਪੁਤਲੀਆਂ ਫੈਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਰਾਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵੇਖਣ ਵਿਚ ਕਠਿਨਾਈ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 16 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਿਰਿਆ (ਭਾਗ-3) Important Questions and Answers.

PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 16 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਿਰਿਆ (ਭਾਗ-3)

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜਿਸ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਖਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ………………. ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਖਪਤ ਢਾਂਚਾ (Consumption Patterm) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪੈਟਰੋਲ ਵਰਗੇ ਪਥਰਾਟ ਈਂਧਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਬਜਾਏ ਕਿਸੇ ਬਦਲ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਾਇਓਗੈਸ ਜਾਂ ਬਾਇਓ ਡੀਜ਼ਲ, ਸੀ. ਐੱਨ. ਜੀ. ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸੀ. ਐੱਨ. ਜੀ. (CNG) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
CNG = Compressed Natural Gas.
(ਸੀ. ਐੱਨ. ਜੀ. = ਨਿਪੀੜਤ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ) ਨਿਪੀੜਤ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਨਾ ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ ਹੈ । ਇਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਫੈਲਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸੀ. ਐੱਫ. ਸੀ. ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੀ. ਐੱਫ. ਸੀ. = ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋ ਕਾਰਬਨਜ਼ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਾਡਾ ਖਪਤ ਦਾ ਢਾਂਚਾ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕਿਸ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਡੀ ਆਮਦਨੀ ’ਤੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਵਾਧੇ ਦੇ ਲਈ ਕਿਸ ਪਦ (Term) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਨ (Global Warming) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਖਪਤ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਵਿਚ ਆਈ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ ਦੋ ਕਾਰਨ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਵਰਤੋ ਅਤੇ ਸੁੱਟੋ ਦੀ ਪਾਲਿਸੀ
2. ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚ ਆਇਆ ਪਰਿਵਰਤਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਖਪਤਵਾਦ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਦੋ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਉਰਜਾ ਸੰਕਟ
2. ਪਾਣੀ, ਹਵਾ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਕੋਈ ਦੋ ਅਜਿਹੇ ਮਾਡਰਨ ਯੰਤਰਾਂ (Gadgets) ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਊਰਜਾ ਦੀ ਖਪਤ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਵਾਯੂ ਅਨੁਕੂਲਕ (Air Conditioner/A.C.)
2. ਮਾਈਕ੍ਰੋਵੇਵ ਓਵਨ (ਭੱਠੀ)
3. ਫੂਡ ਪ੍ਰੋਸੈਸਰਜ਼ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ………………… ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਖਪਤਵਾਦ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਵਾਧੇ ਨਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਚੁੱਲ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਬਦਲ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੌਰ/ਸੋਲਰ ਚੁੱਲ੍ਹਾ (Solar Chullah) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਵਾਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਗੈਸ ਕਿਹੜੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਘੱਟ ਫੈਲਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੀ. ਐਨ. ਜੀ. ਨਿਪੀੜਤ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਡੀ. ਡੀ. ਟੀ. ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਵਰਤਦੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਕੇ ਡੀ. ਡੀ. ਟੀ. ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਚਮੜੇ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਬਦਲਵੇਂ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਪਾਲੀਵਿਨਾਇਲ ਕਲੋਰਾਈਡ (Polyvenyl chloride)
2. ਅਣ ਬੁਣੇ ਧਾਗੇ ਫੈਬ੍ਰਿਕ (Non-woven-fabrics) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਕੋਈ ਇੱਕ ਤਰੀਕਾ ਦੱਸੋ ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਚਰੇ ਨੂੰ ਨਿਊਨਤਮ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਰਬਤ/ਜੂਸ/ਰਸ ਅਤੇ ਸੋਡੇ ਦੇ ਡੱਬਿਆਂ (Cans) ਦੀ ਬਜਾਏ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਦੀਆਂ ਬੋਤਲਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਸੀ. ਐਚ. ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਕਿੰਨੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
25% .

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਖਪਤਵਾਦ ਦੇ ਵਿਚ ਹੋਏ ਵਾਧੇ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਖਪਤਵਾਦ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਦੇ ਕਾਰਨ-

1. ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ (Change in Life Style) – ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਬੜੀ ਸਰਲ ਜਿਹੀ ਸੀ । ਪਰ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਟਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿਚ ਹੋਈ ਪ੍ਰਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਬਦੀਲੀ ਆ ਗਈ ਹੈ । ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਯੰਤਰਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਏ.ਸੀ. ਅਤੇ ਮਾਈਕ੍ਰੋਵੇਵਜ਼ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਊਰਜਾ ਦੀ ਲੋੜ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ ।

2. ਵਰਤੋ ਅਤੇ ਸੁੱਟੋ ਪਾਲਿਸੀ (Use and Throw policy) – ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦਾ ਆਦਮੀ ਵਰਤੋ ਅਤੇ ਸੁੱਟੋ ਦੀ ਪਾਲਿਸੀ ‘ਤੇ ਅਮਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਪੈਂਨ ਦੀ ਸਿਆਹੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਤਾਂ ਨਵਾਂ ਰਿਫਿਲ (Refill) ਲੈਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਪੈਂਨ ਨੂੰ ਹੀ ਸੁੱਟ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਨਵਾਂ ਖਰੀਦ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ । ਇਹ ਤਰੀਕਾ ਵਸਤਾਂ ਦੇ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਠੀਕ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਕੇ ਵਰਤਣ ਦੇ ਉਲਟ ਹੈ ।

ਤਕਨੀਕੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅਸੀਂ ਬੜੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਤਰੱਕੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਹਰ ਛੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਨਵੀਆਂ-ਨਵੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਮਾਡਲਾਂ ਵਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਹੋ ਕੇ ਅਸੀਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਤਿਆਗਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ।
ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਤਿਆਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਵਸਤਾਂ ਦਾ ਛੇਤੀ ਪਤਨ ਨਾ ਹੋਣਾ ਹਵਾ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪੁਨਰ ਚੱਕਰਣ (Recycling) ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਕੁੱਝ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਣ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਵਾਟਰ ਵਰਕਸ (Water works) ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਗਾਧ (Silt) ਅਤੇ ਤਾਪ ਬਿਜਲੀ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੀ ਉਡਣੀ ਰਾਖ (Fly ash) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਾਰਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵਰਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
2. ਰਸ ਕੱਢਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਗੰਨੇ ਦੇ ਫੋਕ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਾਗਾਸੀ (Bagasse) ਆਖਦੇ ਹਨ, ਤੋਂ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਅਤੇ ਗੱਤੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
3. ਮਰੇ ਹੋਏ ਪਸ਼ੂਆਂ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਖੱਲਾਂ (Hides) ਅਤੇ ਚਮੜੀ (Skin) ਤੋਂ ਚਮੜਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
4. ਉਦਯੋਗਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕਚਰੇ ਵਿਚੋਂ ਭਾਰੀ ਧਾਤਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਾਰਬਨੀ ਖੇਤੀ ਦਾ ਕੀ ਲਾਭ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਬਨੀ ਖੇਤੀ ਵਿਚ ਅਕਾਰਬਨੀ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਅਤੇ ਇਸ ਖੇਤੀ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨਾਸ਼ਕ ਅਤੇ ਐਂਟੀਬਾਇਓਟਿਕਸ (Antibiotics) ਵੀ ਨਹੀਂ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ । ਇਹ ਵੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਲਈ ਕਾਰਬਨ ਖਾਦਾਂ ਵਰਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਵਿਚ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ 40% ਦਾ ਵਾਧਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿਚ ਮੈਕੋ (Macro) ਅਤੇ ਮਾਈਕ੍ਰੋ (Micro) ਦੋਵੇਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਕਾਰਬਨ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਹਤ ਲਈ ਲਾਹੇਵੰਦ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕਚਰੇ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਦੇ ਕੁੱਝ ਉਦਾਹਰਣ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਚਰੇ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ (Waste Generation)-

• ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਤਕਰੀਬਨ 400-500 ਗ੍ਰਾਮ ਦੇ ਕਰੀਬ ਠੋਸ ਕਚਰਾ ਪੈਦਾ, ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਦਰ ਬੜੀ ਡਰਾਉਣੀ ਹੈ ।
• ਸੰਨ 1991 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਅੰਦਰ ਜਿਹੜਾ ਸ਼ਹਿਰੀ ਕਚਰਾ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ, ਉਸਦੀ ਮਾਤਰਾ 20.7 ਮਿਲੀਅਨ ਟਨ ਸੀ । ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਸੰਨ 2001 ਤਕ ਵੱਧ ਕੇ 39.38 ਮਿਲੀਅਨ ਟਨ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਇਕ ਅਨੁਮਾਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸੰਨ 2011 ਤਕ ਕਚਰੇ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵੱਧ ਕੇ 56.33 ਮਿਲੀਅਨ ਟਨ ਤਕ ਪੁੱਜ ਜਾਵੇਗੀ ।
• ਪਾਣੀ ਇਕ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ ਹੈ | ਕਾਗਜ਼ ਦੀ ਇਕ ਇਕਾਈ (One Unit) ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ 250-300 ਘਣ ਮੀਟਰ (Cubic meter) ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦੀਆਂ 5 ਸ਼ੀਟਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਜਿੰਨੀ ਉਰਜਾ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਸਦੀ ਮਾਤਰਾ ਉੱਨੀ ਹੀ ਖਰਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿੰਨੀ ਕਿ 80 ਵਾਟ ਦੇ ਇਕ ਬਲਬ ਨੂੰ ਇਕ ਘੰਟੇ ਤਕ ਜਗਾਉਣ ਸਮੇਂ ਖਰਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 15 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਿਰਿਆ (ਭਾਗ-2) Important Questions and Answers.

PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 15 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਿਰਿਆ (ਭਾਗ-2)

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮਨੁੱਖ ਕਦੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਅੱਜ ਤੋਂ ਤਕਰੀਬਨ 50,000 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਵਸੋਂ ਇਕ ਬਿਲੀਅਨ, ਦੋ ਬਿਲੀਅਨ ਅਤੇ ਛੇ ਬਿਲੀਅਨ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਕ ਬਿਲੀਅਨ ਸੰਨ 1850 ਵਿਚ, ਦੋ ਬਿਲੀਅਨ ਸੰਨ 1990 ਵਿਚ ਅਤੇ ਛੇ ਬਿਲੀਅਨ ਸੰਨ 2000 ਵਿਚ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਕਿਹੜੀਆਂ-ਕਿਹੜੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਇਕਹਿਰੀ ਜਾਤੀ ਵਾਲੀ ਵਸੋਂ (Single species population)
2. ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਜਾਂ ਬਹੁਜਾਤੀ ਜਨਸੰਖਿਆ (Mixed or Multiple population)।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਧੀ ਵਕਰਾਂ (Growth Curves) ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਕਰਾਂ ਵਿਚ ਵਸੋਂ ਨੂੰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪਲਾਟ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਸਫੋਟ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਥੋੜੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੋ ਰਹੇ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਜਨਸੰਖਿਆ ਧਮਾਕਾ ਜਾਂ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਸਫੋਟ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਜਨਸੰਖਿਆ ਸੰਘਣਤਾ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਜਾਤੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਇਕਾਈ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਜਾਤੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਵਾਧਾ ਕਰ (Growth Curve) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਨਸੰਖਿਆ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪੈਟਰਨ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪੈਟਰਨ ਨੂੰ ਗਰਾਫ਼ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਦਰਸਾਉਣ ਨੂੰ ਵਾਧਾ ਕਰ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਾਧਾ ਵਕਰਾਂ (Growth Curves) ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. J ਰੂਪੀ ਵਕਰ ਅਤੇ
2. S ਰੂਪੀ ਵਕਰ । S ਰੂਪੀ ਵਕਰ ਨੂੰ ਸਿਗਮੋਇਡ ਵਕਰ (Sigmoid Curve) ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
S ਰੂਪੀ ਵਕਰ ਦਾ ਉੱਪਰਲਾ ਏਸਿੰਪਟ (Asymptote) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
S ਰੂਪੀ ਵਕਰ ਦੀ ਉੱਚੀ ਪੱਧਰ ਤੋਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ । ਉੱਪਰਲੇ ਇਸ ਭਾਗ ਨੂੰ ਏਸਿੰਪਟੋਟ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਜਨਮ ਕੰਟਰੋਲ (Birth Control) ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਪੈਦਾਇਸ਼ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਕਰਨ ਨੂੰ ਜਨਮ ਕੰਟਰੋਲ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਜਨਮ ਕੰਟਰੋਲ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਰਨੀਬੱਧ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਯੰਤਰਿਕ ਵਿਧੀਆਂ,
(ਅ) ਸਰਜੀਕਲ (ਚੀਰ-ਫਾੜ) ਦੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ,
(ੲ) ਰਸਾਇਣਿਕ ਵਿਧੀਆਂ ਅਤੇ ਹਾਰਮੋਨਜ਼ ਵਿਧੀਆਂ ਅਤੇ
(ਸ) ਕੁਦਰਤੀ ਵਿਧੀਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਹਿੱਸਾ
(i) ਗ਼ਰੀਬੀ ਵਿੱਚ ਅਤੇ
(ii) ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
(i) 2011 ਦੀ ਮਰਦਮ-ਸ਼ੁਮਾਰੀ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿਚ ਦਿੱਤੇ ਆਂਕੜੇ ਅਨੁਸਾਰ 363 ਮਿਲੀਅਨ (Million) ਲਗਪਗ 29.5% ਮਨੁੱਖ ਗ਼ਰੀਬੀ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
(ii) UNO ਦੀ ਫੂਡ ਅਤੇ ਐਗਰੀਕਲਚਰ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ 195 ਮਿਲੀਅਨ (Million) ਮਨੁੱਖ ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਸਕਾਰਾਤਮਿਕ (Positive) ਰੋਕ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੁੱਖ, ਜੰਗ (ਯੁੱਧ), ਕੁਦਰਤੀ ਆਫਤਾਂ ਅਤੇ ਮਹਾਂਮਾਰੀਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਮੌਜੂਦਾ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪਤਨ ਹੋਣ ਦੋ ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਸਫੋਟ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੀ ਸੰਘਣਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲਣ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਮਈ 2000 ਤਕ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਕਿੰਨੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਜ਼ਾਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਵਕਤ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 350 ਮਿਲੀਅਨ ਸੀ ਅਤੇ ਮਈ 2000 ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਇਕ ਬਿਲੀਅਨ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
2001 ਦੀ ਮਰਦਮ ਸ਼ੁਮਾਰੀ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਵਾਧੇ ਦਰ ਕਿੰਨੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
1.7 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ (17/1000 ਪ੍ਰਤੀ ਸਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਦੋਹਰਨ ਸਮਾਂ (Doubling Time) ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਵਸੋਂ ਦੇ ਦੁੱਗਣੇ ਹੋਣ ਲਈ ਲੱਗੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਦੋਹਰਨ ਸਮਾਂ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਵਾਧੇ ਦੀ ਦਰ ਕਿੰਨੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
16.7%.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਵਾਧੇ ਦੀ ਦਰ ਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਰ ਵਰੇ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਹੋਈ ਔਸਤ ਦਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਲੂਮ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਣਨ ਸਮਰੱਥਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਜਣਨ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਮਦੀਨ ਦੀ ਔਲਾਦ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਜਣਨ ਸਮਰੱਥਾ (Fertility) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਅਸਥਾਈ ਜਨਮ ਕੰਟਰੋਲ ਦੇ ਦੋ ਤਰੀਕੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਾਲ ਅਤੇ ਵਿਘਨਕਾਰੀ ਮੈਥੂਨ (ਸੰਭੋਗ) ਜਾਂ ਬਾਹਰ ਸੰਕਲਨ (Outside ejaculation) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਜਨਮ ਕੰਟਰੋਲ ਦੀਆਂ ਦੋ ਯੰਤਰਿਕ ਵਿਧੀਆਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਿਰੋਧ (Condoms) ਅਤੇ ਡਾਇਆਫ੍ਰਾਮ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
IUCD ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਲੀਕਰਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
UCD = Intra Uterine Contraceptive Devices.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦੋ ਹਾਨੀਆਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਾਨੀਆਂ-

1. ਖ਼ੁਰਾਕ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਦੀ ਕਮੀ ।
2. ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ,
3. ਜੀਅ-ਪ੍ਰਤੀ ਆਮਦਨੀ ਵਿਚ ਘਾਟ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਅਜੋਕੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪਤਨ ਦੇ ਦੋ ਕਾਰਨ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਅਤੇ
2. ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਆਬਾਦੀ ਦੀ ਘਣਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27.
ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਹੁਣ ਆਬਾਦੀ ਨੇ ਕਿੰਨਾ ਅੰਕ ਲੰਘਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
6 ਬਿਲੀਅਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 28.
ਕੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਭਲਾਈ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਾਂ, ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਭਲਾਈ ਉੱਤੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 29.
ਜਨਸੰਖਿਆ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮੇਂ ‘ਤੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਜਾਤੀ (Species) ਵੱਲੋਂ ਬਣਾਲੀ ਗਈ ਬਣਤਰ ਨੂੰ ਜਨਸੰਖਿਆ ਜਾਂ ਆਬਾਦੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
‘S’ ਰੂਪੀ ਅਤੇ ‘J’ ਰੂਪੀ ਵਾਧੇ ਦੀਆਂ ਵਕਰਾਂ ਵਿਚਲੇ ਅੰਤਰਾਂ ਨੂੰ ਸਾਰਨੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦਰਸਾਓ ।
ਸਾਰਨੀ 14.1 ‘S’ ਰੂਪੀ ਅਤੇ J ਰੂਪੀ ਵਕਰਾਂ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ।
ਉੱਤਰ-

S ਰੁਪੀ ਵਾਧਾ ਕਰ	‘J’ ਰੂਪੀ ਵਾਧਾ ਕਰ
1. ਇਸ ਵਕਰ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੜਾਅ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨਾ ਧੀ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਆਰਥਿੰਕ ਪੜਾਅ, ਦਰਮਿਆਨਾ ਪੜਾਅ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਬੜੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਤਿਮ ਪੜਾਅ, ਜਿੱਥੇ ਵਾਧਾ ਸਿਫ਼ਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਭਾਵ ਵਾਧਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਰੁਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।	1. ਇਸ ਵਕਰ ਦੇ ਵੀ ਤਿੰਨ ਪੜਾਅ ਹੀ ਹਨ । ਆਰਥਿੰਕ ਪੜਾਅ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵਾਧਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਦਰਮਿਆਨਾ ਪੜਾਅ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਤਿਮ ਪੜਾਅ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਅੰਦਰ ਖੜੋਤ ਯਕਦਮ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਵਜ਼ਾ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਅਤੇ ਮ੍ਰਿਤੂ ਦਰ ਹਨ ।
2. ਵਾਧੇ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਪੜਾਅ ਵਿਚ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਸੈੱਲ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।	2. ਵਾਧੇ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਪੜਾਅ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਦੇ ਰੁਕਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਭੋਜਨ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਦਾ ਬੰਦ ਹੋਣਾ ਹੈ ।
3. ਇਸ ਵਾਧੇ ਦਾ ਵਕਰ ਸੂਖਮ ਜੀਵਾਂ, ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਉੱਪਰ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	3. ਇਹ ਵਕਰ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੂਖਮ-ਜੀਵਾਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਉੱਤੇ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਤੁਸੀਂ ਨਿਰਭਰਤਾ (Dependency) ਅਨੁਪਾਤ ਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰੋਗੇ ?
ਉੱਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਏਨਾ ਵਾਧਾ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਨਾ ਕਠਿਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ? ਕੋਈ ਦੋ ਵਜ਼ਾ ਲਿਖੋ ।
ਜਾਂ
ਮਨੁੱਖੀ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਹੋਏ ਵਾਧੇ ਦੇ ਦੋ ਕਾਰਨ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਉਮਰ (ਆਯੂ) ਦੇ ਕਾਲ ਵਿਚ ਵਾਧਾ, ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਧਮਾਕੇ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ ।
2. ਡਾਕਟਰੀ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਰਜੀਕਲ (ਚੀਰ-ਫਾੜ) ਦੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਵਿਚ ਹੋਈ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਾਧੇ ਦੀਆਂ ‘J’ ਰੂਪੀ ਅਤੇ ‘S’ ਰੂਪੀ ਵਕਰ ਕੀ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
‘J’ ਰੂਪੀ ਵਕਰ-ਜਦੋਂ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧੀ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਭੁੱਖਮਰੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਆਬਾਦੀ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ J ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।

‘S’ ਰੂਪੀ ਵਕਰ-ਜਦੋਂ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵਾਧਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦਾ ਵਸੋਂ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਝੱਲਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਵਕਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਅੱਖਰ “S’ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ‘S’ ਰੂਪੀ ਵਕਰ ਨੂੰ ਸਿਗਮੌਇਡ ਵਕਰ (Sigmoid Curve) ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਦਾ ਨਾਮਕਰਨ ਕਰੋ-
(i) ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਉਹ ਸ਼ਾਖ ਜਿਸ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਮਨੁੱਖੀ ਵਸੋਂ ਨਾਲ ਹੈ ।
(ii) ਮੌਜੂਦਾ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਅਸਲੀ ਜਨਮ ਦਰ ।
(iii) ਮੌਜੂਦਾ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਮੌਤ ਦਰ ।.
(iv) ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਜਾਤੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਸਮੁੱਚੀ ਦੁਨੀਆਂ ਜਾਂ ਮਹਾਂਦੀਪ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।
(v) ਖੇਤਰ ਦੀ ਇਕਾਈ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਜਨਸੰਖਿਆ ਅੰਕੜਾ ਵਿਗਿਆਨ (ਡੀਮੋਗ੍ਰਾਫੀ)
(ii) ਜਨਮ ਦਰ (Natality rate)
(iii) ਮੌਤ ਦਰ,
(iv) ਜਨਸੰਖਿਆ
(v) ਵਲੋਂ ਸੰਘਣਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
(i) ਕਿਸੇ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਮੌਤ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ, ਆਯੂ ਗਰੁੱਪਾਂ ਆਦਿ ਕਾਰਨ ਉਤਪੰਨ ਹੋਏ ਪਰਿਵਰਤਨ ।
(ii) ਆਬਾਦੀ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਅਧਿਕ ਵਾਧਾ ।
(iii) ਨਰਾਂ ਵਿਚ ਜਣਨਸ਼ਕਤੀ ‘ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਧੀ ।
(iv) ਮਾਦਾ (ਔਰਤਾਂ) ਵਿਚ ਜਨਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਧੀ ।
(v) ਕਿਸੇ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਜਨਮ ਦਰ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦਰ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਦਰਸਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਦ (Term) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਜਨਸੰਖਿਆ ਇੰਡੈਕਸ
(ii) ਜਨਸੰਖਿਆ ਧਮਾਕਾ,
(iii) ਨਸਬੰਦੀ,
(iv) ਨਲਬੰਦੀ
(v) ਨਟੈਲਿਟੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਮਨੁੱਖੀ ਵਸੋਂ ਦੇ ਹੋਏ ਵਾਧੇ ਦੋ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਕਾਰਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਮ੍ਰਿਤੂ ਦਰ ਵਿਚ ਆਈ ਕਮੀ,
2. ਉਮਰਦਰਾਜੀ (Longavity),
3. ਡਾਕਟਰੀ ਸਹੂਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਅਤੇ
4. ਰੋਗਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਘਾਟ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਜਨਮ ਦਰ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਉਪਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਜਣਨ ਕਰ ਸਕਣ ਵਾਲੇ ਆਯੂ ਗਰੁੱਪ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚ ਛੋਟੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਅਤੇ ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਦੁਸ਼ਟ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ।
2. ਵਿਆਹ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਵਾਧਾ ।
3. ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੰਤਾਨ ਸੰਜਮ ਦੇ ਉਪਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਵਿਆਹ ਕਰਾਉਣ ਦੀ ਕਾਨੂੰਨ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕਿੰਨੀ ਉਮਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲੜਕਿਆਂ ਦੇ ਲਈ 21 ਸਾਲ ਅਤੇ ਲੜਕੀਆਂ ਦੇ ਲਈ 18 ਸਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਜਨਮ ਕੰਟਰੋਲ ਦੀਆਂ ਯੰਤਰਿਕ ਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਿਰੋਧ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਡਾਇਆਕਾਮ ਅਤੇ ਬੱਚੇਦਾਨੀ ਦੇ ਮੂੰਹ ਅੱਗੇ ਫਿੱਟ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਟੋਪੀ (Cervical Cap) ਅਤੇ ਕਾਪਰ ਟੀ ਅਤੇ ਛੱਲੇ ਵਰਗੀਆਂ ਬੱਚੇਦਾਨੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਫਿਟ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ (Intra Uterine Devices) ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਜਨਮ ਕੰਟਰੋਲ ਗੋਲੀਆਂ (Birth Control Pills) ਜਨਮ ਕੰਟਰੋਲ ਵਿਚ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਨਮ ਕੰਟਰੋਲ ਗੋਲੀਆਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰੋਜੈਂਸਟਿਨ (Progestin) ਵਰਗੇ ਹਾਰਮੋਨਜ਼ (Hormones) ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਅੰਡੇਦਾਨੀ ਤੋਂ ਅੰਡੇ ਦੇ ਵਿਸਰਜਨ ਨੂੰ ਰੋਕਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਨਸਬੰਦੀ (Vasectomy) ਅਤੇ ਨਲਬੰਦੀ (Tubectomy) ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ-
ਨਸਬੰਦੀ (Vasectomy) ਦੁਆਰਾ ਆਦਮੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਨਲੀਆਂ (Vasa deferentia) ਨੂੰ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਕਰਕੇ ਕੱਟ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਦ ਕਿ ਨਲਬੰਦੀ (Tubectomy) ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਫੈਲੋਪੀਅਨ ਨਲੀਆਂ (Fallopian tubes) ਨੂੰ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਕੱਟ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਜਨਮ ਕੰਟਰੋਲ ਦੀਆਂ ਸਥਾਈ ਵਿਧੀਆਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਰ (ਆਦਮੀ) ਨੂੰ ਪਤਾਲੂ ਕੱਢ ਕੇ ਜਾਂ ਨਸਬੰਦੀ ਕਰਕੇ ਬੇਪੈਦ ਕਰ ਦੇਣਾ । ਮਦੀਨਾਂ (ਔਰਤਾਂ) ਦਾ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਕਰਕੇ ਅੰਡਕੋਸ਼ ਨੂੰ ਕੱਢ ਦੇਣਾ ਅਤੇ ਨਲਬੰਦੀ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲੋਪੀਅਨ ਨਲੀਆਂ ਨੂੰ ਕੱਟ ਦੇਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
IUCD ਕੀ ਹਨ ? ਇਹ ਜਨਮ ਕੰਟਰੋਲ ਵਿਚ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ
ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
IUCD = Intra Uterine Contraceptive Devices)
ਇਹ ਵਿਧੀਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਾਪਰ T, ਲੁਪ, ਸਪਰਿੰਗ ਵਾਲੇ ਛੱਲੇ ਅਤੇ ਕਮਾਨ ਸ਼ੀਲਡ (Bow Shield) ਵਰਗੀਆਂ ਜੁਗਤਾਂ ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਬੱਚੇਦਾਨੀਆਂ (Uterus) ਵਿਚ ਫਿਟ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਅੰਡੇ ਦਾ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਗਰਭ ਨਹੀਂ ਠਹਿਰਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ-

1. ਜਵਾਨ ਮੁੰਡਿਆਂ ਅਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਦੇਰ ਨਾਲ ਸ਼ਾਦੀ ਹੈ ।
2. ਲਿੰਗੀ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਲ ਖ਼ਿਆਲ ਜਾਣ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਦਿਲ-ਪਰਚਾਵੇ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨਾ ।
3. ਮਾਹਵਾਰੀ ਚੱਕਰ (Menstrual Cycle) ਤੋਂ 8ਵੇਂ ਤੋਂ 15 ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਦੋਵੇਂ ਸੰਭੋਗ ਨਾ ਕਰਨ ।
4. ਗਰਭ ਨਿਰੋਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ।
5. ਬੇ-ਪੈਦ ਕਰਨਾ (Sterilization) ।
6. ਦਵਾਈਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ।
7. ਗਰਭਪਾਤ (Abortion) ।
8. ਕੁੰਬੇ ਨੂੰ ਦੋ ਬੱਚਿਆਂ ਤਕ ਸੀਮਤ ਰੱਖਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਾਧੇ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਾਧੇ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ-

• ਮੌਤ ਦਰ ਵਿਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਆਈ ਕਮੀ ਸੰਨ 1891 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸੰਨ 1901 ਤਕ ਮੌਤ ਦੀ ਦਰ 4.4 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਸੀ ਜਿਹੜੀ 2001 ਤਕ ਘੱਟ ਕੇ ਕੇਵਲ 8.4% ਰਹਿ ਗਈ ।
• ਉਮਰ ਵਿਚ ਵਾਧਾ-ਡਾਕਟਰੀ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ ਹੋਏ ਵਾਧੇ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਹੈਜ਼ਾ ਅਤੇ ਪਲੇਗ ਵਰਗੀਆਂ ਮਾਰੂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕੰਟਰੋਲ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਹੋਏ ਵਾਧੇ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ । ਇਸ ਨਿਯੰਤਰਨ ਦੀ ਵਜ਼ਾ ਆਧੁਨਿਕ ਅਸਰਦਾਰ ਦਵਾਈਆਂ ਅਤੇ ਅਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਤਰੀਕੇ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਭਾਰਤ ਦੀ ਮਨੁੱਖੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ‘ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ । ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਉੱਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ-ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੀ ਵਸੋਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਸੋਂ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਵਸੋਂ ਦਾ 17% ਹੈ । ਜਦਕਿ ਭਾਰਤ ਦਾ ਕੁੱਲ ਖੇਤਰਫਲ (ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ) ਕੇਵਲ 2.4% ਹੀ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਦੀ ਕੁੱਲ ਵਸੋਂ ਦਾ 73% ਭਾਗ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਸਾਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀ ਵਸੋਂ ਤਕਰੀਬਨ 27% ਹੈ ।

ਸੰਨ 1921 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 25 ਕਰੋੜ ਹੀ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਸੰਨ 1991 ਤਕ ਵੱਧ ਕੇ 84 ਕਰੋੜ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਸੰਨ 2001 ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਆਬਾਦੀ 103 ਕਰੋੜ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ 2011 ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਮਰਦਮ ਸੁਮਾਰੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਆਬਾਦੀ 1 ਅਰਬ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ।

ਅਧਿਕ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਨਤੀਜੇ-

1. ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਘਾਟ ।
2. ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ।
3. ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਪੈਦਾ ਹੋਣਾ ।
4. ਘਰੇਲੂ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ।
5. ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰੀ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ।
6. ਜੀਅ ਪ੍ਰਤੀ ਆਮਦਨੀ ਦਾ ਘੱਟ ਜਾਣਾ ।
7. ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਵਿੱਚ ਔਕੜਾਂ । ‘
8. ਗ਼ਰੀਬੀ ।
9. ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ।
10. ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਸਟੈਂਡਰਡ ਵਿੱਚ ਨਿਘਾਰ ।
11. ਕੀਮਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ।
12. ਉਰਜਾ ਸੰਕਟ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦੋ ਹਾਨੀਆਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵੱਧਦੀ ਆਬਾਦੀ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹਾਨੀਆਂ ।

1. ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ।
2. ਮਕਾਨ ਉਸਾਰੀ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਘੱਟ ਉਪਲੱਬਧੀ ।
3. ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰੀ ।
4. ਪ੍ਰਤੀ ਜੀਅ ਆਮਦਨੀ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।
5. ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਰਿਸਥਿਤਕੀ ਅਵਸਥਾ ਦਾ ਪਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
6. ਸਾਫ਼-ਸਫ਼ਾਈ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ‘ਤੇ ਦੁਸ਼ਟ ਪ੍ਰਭਾਵ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜਨਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ । ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਕੀ ਉਦੇਸ਼ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਨਸੰਖਿਆ (Population) – ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਜਾਤੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦ ਸਮੁੱਚੀ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਵਸੋਂ ਜਾਂ ਆਬਾਦੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚ ਕਈ ਸਾਂਝਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਾਂਝੇ ਲੱਛਣ, ਸਾਂਝਾ ਜੀਨ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਅਤੇ ਇਹ ਮੈਂਬਰ ਆਪਸ ਵਿਚ ਨਸਲ ਕਸ਼ੀ (Breeding) ਕਰਕੇ ਜਣਨ ਸਮਰੱਥਾ ਵਾਲੀ ਔਲਾਦ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ (Aim of Population Study) – ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਚੌਕਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਵਾਧੇ ਨੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਜਨਸੰਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣਾ ਬੜਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਨੂੰ ਸਕੂਲਾਂ ਅਤੇ ਕਾਲਜਾਂ ਦੇ ਪਾਠਕ੍ਰਮ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਜਨਸੰਖਿਆ ਬਾਰੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਇਹ ਹਨ-

1. ਕੰਟਰੋਲ ਰਹਿਤ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ, ਅੰਤ ਵਿਚ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਸਿੱਟੇ, ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਦਾ ਨੁਕਸ5 ਅਤੇ ਸਖਣਾਪਨ ਅਤੇ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣਾ ।
2. ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਘਟਾਉਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜੈਵ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੇ ਲਾਭ ।
3. ਛੋਟੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਫਾਇਦੇ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ।
4. ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ ਵਾਧਾ, ਵੰਡ ਅਤੇ ਘਣਤਾ ।
5. ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਜਨ-ਅੰਕੜਾ ਵਿਗਿਆਨ (Demography) ਦੇ ਪੱਖਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਨ-ਅੰਕੜਾ ਵਿਗਿਆਨ (Demography) – ਮਨੁੱਖੀ ਵਸੋਂ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨ ਅਧਿਐਨ ਨੂੰ ਜਨ-ਅੰਕੜਾ ਵਿਗਿਆਨ ਜਾਂ ਡੀਮੋਗੈਫੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਨਿਮਨਲਿਖਿਤ ਸੰਬੰਧ ਹੈ-

1. ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਹੋਈਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਵਾਧਾ ਜਾਂ ਆਈ ਕਮੀ ।
2. ਆਬਾਦੀ ਦੀ ਬਣਤਰ ਵਿਚਲੇ ਆਯੂ ਗਰੁੱਪ, ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ ।
3. ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੀ ਸਪੇਸ (ਥਾਂ) ਵਿਚ ਵੰਡ ।

ਜਨ-ਅੰਕੜਾ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਮਰਦਮ ਸ਼ੁਮਾਰੀ (Census) ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਰਜਿਸਟ੍ਰੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਮਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਰਜਿਸਟਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਜਨਸੰਖਿਆ ਘਣਤਾ (Population density) ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੀ ਉੱਚੀ ਸੰਘਣਤਾ ਦੇ ਕੀ ਨਤੀਜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਨਸੰਖਿਆ ਘਣਤਾ (Population density) – ਕਿਸੇ ਜਾਤੀ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਜਾਂ ਆਇਤਨ (Volume) ਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਇਕਾਈ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਵਸੋਂ ਸੰਘਣਤਾ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਭਾਵ ਇਕ ਵਰਗ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਵਿਚ ਕਿੰਨੇ ਵਿਅਕਤੀ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਨ ਜਾਂ ਵਣ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ ਰਕਬੇ ਵਿਚ ਕਿੰਨੇ ਦਰੱਖ਼ਤ ਮੌਜੂਦ ਹਨ । ਮੌਜੂਦ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਅੱਖਰ ‘N’ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਥਾਂ (Space) ਦੀ ਇਕਾਈ (Unit) ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਅੱਖਰ ‘S’ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ‘D’ ਜਨਸੰਖਿਆ) ਦੀ ਸੰਘਣਤਾ ਜਾਣਨ ਦੇ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੂਤਰ ਇਹ ਹੈ-

ਉਚੇਰੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਘਣਤਾ ਦੇ ਨਤੀਜੇ (Consequences of higher population density-ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਘਣਤਾ ਵੱਧ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਦੇ ਜਿਹੜੇ ਨਤੀਜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ-

1. ਜੀਅ-ਪ੍ਰਤੀ ਆਮਦਨ ਹੇਠਾਂ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਭਾਵ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
2. ਪਾਣੀ, ਲੱਕੜੀ, ਈਂਧਨ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਪਦਾਰਥ ਘੱਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
3. ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਮ ਸਿਹਤ ਵਿਚ ਗਿਰਾਵਟ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਆਬਾਦੀ ਉਸ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚ ਨਿਘਾਰ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ Family Planning) ਕੀ ਹੈ ? ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਦੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰੋ । .
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ (Family Planning) – ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਜਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਭਲਾਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਅੰਡੇ (Ovum) ਦੇ ਨਿਸ਼ੇਚਨ (Fertilization) ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਵਸੋਂ ਨੂੰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਧੀਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗਰਭ ਨਿਰੋਧਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ (Contraceptics), ਬੱਚੇਦਾਨੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰੱਖੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜੁਗਤਾਂ (IUCD), ਨਸਬੰਦੀ ਅਤੇ ਨਲਬੰਦੀ ਨਾਲ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕੇ ! ਗਰਭ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਲੁਪ ਅਤੇ ਸਪਰਿੰਗ ਵਾਲੇ ਛੱਲੇ ਵੀ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਆਦਮੀਆਂ ਵਿਚ ਨਸਬੰਦੀ ਕਰਕੇ ਸ਼ੁਕਰਾਣੁ ਨਲੀਆਂ ਨੂੰ ਕੱਟ ਕੇ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸੇ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਫੈਲੋਪੀਅਨ ਨਲੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪੇਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਕੱਟ ਕੇ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਨਲਬੰਦੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਪਰਿਵਾਰ ਭਲਾਈ ਦੇ ਲਈ ਜਿਹੜੇ ਵੀ ਤਰੀਕੇ ਵਰਤੇ ਜਾਣ, ਇਹ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸਿਹਤ ਉੱਤੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾ ਪੈਣ ।

ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪਰਿਵਾਰ ਭਲਾਈ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਅਪਨਾਉਣ ਨਾਲ ਵਸੋਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਸੀਮਾ ਤਕ ਘਾਟ ਆਈ ਹੈ । ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਰਿਆਇਤਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ (Ways of Family Planning)-

1. ਯੁਵਕਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਦੇਰ ਨਾਲ ਕਰਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
2. ਮਨਪ੍ਰਚਾਵੇ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਯੁਵਕਾਂ ਦਾ ਲਿੰਗ ਵਲੋਂ ਧਿਆਨ ਹਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ ।
3. ਦੰਪਤੀ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਹੀ ਸੰਭੋਗ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਮਾਂ ਮਾਹਵਾਰੀ ਚੱਕਰ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 8-18 ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
4. ਗਰਭ ਨਿਰੋਧਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
5. ਗਰਭ ਰੋਕਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਦਵਾਈਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
6. ਗਰਭ ਗਿਰਾਉਣਾ (ਗਰਭ ਪਾਤ) ।
7. ਦੋ ਬੱਚਿਆਂ ਤਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
8. ਅਸੀਂ ਦੋ ਸਾਡੇ ਦੋ ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਸਫੋਟ (Population explosion) ਕੀ ਹੈ ? ਇਸਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਅਤੇ ਅਸਰਾਂ ‘ਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰੋ !
ਉੱਤਰ-
ਜਨਸੰਖਿਆ ਧਮਾਕਾ/ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਸਫੋਟ (Pollution explosion)-ਵੀਹਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਵਸੋਂ/ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਸੰਨ 1950 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸੰਨ 1990 ਦੇ 40 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਵਕਫੇ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 5 ਬਿਲੀਅਨ ਦੇ ਅੰਕ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਵਸੋਂ ਵਿੱਚ ਹਰ ਵਰਸ਼ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਾਧੇ ਦੀ ਦਰ 92 ਮਿਲੀਅਨ ਹੈ ਭਾਵ ਹਰ ਸਾਲ ਇਕ ਨਵਾਂ ਮੈਕਸੀਕੋ (Mexico) ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸੰਨ 2000 ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 6.3 ਬਿਲੀਅਨ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਅਨੁਸਾਰ ਲਗਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੇ 100 ਸੌ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਜਨਸੰਖਿਆ 4 ਗੁਣਾ (4 times) ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ । ਮਨੁੱਖੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਹੋ ਰਹੇ ਇਸ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਸਫੋਟ ਜਾਂ ਜਨਸੰਖਿਆ ਧਮਾਕਾ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਕਾਰਨ (Causes)-

1. ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਉੱਤੇ ਵਿਜੈ
2. ਭੋਜਨ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਅਤੇ ਚੰਗੀ ਵੰਡ
3. ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਨਿਯੰਤਰਣ ਰਹਿਤ ਜਨਮ

ਪ੍ਰਭਾਵ (Effects)

1. ਸਿੱਖਿਆ ‘ਤੇ ਦੁਸ਼ਟ ਪ੍ਰਭਾਵ
2. ਸੀਮਿਤ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਸਖਣਿਆਉਣਾ ਅਤੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣ
3. ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਪਤਨ
4. ਨਵਿਆਉਣ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਹਾਨੀ
5. ਹਵਾ, ਪਾਣੀ ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ
6. ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀ ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਿਰਫ਼ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਉੱਪਰ ਹੀ ਪੈਂਦੇ, ਸਗੋਂ ਘਰੇਲੂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵੀ ਉਤਪੰਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ’ਤੇ ਦੁਸ਼ਟ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰਤੀ ਜੀ ਆਮਦਨੀ ਵੀ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਨਿਘਾਰ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਤੇ ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰੀ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜ਼ੁਰਮ ਵੱਧ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ-

• ਥਾਂ (Space) – ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਸਤੇ ਥਾਂ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧੀ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰਾਇਤੀ ਜ਼ਮੀਨ ‘ਤੇ ਮਕਾਨ ਉਸਾਰੀ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਵਣ ਕੱਟਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ । ਵਣਾਂ ਦੇ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਨਾਲ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਗੁੰਝਲਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜਲ-ਚੱਕਰ ਵਿਚ ਕਮੀ, ਭੋਂ-ਮੂਰਨ ਆਦਿ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਸਪਲਾਈ (Food Supply)ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਢਿੱਡ ਭਰਨ ਦੇ ਲਈ ਭੋਜਨ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਦੀ ਦੇਰ ਉਸ ਦਰ ‘ਤੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਜਿਸ ਦਰ ‘ਤੇ ਆਬਾਦੀ ਵੱਧਦੀ ਹੈ | ਇਸ ਘਾਟ ਦੇ ਕਾਰਨ ਲੋਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਬੱਚੇ ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਲੋਕ ਦੁਰਬਲ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਅੰਦਰ ਖੂਨ ਦੀ ਘਾਟ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰੀ (Unemployment) – ਬਹੁਤੇ ਲੋਕ ਨੌਕਰੀ ਦੇ ਘੱਟ ਮੌਕੇ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਮੁਜ਼ਰਮਾਨਾਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਲੁਟ-ਮਾਰ, ਡਾਕੇ ਅਤੇ ਕਤਲ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । | ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਾਲ 1990 (ਮਈ) ਵਿੱਚ ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 13 ਮਿਲੀਅਨ ਸੀ ।
• ਸਿੱਖਿਆ (Education) – ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖਿਆ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲਾ ਲੈਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਏਨੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹਰੇਕ ਨੂੰ ਦਾਖ਼ਲ ਕਰਨਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਮਿਆਰ ਡਿੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅਧਿਆਪਕ ਦੀ ਆਪਸੀ ਨੇੜਤਾ ਵਿੱਚ ਨਿਘਾਰ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਕੂਲ ਛੱਡਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਸਾਫ਼-ਸਫ਼ਾਈ ਦਾ ਨਾਕਿਸ ਪ੍ਰਬੰਧ (Unhygienic Condition) – ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਕਾਰਨ ਸਾਫ਼-ਸਫ਼ਾਈ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਅਤੇ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਦੇ ਠੀਕ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Pollution) – ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਵਾਧੇ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਦੁਸ਼ਣ ਫੈਲਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹਵਾ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਕੀਮਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ (Price Rise) – ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਪਜ ਵਿੱਚ ਆਈ ਘਾਟ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਕੀਮਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਣ ਨਾਲ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਉਲਝਣਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਉਰਜਾ ਸੰਕਟ (Energy Crisis) – ਉਰਜਾ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਉਸ ਦਰ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਜਿਸ ਦਰ ਨਾਲ ਇਸ ਦੀ ਮੰਗ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਫ਼ਲਸਰੂਪ ਉਰਜਾ ਸੰਕਟ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪਤਨ (Eco-degradation) – ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹਵਾ, ਪਾਣੀ, ਸ਼ੋਰ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਣਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਕਰਨ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਹੜ੍ਹ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਤੋਂ ਖੁਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਉਪਰੋਕਤ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਇਹ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਸੋਂ ਦੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੋ ਰਹੇ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਜਾਵੇ ।