PSEB 8th Class Social Science Solutions Chapter 15 1857 ਈ. ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ

Punjab State Board PSEB 8th Class Social Science Book Solutions History Chapter 15 1857 ਈ. ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 8 Social Science History Chapter 15 1857 ਈ. ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ

SST Guide for Class 8 PSEB 1857 ਈ. ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
1857 ਈ: ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਦੋ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕਾਰਨ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-

  1. ਲਾਰਡ ਡਲਹੌਜ਼ੀ ਨੇ ਪੇਸ਼ਵਾ ਬਾਜੀਰਾਵ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਨਾਨਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪੈਨਸ਼ਨ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ।
  2. ਡਲਹੌਜ਼ੀ ਨੇ ਅਵਧ ਦੇ ਨਵਾਬ ਵਾਜਿਦ ਅਲੀ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਗੱਦੀ ਤੋਂ ਹਟਾ ਕੇ ਅਵਧ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਚ ਮਿਲਾ ਲਿਆ । ਇਸ ਨਾਲ ਅਵਧ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਦਰੋਹ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਭੜਕ ਉੱਠੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਜ਼ਫ਼ਰ ਨੂੰ ਕੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਜ਼ਫ਼ਰ ਨੂੰ ਕੈਦੀ ਬਣਾ ਕੇ ਰੰਗੂਨ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ।

PSEB 8th Class Social Science Solutions Chapter 15 1857 ਈ. ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
1857 ਈ: ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ ਤਤਕਾਲੀ ਕਾਰਨ ਕੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਖ਼ੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਸਨ । ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬਦਲਾ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ । 1857 ਈ: ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਰਾਈਫ਼ਲਾਂ ਵਿਚ ਨਵੇਂ ਕਿਸਮ ਦੇ ਕਾਰਤੂਸ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਆਰੰਭ ਕੀਤਾ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਤੂਸਾਂ ’ਤੇ ਗਾਂ ਅਤੇ ਸੁਰ ਦੀ ਚਰਬੀ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਨਾਲ ਛੱਲਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚਦੀ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਭੜਕ ਉੱਠੇ | ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੰਗਲ ਪਾਂਡੇ ਨਾਂ ਦੇ ਇਕ ਸੈਨਿਕ ਨੇ 29 ਮਾਰਚ, 1857 ਈ: ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਤੂਸਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਉਸਨੇ ਇਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਵੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਇਹੀ ਘਟਨਾ 1857 ਈ: ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ ਤੱਤਕਾਲੀ ਕਾਰਨ ਬਣੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
1857 ਈ: ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕਿਹੜੇ ਦੋ ਨਾਂਵਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
1857 ਈ: ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ‘ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਾ ਸੰਗਰਾਮ’ ਅਤੇ ‘ਸੈਨਿਕ ਵਿਦਰੋਹ’ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੁੱਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਅਤੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰਾਂ ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ’ ਕਿਹਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
1857 ਈ: ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਨਾਂ ਉੱਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
1857 ਈ: ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਨਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ-

1. ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਵਿਚ ਦਖ਼ਲ – ਅੰਦਾਜ਼ੀ-ਅੰਗਰੇਜ਼ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲਾਂ ਵਿਲੀਅਮ ਬੈਂਟਿੰਕ ਅਤੇ ਲਾਰਡ ਡਲਹੌਜ਼ੀ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਅਤੇ ਕੰਨਿਆ ਹੱਤਿਆ ਨੂੰ ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਵਿਧਵਾ ਵਿਆਹ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਜਾਤ-ਪਾਤ ਅਤੇ ਛੂਤ-ਛਾਤ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦਾ ਭਾਰਤੀਆਂ ‘ਤੇ ਉਲਟ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ । ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਉਣ ਲੱਗੇ ।

2. ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ – ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਈਸਾਈ ਪਾਦਰੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਲਾਲਚ ਦੇ ਕੇ ਈਸਾਈ ਬਣਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਵੀ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੋ ਗਏ ।

3. ਭਾਰਤੀਆਂ ਨਾਲ ਬੁਰਾ ਸਲੂਕ – ਅੰਗਰੇਜ਼ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨਾਲ ਬੁਰਾ ਸਲੂਕ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਹੋਟਲਾਂ, ਸਿਨਮਾ ਘਰਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਰਵਜਨਕ ਥਾਂਵਾਂ ‘ਤੇ ਭੇਦ-ਭਾਵ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤੀਆਂ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਰੋਸ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
1857 ਈ: ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦੀ ਅਸਫਲਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ !
ਉੱਤਰ-
1857 ਈ: ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦੀ ਅਸਫਲਤਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ-

  1. ਇਸ ਵਿਦਰੋਹ ਲਈ 31 ਮਈ, 1857 ਈ: ਦਾ ਦਿਨ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਪਰ ਇਹ 29 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਤਕ ਵਿਦਰੋਹੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ।
  2. ਵਿਦਰੋਹ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਫੈਲ ਸਕਿਆ ।
  3. ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਵਿਚ ਏਕਤਾ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ ।
  4. ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਸੀ ।
  5. ਵਿਦਰੋਹੀ ਕਿਸੇ ਸਾਂਝੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਲੜ ਰਹੇ ਸਨ ।
  6. ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਯੋਗ ਸੈਨਾਪਤੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ।
  7. ਕੁੱਝ ਦੇਸ਼ੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ ।
  8. ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ‘ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਸੀ ।
  9. ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਜਾਸੂਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਕੁਸ਼ਲ ਸੀ ।
  10. ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੈਨਿਕ ਬਲ ਨਾਲ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਕੁਚਲ ਦਿੱਤਾ ।

PSEB 8th Class Social Science Solutions Chapter 15 1857 ਈ. ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ

ਪਸ਼ਨ 7.
1857 ਈ: ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
1857 ਈ: ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਵਾਸੀਆਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਯੋਗਦਾਨ ਰਿਹਾ । ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਕਈ ਛਾਉਣੀਆਂ ਵਿਚ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਡੱਟ ਕੇ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ । ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁੱਝ ਰਾਜਿਆਂ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ, 1857 ਈ: ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ ਸਫਲ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ । ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ, ਇਸ ਵਿਦਰੋਹ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ-

1. ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਗ਼ਾਵਤ – 1857 ਈ: ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ 10 ਮਈ ਨੂੰ ਮੇਰਠ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ । 12 ਮਈ, 1857 ਈ: ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਦਰੋਹ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਲਾਹੌਰ ਪੁੱਜੀ । ਇਸ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਵਿਦਰੋਹ ਭੜਕਣ ਦੇ ਡਰ ਕਾਰਨ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਛਾਉਣੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਕੋਲੋਂ ਹਥਿਆਰ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲਏ ਗਏ । ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਾਹੌਰ, ਪਿਸ਼ਾਵਰ, ਨਵਾਂ ਸ਼ਹਿਰ, ਮੁਲਤਾਨ, ਅੰਬਾਲਾ, ਜਲੰਧਰ, ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਅਤੇ ਡੇਰਾਜਾਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਬੇ-ਹਥਿਆਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਫਿਰ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੂਰਬੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਜਲੰਧਰ, ਫ਼ਿਲੌਰ, ਜੇਹਲਮ, ਸਿਆਲਕੋਟ ਅਤੇ ਥਾਨੇਸਰ ਵਿਚ ਸੈਨਿਕ ਵਿਦਰੋਹ ਹੋਏ । ਦੂਜੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਛਾਉਣੀਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਕੁੱਝ ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਕਈ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

2. ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਗ਼ਾਵਤ – ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕਈ ਥਾਂਵਾਂ ‘ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ । ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ ਸਿਆਲਕੋਟ ਅਤੇ ਸਰਸਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਮਿੰਟਗੁਮਰੀ, ਮੁਲਤਾਨ ਆਧੁਨਿਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ), ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਅਤੇ ਫਾਜ਼ਿਲਕਾ ਦੇ ਮੁਸਲਿਮ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨੇ ਵੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਦੀ ਅੱਗ ਭੜਕਾਈ ।

ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਰਨਾਲ, ਰੋਹਤਕ ਅਤੇ ਰਿਵਾੜੀ ਆਦਿ ਥਾਂਵਾਂ ‘ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਵਿਦਰੋਹ ਕੀਤਾ । ਕਰਨਾਲ ਦੇ ਕੁੱਝ ਜਾਟਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਭੁਮੀ-ਕਰ (ਲਗਾਨ) ਦੇਣ ਤੋਂ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
1857 ਈ: ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋ ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

  1. ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਦਖਲ-ਅੰਦਾਜ਼ੀ ।
  2. ਭਾਰਤੀਆਂ ਨਾਲ ਬੁਰਾ-ਵਿਵਹਾਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
1857 ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਆਰਥਿਕ ਕਾਰਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

  1. ਭਾਰਤੀ ਉਦਯੋਗਾਂ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ।
  2. ਜ਼ਿਮੀਦਾਰਾਂ ਦੀ ਬੁਰੀ ਦਸ਼ਾ ।
  3. ਨੌਕਰੀਆਂ ਵਿਚ ਅਸਮਾਨਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
1857 ਈ: ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦੀਆਂ ਕੋਈ ਚਾਰ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

  1. ਮੰਗਲ ਪਾਂਡੇ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ
  2. ਮੇਰਠ ਦੀ ਘਟਨਾ
  3. ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਘਟਨਾ
  4. ਲਖਨਊ ਦੀ ਘਟਨਾ ।

PSEB 8th Class Social Science Guide 1857 ਈ. ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ Important Questions and Answers

ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
(ੳ) ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
(i) ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ 1857 ਈ: ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿੱਥੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ
(ii) ਇਸਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸ਼ਹੀਦ ਕੌਣ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
(i) ਇਹ ਵਿਦਰੋਹ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੈਰਕਪੁਰ ਛਾਉਣੀ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ।
(ii) ਇਸ ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸ਼ਹੀਦ ਮੰਗਲ ਪਾਂਡੇ ਸੀ ।

PSEB 8th Class Social Science Solutions Chapter 15 1857 ਈ. ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
1857 ਈ: ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ ਧਾਰਮਿਕ ਕਾਰਨ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੰਗਰੇਜ਼ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮ ਦੇ ਲਾਲਚ ਦੇ ਕੇ ਈਸਾਈ ਬਣਾ ਰਹੇ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
1857 ਈ: ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਵਿਦਰੋਹ ਦੇ ਮੁੱਖ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਸਨ-ਨਾਨਾ ਸਾਹਿਬ, ਤਾਂਤੀਆ ਟੋਪੇ, ਰਾਣੀ ਲਕਸ਼ਮੀ ਬਾਈ ਅਤੇ ਕੁੰਵਰ ਸਿੰਘ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
1857 ਈ: ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਚਾਰ ਕੇਂਦਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੇਰਠ, ਦਿੱਲੀ, ਕਾਨ੍ਹਪੁਰ ਅਤੇ ਲਖਨਊ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਖਾਂਸੀ ਦੀ ਰਾਣੀ ਨੇ 1857 ਈ: ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗਲਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਭਾਗ ਲਿਆ ਸੀ । ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਉਹ ਕੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
1857 ਈ: ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਵਿਚ ਝਾਂਸੀ ਦੀ ਰਾਣੀ ਦੁਆਰਾ ਭਾਗ ਲੈਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਉਸ ਰਾਹੀਂ ਗੋਦ ਲਏ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਝਾਂਸੀ ਦਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।

(ਅ) ਸਹੀ ਵਿਕਲਪ ਚੁਣੋ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਜ਼ਫ਼ਰ ਨੂੰ ਬੰਦੀ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ-
(i) ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ
(ii) ਪਾਕਿਸਤਾਨ
(ii) ਰੰਗੁਨ
(iv) ਭੂਟਾਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ii) ਰੰਗੁਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਉਪਰੋਕਤ ਤਸਵੀਰ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਏ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਕਿਸ ਘਟਨਾ ਨਾਲ ਹੈ ?
PSEB 8th Class Social Science Solutions Chapter 15 1857 ਈ. ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ 1
(i) ਪਹਿਲਾ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ
(ii) 1857 ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ
(iii) ਕਿਸਾਨ ਵਿਦਰੋਹ
(iv) ਨੀਲ ਵਿਦਰੋਹ
ਉੱਤਰ-
(ii) 1857 ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ

PSEB 8th Class Social Science Solutions Chapter 15 1857 ਈ. ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
1857 ਈ: ਵਿਚ ਵਿਦਰੋਹੀ (ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਮਰਾਟ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ-
(i) ਤਾਂਤੀਆ ਟੋਪੇ
(ii) ਰਾਣੀ ਲਕਸ਼ਮੀ ਬਾਈ
(iii) ਨਾਨਾ ਸਾਹਿਬ
(iv) ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਜ਼ਫ਼ਰ ।
ਉੱਤਰ-
(iv) ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਜ਼ਫ਼ਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਲੈਪਸ ਦੀ ਨੀਤੀ ਚਲਾਈ-
(i) ਲਾਰਡ ਡਲਹੌਜ਼ੀ
(ii) ਨਿਕਲਸਨ
(iii) ਲਾਰਡ ਮੈਕਾਲੇ
(iv) ਲਾਰਡ ਵਾਰੇਨ ਹੇਸਟਿੰਗਜ਼ ।
ਉੱਤਰ-
(iv) ਲਾਰਡ ਵਾਰੇਨ ਹੇਸਟਿੰਗਜ਼ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਨਾਨਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪੈਨਸ਼ਨ ਕਿਸਨੇ ਦ ਕੀਤੀ ਸੀ ?
(i) ਲਾਰਡ ਡਲਹੌਜ਼ੀ
(ii) ਲਾਰਡ ਕਾਰਨਵਾਲਿਸ
(iii) ਲਾਰਡ ਵਿਲੀਅਮ ਬੈਂਟਿੰਕ
(iv) ਲਾਰਡ ਵੈਲਜ਼ਲੀ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਲਾਰਡ ਡਲਹੌਜ਼ੀ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਚਰਬੀ ਵਾਲੇ ਕਾਰਤੂਸਾਂ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸੈਨਿਕ ਕੌਣ ਸੀ ?
(i) ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਹ ਜ਼ਫ਼ਰ
(ii) ਤਾਂਤਿਆ ਟੋਪੇ
(iii) ਨਾਨਾ ਸਾਹਿਬ
(iv) ਮੰਗਲ ਪਾਂਡੇ ।
ਉੱਤਰ-
(iv) ਮੰਗਲ ਪਾਂਡੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
1857 ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕਿਸ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਸੈਨਿਕ ਵਿਦਰੋਹ ਹੋਇਆ ?
(i) ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ
(ii) ਪਿਸ਼ਾਵਰ
(iii) ਜਲੰਧਰ
(iv) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(iv) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।

(ੲ) ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ :

1. ਕਾਰਤੂਸਾਂ ਤੇ ਗਊ ਅਤੇ ……………………. ਦੇ ਮਾਸ ਦੀ ਚਰਬੀ ਲੱਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
2. ਲਾਰਡ ……………………… ਦੀ ਲੈਪਸ ਦੀ ਨੀਤੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਲਏ ਗਏ ।
3. ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਵਿਦਰੋਹ ………………………. ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ।
4. ਨਾਨਾ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਜਰਨੈਲ ……………………….. ਸੀ ।
5. ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ……………………… ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ |
ਉੱਤਰ-
1. ਸੂਰ,
2. ਡਲਹੌਜ਼ੀ,
3. ਬੈਰਕਪੁਰ,
4. ਤਾਂਤੀਆ ਟੋਪੇ,
5. ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਜ਼ਫ਼ਰ ।

PSEB 8th Class Social Science Solutions Chapter 15 1857 ਈ. ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ

(ਸ) ਠੀਕ ਕਥਨਾਂ ਤੇ ਸਹੀ (√) ਅਤੇ ਗਲਤ ਕਥਨਾਂ ਤੇ (×) ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਾਓ :

1. ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਾਲ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਉੱਚੇ ਅਹੁਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।
2. ਭਾਰਤੀਆਂ ਨਾਲ ਵਧੀਆ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।
3. ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤੇ ।
4. ਭਾਰਤੀ ਉਦਯੋਗ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਹੌਰ ਤੀ-ਹੌਲੀ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ।
5. ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ “ਪੜੋ ਤੇ ਰਾਜ }’ ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ ।
ਉੱਤਰ-
1. (×)
2. (×)
3. (√)
4. (√)
5. (√)

(ਹ) ਸਹੀ ਜੋੜੇ ਬਣਾਓ

1. ਨਵਾਬ ਵਾਜਿਦ ਅਲੀ ਸ਼ਾਹ ਦਿੱਲੀ
2. ਨਾਨਾ ਸਾਹਿਬ ਅਵਧ
3. ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਹ ਜ਼ਫ਼ਰ ਕਾਨਪੁਰ
4. ਰਾਤ ਹਿਮਦ ਖ਼ਾਨ ਅਰਲ ਪੰਜਾਬ ।

ਉੱਤਰ-

1. ਨਵਾਬ ਵਾਜਿਦ ਅਲੀ ਸ਼ਾਹ ਅਵਧ
2. ਨਾਨਾ ਸਾਹਿਬ ਕਾਨ੍ਹਪੁਰ
3. ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਹ ਜ਼ਫ਼ਰ ਦਿੱਲੀ
4. ਰਾਤ ਹਿਮਦ ਖ਼ਾਨ ਅਰਲ ਪੰਜਾਬ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
1857 ਈ: ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿੱਥੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸ਼ਹੀਦ ਕੌਣ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਵਿਦਰੋਹ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੈਰਕਪੁਰ ਛਾਉਣੀ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸ਼ਹੀਦ ਮੰਗਲ ਪਾਂਡੇ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਅਵਧ ਦੇ ਸੈਨਿਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਕਿਉਂ ਵਿਰੁੱਧ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਸੈਨਾ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਸੈਨਾ ਸੀ । ਇਸ ਸੈਨਾ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਸੈਨਿਕ ਅਵਧ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਨ । ਲਾਰਡ ਡਲਹੌਜ਼ੀ ਨੇ ਅਵਧ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਵਿਚ ਮਿਲਾ ਲਿਆ । ਇਹ ਗੱਲ ਅਵਧ ਦੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਨਾ ਲੱਗੀ ਅਤੇ ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੋ ਗਏ । ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਅਵਧ ਦੇ ਨਵਾਬ ਦੀ ਸੈਨਾ ਨੂੰ ਵੀ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸੈਨਿਕ ਬੇਕਾਰ ਹੋ ਗਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੰਪਨੀ ਤੋਂ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦਾ ਨਿਸਚਾ ਕਰ ਲਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
1857 ਈ: ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦੇ ਸੈਨਿਕ ਸਿੱਟਿਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
1857 ਈ: ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦੇ ਸੈਨਿਕ ਸਿੱਟੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਨ-

  • ਕੰਪਨੀ ਦੀ ਸੈਨਾ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ – ਵਿਦਰੋਹ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੈਨਿਕ ਹੁੰਦੇ ਸਨ-ਕੰਪਨੀ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤੇ ਗਏ । ਵਿਦਰੋਹ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਦੋਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਦਾ ਏਕੀਕਰਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।
  • ਯੂਰਪੀਅਨ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦਾ ਵਾਧਾ – ਸੈਨਾ ਵਿਚ ਯੂਰਪੀਅਨ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਧਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਘਟਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਘਟਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਨੇਪਾਲ ਦੇ ਗੋਰਖਿਆਂ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ।
  • ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਾ ਦਾ ਪੁਨਰ-ਗਠਨ – ਤੋਪਖ਼ਾਨੇ ਯੂਰਪੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਅਧੀਨ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ । ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਾ ਨੂੰ ਨਿਮਨ ਕੋਟੀ ਦੇ ਸ਼ਸਤਰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਲੱਗੇ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
1857 ਈ: ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦੀਆਂ ਕੋਈ ਚਾਰ ਮੁੱਖ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਜਾਂ
1857 ਈ: ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
1857 ਈ: ਵਿਚ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ । ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਤਿਆਰ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ । ਕਮਲ ਦੇ ਫੁੱਲ ਅਤੇ ਰੋਟੀਆਂ ਦੇ ਸੰਕੇਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੈਨਿਕਾਂ ਅਤੇ ਪੇਂਡੂ ਜਨਤਾ ਤਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਗਿਆ । ਸ਼ਾਂਤੀ ਲਈ 31 ਮਈ, 1857 ਈ: ਦਾ ਦਿਨ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਪਰ ਚਰਬੀ ਵਾਲੇ ਕਾਰਤੂਸਾਂ ਦੀ ਘਟਨਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਾਂਤੀ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਆਰੰਭ ਹੋ ਗਈ । ਇਸ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ-

1. ਬੈਰਕਪੁਰ – ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ ਆਰੰਭ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਬੈਰਕਪੁਰ ਛਾਉਣੀ ਤੋਂ ਹੋਇਆ | ਇਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਮੰਗਲ ਪਾਂਡੇ ਨਾਂ ਦੇ ਇਕ ਸੈਨਿਕ ਨੇ ਕੀਤੀ । 29 ਮਾਰਚ, 1857 ਈ: ਨੂੰ ਮੰਗਲ ਪਾਂਡੇ ਨੇ ਚਰਬੀ ਵਾਲੇ ਕਾਰਤੂਸਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤੋਂ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ । ਉਸ ਨੇ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਇਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹਸਨ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਵੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ! ਮੰਗਲ ਪਾਂਡੇ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬੈਰਕਪੁਰ ਛਾਉਣੀ ਦੇ ਸੈਨਿਕ ਭੜਕ ਉੱਠੇ ।

2. ਮੇਰਠ – 10 ਮਈ, 1857 ਈ: ਨੂੰ ਮੇਰਠ ਵਿਚ ਵੀ ਵਿਦਰੋਹ ਦੀ ਅੱਗ ਭੜਕ ਉੱਠੀ । ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਜਨਤਾ ਅਤੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਸਾਰਾ ਨਗਰ ‘ਮਾਰੋ ਫ਼ਰੰਗੀ ਨੂੰ ਦੇ ਨਾਅਰਿਆਂ ਨਾਲ ਗੂੰਜ ਉੱਠਿਆ । ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤੋੜ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਕੈਦੀ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਇਆ । ਇੱਥੋਂ ਉਹ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲ ਚੱਲ ਪਏ ।

3. ਦਿੱਲੀ – ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਉਹ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹੇ । ਵਿਦਰੋਹੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਜ਼ਫ਼ਰ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਮਰਾਟ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਚਾਰ-ਪੰਜ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ‘ਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ । ਪਰੰਤੂ 14 ਸਤੰਬਰ, 1857 ਈ: ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਵਿਚ ਫੁੱਟ ਪੈ ਗਈ । ਇਸ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾ ਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸੈਨਾਪਤੀ ਨਿਕਲਸਨ ਨੇ ਮੁੜ ਦਿੱਲੀ ’ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ । ਨਾਗਰਿਕਾਂ ‘ਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ । ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਜ਼ਫ਼ਰ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰਕੇ ਰੰਗੂਨ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਉਸਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ।

4. ਕਾਨਪੁਰ – ਕਾਨਪੁਰ ਵਿਚ ਨਾਨਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੈਨਾਪਤੀ ਤਾਂਤੀਆ ਟੋਪੇ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਉੱਥੇ ਆਪਣਾ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਪਰ 17 ਜੁਲਾਈ, 1857 ਈ: ਨੂੰ ਕਰਨਲ ਹੈਵਲਾਕ ਨੇ ਨਾਨਾ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਕਾਨਪੁਰ ‘ਤੇ ਫਿਰ ਦੁਬਾਰਾ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ । ਤਾਂਤੀਆ ਟੋਪੇ ਨੇ ਦੁਬਾਰਾ ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਾਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਉਹ ਸਫਲ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ । ਇਸੇ ਵਿਚਾਲੇ ਨਾਨਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਦੌੜ ਕੇ ਨੇਪਾਲ ਵਿਚ ਸ਼ਰਨ ਲੈ ਲਈ । ਤਾਂਤੀਆ ਟੋਪੇ ਭੱਜ ਕੇ ਝਾਂਸੀ ਦੀ ਰਾਣੀ ਕੋਲ ਚਲਾ ਗਿਆ ।

5. ਲਖਨਊ – ਲਖਨਊ ਅਵਧ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ । ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸੈਨਾਪਤੀ ਹੈਵਲਾਕ ਨੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੈਨਾ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਲਖਨਊ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ । 31 ਮਾਰਚ, 1858 ਈ: ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ । ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਅਵਧ ਦੇ ਤਾਲੁੱਕੇਦਾਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਵਧ ਵਿਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੀ ਜਵਾਲਾ ਬੁਝ ਗਈ ।

6. ਝਾਂਸੀ – ਝਾਂਸੀ ਦੀ ਰਾਣੀ ਲਕਸ਼ਮੀ ਬਾਈ ਨੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ । ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਇਕ ਨਾ ਚੱਲੀ 1 ਜਨਵਰੀ, 1853 ਈ: ਨੂੰ ਸਰ ਹਿਊਰੋਜ਼ ਨੇ ਝਾਂਸੀ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣਾ ਚਾਹਿਆ, ਪਰ ਹਾਰ ਗਿਆ । ਅਪਰੈਲ, 1858 ਈ: ਨੂੰ ਝਾਂਸੀ ‘ਤੇ ਫਿਰ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਵਾਰ ਰਾਣੀ ਦੇ ਕੁੱਝ ਸਹਿਯੋਗੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਜਾ ਮਿਲੇ, ਪਰ ਰਾਣੀ ਨੇ ਆਖ਼ਰੀ ਸਾਹ ਤਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ । ਅੰਤ ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਝਾਂਸੀ ‘ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ । ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਤਾਂਤੀਆ ਟੋਪੇ ਫੜਿਆ ਗਿਆ । 1859 ਈ: ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ।

7. ਪੰਜਾਬ – ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਵਿਦਰੋਹ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ, ਫਿਰ ਵੀ ਕਈ ਥਾਂਵਾਂ ‘ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਵੀ ਹੋਏ । ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ, ਪਿਸ਼ਾਵਰ, ਜਲੰਧਰ ਆਦਿ ਸਥਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਵਿਦਰੋਹ ਕੀਤੇ । ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਦਰੋਹਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਸੁੱਟਿਆ ।

ਆਧੁਨਿਕ ਹਰਿਆਣਾ ਰਾਜ ਵਿਚ ਰੇਵਾੜੀ, ਭਿਵਾਨੀ, ਬੱਲਭਗੜ੍ਹ, ਹਾਂਸੀ ਆਦਿ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਵੀ 1857 ਈ: ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਲਈ ਪਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦਮਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

PSEB 8th Class Social Science Solutions Chapter 15 1857 ਈ. ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
1857 ਈ: ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸੈਨਿਕ ਕਾਰਨਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
1857 ਈ: ਵਿਚ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ । ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸੰਗਰਾਮ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸੈਨਿਕ ਕਾਰਨ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਨ-

I. ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕਾਰਨ-
1. ਡਲਹੌਜ਼ੀ ਦੀ ਲੈਪਸ ਨੀਤੀ – ਲਾਰਡ ਡਲਹੌਜ਼ੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਦਾ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਲੈਪਸ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ । ਇਸ ਅਨੁਸਾਰ ਕੋਈ ਵੀ ਪੁੱਤਰਹੀਣ ਰਾਜਾ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਗੋਦ ਲੈ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਨੀਤੀ ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਨੇ ਸਤਾਰਾ; ਨਾਗਪੁਰ, ਸੰਭਲਪੁਰ, ਉਦੈਪੁਰ ਆਦਿ ਰਾਜ ਬਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਵਿਚ ਮਿਲਾ ਲਏ । ਇਧਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਝਾਂਸੀ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਪੁੱਤਰ ਗੋਦ ਲੈਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਾ ਦਿੱਤੀ ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਕੱਟੜ ਦੁਸ਼ਮਣ ਬਣ ਗਈ ।

2. ਨਾਨਾ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਅਨਿਆਂ – ਨਾਨਾ ਸਾਹਿਬ ਮਰਾਠਿਆਂ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਪੇਸ਼ਵਾ ਬਾਜੀਰਾਓ ਦੂਜੇ ਦਾ ਗੋਦ ਲਿਆ ਹੋਇਆ ਪੁੱਤਰ ਸੀ । ਬਾਜੀਰਾਓ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਸਾਲਾਨਾ ਪੈਨਸ਼ਨ ਨਾਨਾ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੋ ਗਿਆ ।

3. ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ – 1856 ਈ: ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਇਹ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਵੇਗਾ । ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਸਮਝਿਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰਣ ਕਰ ਲਿਆ । ਇਸ ਫ਼ੈਸਲੇ ਤੋਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੀ ਬੇਗਮ ਜ਼ੀਨਤ ਮਹੱਲ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਗੁੱਸਾ ਆਇਆ ਕਿ ਉਹ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਉਲਟਾਉਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਉਣ ਲੱਗੀ । ਦੇਸ਼ ਦੀ ਮੁਸਲਿਮ ਜਨਤਾ ਵੀ ਅਕਬਰ ਅਤੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਨਿਰਾਦਰ ਹੁੰਦਾ ਦੇਖ ਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਭੜਕ ਉੱਠੀ ।

4. ਅਵਧ ਦੀ ਅਨਿਆਂਪੂਰਨ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ – ਅਵਧ ਦਾ ਨਵਾਬ ਵਾਜਿਦ ਅਲੀ ਸ਼ਾਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਦੋਸਤ ਸੀ । ਪਰੰਤੂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਅਵਧ ਦੇ ਨਵਾਬ ’ਤੇ ਕੁਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾ ਕੇ ਅਵਧ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਵਿਚ ਮਿਲਾ ਲਿਆ । ਇਸ ਲਈ ਨਵਾਬ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ ।

II. ਆਰਥਿਕ ਕਾਰਨ-
1. ਭਾਰਤੀ ਉਦਯੋਗ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਦਾ ਖ਼ਾਤਮਾ – ਅੰਗਰੇਜ਼ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਆਏ ਸਨ । ਉਹ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਕਪਾਹ, ਪਟਸਨ ਆਦਿ ਕੱਚਾ ਮਾਲ ਸਸਤੇ ਭਾਅ ਖ਼ਰੀਦ ਕੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਦਾ ਤਿਆਰ ਮਾਲ ਭਾਰਤ ਲਿਆ ਕੇ ਮਹਿੰਗੇ ਭਾਅ ‘ਤੇ ਵੇਚਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਧਨ ਲਗਾਤਾਰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਜਾਣ ਲੱਗਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ‘ਤੇ ਵੀ ਕਈ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀਆਂ | ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉਦਯੋਗ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਲੱਗੇ । ਇਸ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀਆਂ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਰੋਸ ਫੈਲ ਗਿਆ ।

2. ਨੌਕਰੀਆਂ ਵਿਚ ਅਸਮਾਨਤਾ – ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਾਸਨ ਵਿਚ ਪੜੇ-ਲਿਖੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਉੱਚੇ ਅਹੁਦੇ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਦੂਸਰੇ, ਭਾਰਤੀ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਤਨਖ਼ਾਹ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਇਸ ਅਸਮਾਨਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਭਾਰਤੀ ਵਿਦਰੋਹ ‘ਤੇ ਉਤਾਰੂ ਹੋ ਗਏ ।

3. ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਦੀ ਬੁਰੀ ਦਸ਼ਾ – ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਅਤੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੁਆਰਾ ਇਨਾਮ ਵਿਚ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ । ਇਹ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਕਰ-ਮੁਕਤ ਸਨ ਪਰ ਲਾਰਡ ਵਿਲੀਅਮ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ‘ਤੇ ਕਰ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ | ਲਗਾਨ ਦੀ ਦਰ ਵੀ ਵਧਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਰਕਾਰੀ ਕਰਮਚਾਰੀ ਲਗਾਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਦਾ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਲਈ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਨੇ ਵਿਦਰੋਹ ਵਿਚ ਵੱਧ-ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ।

III. ਸੈਨਿਕ ਕਾਰਨ-

  • ਘੱਟ ਤਨਖ਼ਾਹ – ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀਆਂ ਤਨਖ਼ਾਹਾਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸਨ | ਯੋਗ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਅਹੁਦਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਅਹੁਦੇ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਦੇ ਮੌਕੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸਨ ।
  • ਬੁਰਾ ਸਲੂਕ – ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਾਸਨ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਯੂਰਪੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਤੋਂ ਘਟੀਆ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਫ਼ਸਰ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨਾਲ ਭੈੜਾ ਸਲੂਕ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
  • 1856 ਈ: ਦਾ ਸੈਨਿਕ ਕਾਨੂੰਨ – 1856 ਈ: ਵਿਚ ਲਾਰਡ ਕੈਨਿੰਗ ਨੇ ਇਕ ਸੈਨਿਕ ਕਾਨੂੰਨ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਜਿਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮੁੰਦਰ ਪਾਰ ਭੇਜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਪਰ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕ ਸਮੁੰਦਰ ਪਾਰ ਜਾਣਾ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਮਝਦੇ ਸਨ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਵਿਚ ਅਸੰਤੋਖ ਫੈਲ ਗਿਆ ।
  • ਅਵਧ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ – ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਿਪਾਹੀ ਭਾਰਤੀ ਸਨ । ਉਹ ਅਵਧ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਵਿਚ ਮਿਲਾਏ ਜਾਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ ਸਨ ।
  • ਚਰਬੀ ਵਾਲੇ ਕਾਰਤੂਸ – 1856 ਈ: ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਗਾਂ ਅਤੇ ਸੂਰ ਦੀ ਚਰਬੀ ਵਾਲੇ ਕਾਰਤੂਸ ਵਰਤਣ ਲਈ ਦਿੱਤੇ ਗਏ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਵਿਚ ਗੁੱਸਾ ਵੱਧ ਗਿਆ । ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਵਿਚ ਫੈਲੇ ਇਸੇ ਅਸੰਤੋਖ ਨੇ ਹੀ 1857 ਈ: ਵਿਚ ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
1857 ਈ: ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
1857 ਈ: ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨਤੀਜੇ ਨਿਕਲੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ-
1. ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਨਤੀਜੇ-

  • ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ । ਹੁਣ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਸਿੱਧਾ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੋ ਗਿਆ ।
  • ਭਾਰਤ ਦੇ ਗਵਰਨਰ-ਜਨਰਲ ਨੂੰ ਵਾਇਸਰਾਇ ਦੀ ਨਵੀਂ ਉਪਾਧੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ।
  • ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੁਗ਼ਲ ਸੱਤਾ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਗਿਆ ।
  • ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਪੁੱਤਰ ਗੋਦ ਲੈਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ।
  • ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੇਸੀ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਚ ਮਿਲਾਉਣ ਦੀ ਨੀਤੀ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

2. ਸਮਾਜਿਕ ਨਤੀਜੇ-

  • 1 ਨਵੰਬਰ, 1858 ਈ: ਨੂੰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੀ ਮਹਾਰਾਣੀ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਨੇ ਇਕ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਧਾਰਮਿਕ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ ਜਾਏਗੀ, ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀਆਂ ਯੋਗਤਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣਗੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚੇ ਅਹੁਦੇ ਵੀ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣਗੇ ।
  • ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ‘ਫੁੱਟ ਪਾਓ ਅਤੇ ਰਾਜ ਕਰੋ’ ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾ ਲਈ । ਇਸ ਨੀਤੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿਚ ਲੜਾਉਂਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਨੂੰ ਕੋਈ ਹਾਨੀ ਨਾ ਪਹੁੰਚੇ ।

3. ਸੈਨਿਕ ਨਤੀਜੇ-

  • ਵਿਦਰੋਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਘੱਟ ਕਰਕੇ ਯੂਰਪੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਧਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਤਾਂ ਕਿ ਵਿਦਰੋਹ ਦੇ ਖ਼ਤਰੇ ਨੂੰ ਟਾਲਿਆ ਜਾ ਸਕੇ ।
  • ਤੋਪਖ਼ਾਨੇ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ਯੂਰਪੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ।
  • ਜਾਤ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀਆਂ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਟੁਕੜੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਇਕ ਹੋ ਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਨਾ ਕਰ ਸਕਣ ।
  • ਉੱਚੇ ਅਹੁਦਿਆਂ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਥਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਯੂਰਪੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ | ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਾ ਨੂੰ ਘੱਟ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੰਮ ਸੌਂਪੇ ਗਏ ।
  • ਕੁੱਝ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹਰੇਕ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਯੂਰਪੀ ਸੈਨਾ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ।
  • ਯੂਰਪੀ ਸੈਨਾ ਦਾ ਖ਼ਰਚ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ‘ਤੇ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।

4. ਆਰਥਿਕ ਨਤੀਜੇ – ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ‘ਤੇ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਪਾਰਕ ਪ੍ਰਤੀਬੰਧ ਲਾ ਦਿੱਤੇ । ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਭਾਰਤੀ ਵਪਾਰ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ ।

PSEB 8th Class Social Science Solutions Chapter 15 1857 ਈ. ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
1857 ਈ: ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀ ਅਸਫਲਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਹਿਲੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਦੀ ਅਸਫਲਤਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਨ-

  • ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹੋਣਾ – ਬਹਿਰਾਮਪੁਰ, ਬੈਰਕਪੁਰ ਅਤੇ ਮੇਰਠ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ । ਇਸ ਨਾਲ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਏਕਤਾ ਟੁੱਟ ਗਈ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸੰਭਲਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲ ਗਿਆ ।
  • ਇਕ ਉਦੇਸ਼ ਨਾ ਹੋਣਾ – ਸੰਗਰਾਮ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਨੇਤਾ ਕਿਸੇ ਇਕ ਉਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਨਹੀਂ ਲੜ ਰਹੇ ਸਨ । ਕੋਈ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ, ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਅਤੇ ਕੋਈ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਲੜ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਅਸਫਲ ਹੋਣਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੀ ਸੀ ।
  • ਸੰਗਠਨ ਦੀ ਘਾਟ – ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਵਿਚ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਯੋਗ ਨੇਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜੋ ਸਭ ਨੂੰ ਏਕਤਾ ਦੇ ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਬੰਨ੍ਹ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਸੰਗਠਨ ਦੀ ਘਾਟ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਹਾਰ ਗਏ ।
  • ਸਿਖਲਾਈ ਰਹਿਤ ਸੈਨਿਕ – ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਕੋਲ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ ਅਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਯੁੱਧ-ਸਮੱਗਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਉਹ ਲੋਕ ਸਨ ਜੋ ਫ਼ੌਜ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢੇ ਗਏ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੈਨਿਕਾਂ ਵਿਚ ਤਜਰਬੇ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਕਾਂਤੀ ਅਸਫਲ ਹੋ ਗਈ ।
  • ਸੀਮਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਫੈਲਣਾ – ਇਹ ਸੰਗਰਾਮ ਸਿਰਫ਼ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਤਕ ਸੀਮਿਤ ਰਿਹਾ | ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ । ਜੇ ਸਾਰਾ ਭਾਰਤ ਇਕੱਠਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਉੱਠ ਖੜ੍ਹਾ ਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਪਹਿਲਾ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਅਸਫਲ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ।
  • ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ‘ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਨਿਯੰਤਰਨ – ਰੇਲ, ਡਾਕ-ਤਾਰ ਅਤੇ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ‘ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਨਿਯੰਤਰਨ ਸੀ । ਉਹ ਸੈਨਿਕਾਂ ਅਤੇ ਯੁੱਧ-ਸਮੱਗਰੀ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਇਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਭੇਜ ਸਕਦੇ ਸਨ ।
  • ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ‘ਤੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰ – ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਕੀਤੇ । ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਕੇ ਜਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ | ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਜਨਤਾ ਡਰ ਗਈ ਅਤੇ ਡਰਦੇ ਮਾਰੇ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸੰਗਰਾਮ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ।
  • ਆਰਥਿਕ ਕਠਿਨਾਈਆਂ – ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਕੋਲ ਧਨ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਚੰਗੇ ਹਥਿਆਰ ਨਹੀਂ ਖ਼ਰੀਦ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਅਸਫਲ ਰਹੇ ।

Leave a Comment