Punjab State Board PSEB 7th Class Social Science Book Solutions History Chapter 8 ਨਵੇਂ ਰਾਜ ਅਤੇ ਰਾਜੇ Textbook Exercise Questions and Answers.
PSEB Solutions for Class 7 Social Science History Chapter 8 ਨਵੇਂ ਰਾਜ ਅਤੇ ਰਾਜੇ
Social Science Guide for Class 7 PSEB ਨਵੇਂ ਰਾਜ ਅਤੇ ਰਾਜੇ Textbook Questions and Answers
ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
(ੳ) ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਸੰਖੇਪ ਉੱਤਰ ਲਿਖੋ
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁੱਗ ਦੌਰਾਨ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁੱਗ ਦੌਰਾਨ ਸਮਾਜ ਚਾਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਜਾਤਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ-ਬਾਹਮਣ, ਖੱਤਰੀ, ਵੈਸ਼ ਅਤੇ ਨੀਵੀਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀ । ਇਹ ਚਾਰੇ ਜਾਤਾਂ ਅੱਗੋਂ ਉਪ-ਜਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ । ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਜਾਤੀ ਨਿਯਮ ਬੜੇ ਕਠੋਰ ਸਨ । ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਬਾਹਮਣ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਨਮਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ ਅਤੇ ਸਭ ਧਾਰਮਿਕ ਰਸਮਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਪੂਰੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ । ਖੱਤਰੀ ਦੇਸ਼ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ ਜਦਕਿ ਵੈਸ਼ ਵਪਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਨੀਵੀਂ ਜਾਤ ਨਾਲ ਭੈੜਾ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਤ੍ਰਿਗੁੱਟ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਿਹੜੇ ਰਾਜਵੰਸ਼ਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੁੱਟ ਸੰਘਰਸ਼ ਤੋਂ ਭਾਵ ਉਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਤੋਂ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟਾਂ, ਪ੍ਰਤੀਹਾਰਾਂ ਅਤੇ ਪਾਲਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਕਨੌਜ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਹੋਇਆ | ਕਨੌਜ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਗਰ ਸੀ । ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਸ ਨਗਰ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨਗਰ ’ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸ਼ਾਸਕ ਗੰਗਾ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ’ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਈ ਲੜਾਈਆਂ ਲੜੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ, ਪ੍ਰਤਿਹਾਰ ਅਤੇ ਪਾਲ ਨਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਰਹੇ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਜਵੰਸ਼ਾਂ ਨੇ ਵਾਰੀ-ਵਾਰੀ ਨਾਲ ਕਨੌਜ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕੀਤਾ | ਆਧੁਨਿਕ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਇਸੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਤਿਟ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਿਸ ਕਾਲ ਨੂੰ ਰਾਜਪੂਤ ਕਾਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਾਰਤ ਅਨੇਕ ਛੋਟੇ-ਵੱਡੇ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਰਾਜਾਂ ‘ਤੇ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਸੀ ।
ਰਾਜਪੂਤ ਸ਼ਾਸਕ ਆਪਸ ਵਿਚ ਲੜਦੇ-ਝਗੜਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਲਈ ਰਾਜਪੂਤ ਰਾਜ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਫਿਰ ਤੋਂ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ।ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ 8ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਤਕ ਦੇਸ਼ ‘ਤੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦਾ ਹੀ ਸ਼ਾਸਨ ਰਿਹਾ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਕਾਲ ਨੂੰ “ਰਾਜਪੂਤ ਕਾਲ’ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ ਕਿਉਂ ਕੀਤੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ (999-1030 ਈ:) ਗਜ਼ਨੀ ਰਾਜ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਸਬਕਤਗੀਨ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ ।ਉਸਨੇ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ 17 ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਧਨ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣਾ ਸੀ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਗੌਰ (Ghor) ਵੰਸ਼ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ।ਉਸਦੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਆਧੁਨਿਕ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਗਜ਼ਨੀ ਅਤੇ ਹਰਾਤ ਵਿਚਾਲੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ । ਉਸਦੇ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਹਮਲਿਆਂ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਧਨ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਹ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੁਸਲਿਮ ਰਾਜ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ।
(ਅ) ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਖਾਲੀ ਸਥਾਨ ਭਰੋ
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮਿਹਰਭੋਜ………… ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਤੀਹਾਰ,
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਦੇਵਪਾਲ ਸ਼ਾਸਕ ਨੇ ਬੋਸ ਗਯਾ ਵਿਖੇ…….. ਮੰਦਰ ਬਣਾਇਆ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਹਾਂਬੋਧੀ ਮੰਦਰ,
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਸ਼ਾਸਨ……………. ਦੇ ਸਪ੍ਰਸਤ ਸਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ।
(ੲ) ਜੋੜੇ ਬਣਾਓ
1. ਗੁਰਜਰ-ਤਿਹਾਰ ਸ਼ਾਸਨ ਬੰਗਾਲ, ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਝਾਰਖੰਡ
2. ਪਾਲ ਸ਼ਾਸਕ ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ
3. ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਸ਼ਾਸਕ
ਉੱਤਰ-
1. ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ,
2. ਬੰਗਾਲ, ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਝਾਰਖੰਡ,
3. ਦੱਕਨ ।
ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮੁੱਢਲੇ (ਪੂਰਵ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਤਿੰਨ-ਤਿੰਨ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਤਿਹਾਰ ਜਾਂ ਗੁਰਜਰ-ਤਿਹਾਰ, ਪਾਲ ਅਤੇ ਰਾਜਪੂਤ ਰਾਜ । ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ-ਪੱਲਵ, ਪਾਂਡਯ ਅਤੇ ਚੋਲ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਗੁਰਜਰ-ਤਿਹਾਰ ਸ਼ਾਸਕ ਕਿੱਥੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਰਦੇ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੁਰਜਰ-ਤਿਹਾਰ ਸ਼ਾਸਕ ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਕੁੱਝ ਭਾਗਾਂ ‘ਤੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਗੁਰਜਰ-ਪ੍ਰਤਿਹਾਰ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸ਼ਾਸਕ ਕਿਹੜਾ ਸੀ ? ਉਸਨੇ ਕਦੋਂ ਤੋਂ ਕਦੋਂ ਤਕ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੁਰਜਰ-ਤਿਹਾਰ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਾਸਕ ਮਿਹਿਰਭੋਜ ਸੀ । ਉਸਨੇ 836 ਈ: ਤੋਂ 885 ਈ: ਤਕ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਗੁਰਜਰ-ਪ੍ਰਤਿਹਾਰ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਅੰਤ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੁਰਜਰ-ਤਿਹਾਰ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਸ਼ਾਸਕ ਰਾਜਪਾਲ ਨੇ 1018-19 ਈ: ਵਿਚ ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਦੀ ਅਧੀਨਤਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਈ ਸੀ । ਇਸ ਤੋਂ ਗੁੱਸੇ ਹੋ ਕੇ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਨੇ ਉਸਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਨਾਲ ਗੁਰਜਰ-ਤਿਹਾਰ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਗਿਆ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਗੁਰਜਰ-ਤਿਹਾਰ ਬਾਸਕ ਮਹਿੰਦਰਪਾਲ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਹਿੰਦਰਪਾਲ ਮਿਹਰਭੇਜ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਸੀ । ਉਸਨੇ 885-910 ਈ: ਤਕ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ । ਉਹ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਪ੍ਰੇਮੀ ਸੀ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਪਾਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਜਿੱਥੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ ? ਇਸ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਕੌਣ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਬੰਗਾਲ, ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਝਾਰਖੰਡ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ‘ਤੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਗੋਪਾਲ ਸੀ । ਉਸਨੇ 750 ਈ: ਵਿਚ ਪਾਲ ਵੰਸ਼ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪਾਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਸਫਲਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
- ਪਾਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ, ਕਲਾ, ਚਿਤਰਕਲਾ, ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਉੱਨਤੀ ਹੋਈ ।
- ਪਾਲ ਸ਼ਾਸਕ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਅਨੁਯਾਈ ਸਨ ਪਰ ਉਹ ਹੋਰਨਾਂ ਧਰਮਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਵੀ ਉਦਾਰ ਸਨ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਪਾਲ ਸ਼ਾਸਕ ਧਰਮਪਾਲ ਦੀ ਇਕ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਸਫਲਤਾ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਧਰਮਪਾਲ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰੇਮੀ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ ।ਉਸਨੇ ਵਿਸ਼ਿਲਾ ਵਿਹਾਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਇਕ ਮਹਾਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਬਣੀ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਸ਼ਾਸਕ ਕਿੱਥੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਰਦੇ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਦੱਕਣ ‘ਤੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਦੱਕਣ ਵਿਚ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਅਤੇ ਤੁੰਗਭਦਰਾ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਦੇਸ਼ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-ਦੰਤੀਦੁਰਗ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਪਹਿਲਾ, ਗੋਵਿੰਦ ਦੂਜਾ, ਧਰੁਵ, ਗੋਵਿੰਦ ਤੀਜਾ, ਅਮੋਘਵਰਸ਼ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਤੀਜਾ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਸਫਲਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਸਫਲਤਾਵਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ –
- ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਚਾਲੂਕਿਆਂ ਅਤੇ ਪੱਲਵਾਂ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਕੀਤੇ ।
- ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਸ਼ਾਸਕ ਧਰੁਵ ਨੇ ਤਿਹਾਰ ਸ਼ਾਸਕ ਵਤਸਰਾਜ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਕਨੌਜ ’ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ।
- ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਸ਼ਾਸਕ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਸੰਰੱਖਿਅਕ ਸਨ । ਅਮੋਘਵਰਸ਼ ਇਕ ਚੰਗਾ ਕਵੀ ਸੀ । ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਪਹਿਲੇ ਨੇ ਅਲੋਰਾ ਵਿਚ ਕੈ ਲਾਸ਼ ਮੰਦਰ ਬਣਵਾਇਆ ।
- ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟਾਂ ਨੇ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਵਪਾਰਕ ਸੰਬੰਧ ਕਾਇਮ ਕੀਤੇ ।
- ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹੋਰਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਧਰਮਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕੀਤਾ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ‘ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਟਿੱਪਣੀ ਲਿਖੋ –
1. ਮਿਹਰਭੋਜ
2. ਧਰਮਪਾਲ
3. ਦੇਵਪਾਲ
4. ਅਮੋਘਰਸ਼
5. ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਚੌਹਾਨ ।
ਉੱਤਰ-
1. ਮਿਹਰਭਜ-ਮਿਹਰਭੋਜ (836-885ਈ:) ਗੁਰਜਰ-ਤਿਹਾਰ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ । ਅਰਬ ਯਾਤਰੀ ਸੁਲੇਮਾਨ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਇਕ ਵੀਰ-ਯੋਧਾ ਅਤੇ ਕੁਸ਼ਲ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕ ਕਿਹਾ ਹੈ । ਉਸਨੇ ਪਾਲ ਵੰਸ਼ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਖੋਹੇ ਹੋਏ ਦੇਸ਼ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ । ਉਹ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦਾ ਉਪਾਸ਼ਕ ਸੀ । ਉਸਨੇ “ਆਦਿਵਰਾਹ’ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਧਾਰਨ ਕੀਤੀ ।
2. ਧਰਮਪਾਲ-ਧਰਮਪਾਲ (70-810 ਈ 🙂 ਪਾਲ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ | ਅਰਬ ਯਾਤਰੀ ਸੁਲੇਮਾਨ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀ ਸੈਨਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਉਸਦੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਪ੍ਰਤਿਹਾਰ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਕੀਤੇ । ਧਰਮਪਾਲ ਸਿੱਖਿਆ-ਪ੍ਰੇਮੀ ਵੀ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਵਿਕ੍ਰਮਸ਼ਿਲਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬੁੱਧ ਮੱਠ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣਿਆ ।
3. ਦੇਵਪਾਲ-ਦੇਵਪਾਲ ਪਾਲ ਸ਼ਾਸਕ ਧਰਮਪਾਲ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ ।ਉਸਨੇ 810 ਈ: ਤੋਂ 850 ਈ: ਤਕ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ । ਉਸਨੂੰ ਪਾਲ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸ਼ਾਸਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਸਨੇ ਅਸਾਮ ਅਤੇ ਉੜੀਸਾ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ । ਉਸਨੇ ਪ੍ਰਤਿਹਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵੀ ਯੁੱਧ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਪਾਲ ਰਾਜ ਦੇ ਮਾਣ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ |
4. ਅਮੋਘਵਰਸ਼-ਅਮੋਘਵਰਸ਼ (814878 ਈ:) ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਇਕ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ । ਉਸਨੇ 64 ਸਾਲ ਤਕ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ । ਉਹ ਆਪਣੀ ਸਿਆਣਪ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ । ਉਸਨੇ ‘ਕਵੀਰਾਜ ਮਾਰਗ’ ਨਾਂ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ । ਇਹ ਕੰਨੜ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਕਾਵਿ ਰਚਨਾ ਹੈ ।
5. ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਚੌਹਾਨ-ਪ੍ਰਥਵੀਰਾਜ ਚੌਹਾਨ, ਚੌਹਾਨ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ । ਉਸਨੇ 1179 ਈ: ਤੋਂ 1192 ਈ: ਤਕ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ । ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਅਜਮੇਰ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਉਸਦੇ ਅਧੀਨ ਸਨ । ਉਸਨੇ ਚੰਦੇਲ ਰਾਜਾ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਮਹੋਬਾ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਾਰ ਵਿਚ ਕਰ ਲੈ ਲਏ । ਉਸਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਚਾਲੂਕਿਆ ਸ਼ਾਸਕ ਭੀਮ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਵੀ ਟੱਕਰ ਲਈ । ਉਹ 1192 ਈ: ਵਿਚ ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਹਾਰ ਗਿਆ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਕਿਸੇ ਦੋ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਾਜਪੂਤ ਵੰਸ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੋ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਾਜਪੂਤ ਵੰਸ਼ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਨ-
- ਤਿਹਾਰ ਵੰਸ਼-ਇਸ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਰਾਜਾ ਕਨੌਜ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਦੇ ਦੇਸ਼ ‘ਤੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਸਕ ਨਾਗਭੱਟ-I ਸੀ । ਭੋਜ ਪਹਿਲਾ ਇਸ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ ।
- ਚੌਹਾਨ ਵੰਸ਼-ਇਸ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿਚ ਅਜਮੇਰ ਦੇ ਦੇਸ਼ ‘ਤੇ ਸੀ । ਪਿਥਵੀ ਰਾਜ ਚੌਹਾਨ ਇਸ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਾਜਾ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਨਾਲ ਵੀ ਦੋ ਵਾਰ ਟੱਕਰ ਲਈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਅਤੇ ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਵਿਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਅਤੇ ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਵਿਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅੰਤਰ ਸੀ –
| ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ | ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ |
| 1. ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿਰਫ਼ ਧਨ ਲੁੱਟਣਾ ਸੀ । | 1. ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੁਸਲਿਮ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ ਸੀ । |
| 2. ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਹਮਲਿਆਂ ਵਿਚ ਜੇਤੂ ਰਿਹਾ | | 2. ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਆਪਣੇ ਹਮਲਿਆਂ ਵਿਚ ਇਕ ਵਾਰ ਹਾਰਿਆ । |
| 3. ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਧਨ ਦੀ ਬਹੁਤ ਹਾਨੀ ਹੋਈ । | 3. ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੁਸਲਿਮ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ ॥ |
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਕਨੌਜ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ । ਜਿਹੜੇ ਰਾਜ ਕਨੌਜ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਨੌਜ ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ। ਇਸ ‘ਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਕਨੌਜ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਅਜਿਹੀ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ‘ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸ਼ਾਸਕ ਪੂਰੀ ਗੰਗਾ ਘਾਟੀ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਕਨੌਜ ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਬੰਗਾਲ-ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਪਾਲ, ਮੱਧ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਹਾਰ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਰਾਜਿਆਂ ਵਿਚਾਲੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਤਰਫ਼ੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸੰਘਰਸ਼ ਲਗਪਗ 200 ਸਾਲ ਤਕ ਚੱਲਿਆ । ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੇ ਤਿੰਨਾਂ ਰਾਜਵੰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਪੱਖੋਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਬਾਰੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੇ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਵਿਚਾਰ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੁੱਖ ਵਿਚਾਰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ
- ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਕੋਲਨ ਟਾਡ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਰਾਜਪੁਤ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੀ ਸੰਤਾਨ ਸਨ । ਉਹ ਹੂਣਾਂ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆ ਵਸੇ ।
- ਵੇਦ ਵਿਆਸ ਅਤੇ ਗੌਰੀ ਸ਼ੰਕਰ ਔਝਾ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜਪੁਤ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਸ਼ੱਤਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸੰਤਾਨਾਂ ਹਨ ।
- ਇਕ ਹੋਰ ਵਿਚਾਰ ਚੰਦ ਬਰਦਾਈ ਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਰਾਜ ਰਾਸੋ ਵਿਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਅਗਨੀਕੁਲ ਤੋਂ ਹੋਈ । ਚੌਹਾਨ, ਪਰਮਾਰ, ਗੁਰਜਰ-ਪ੍ਰਤਿਹਾਰ, ਚਾਲੁਕਿਆ ਅਤੇ ਚੰਦੇਲ ਇਸ ਕਾਲ ਦੇ ਮੁੱਖ ਰਾਜਪੂਤ ਵੰਸ਼ ਜਾਂ ਕੁਲ ਸਨ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਚੌਹਾਨਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਚੌਹਾਨਾਂ ਨੂੰ ਚਾਹਮਾਨ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸ਼ਾਸਕ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਚੌਹਾਨ ਸੀ । ਉਸਨੇ 1179 ਤੋਂ 1192 ਈ: ਤਕ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ । ਉਹ ਇਕ ਵੀਰ ਯੋਧਾ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਚੰਦੇਲ ਰਾਜਾ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਉਸਦੇ ਕਈ ਦੇਸ਼ ਖੋਹ ਲਏ 1191 ਈ: ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਤਰਾਇਨ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ |
ਪਰ ਅਗਲੇ ਹੀ ਸਾਲ 1192 ਈ: ਵਿਚ ਤਰਾਇਨ ਦੀ ਦੂਜੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਉਹ ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਤੋਂ ਹਾਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਚੌਹਾਨ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਰਾਜ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ । ਚੰਦ ਬਰਦਾਈ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਰਾਸੋ ਵਿਚ ਪਿਥਵੀਰਾਜ ਚੌਹਾਨ ਦੀਆਂ ਸਫਲਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਸਹਿਤ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18
ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ, ਗਜ਼ਨੀ ਦਾ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ । ਉਹ ਗਜ਼ਨੀ ਨੂੰ ਇਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਰਾਜ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਇਕ ਵੱਡੀ ਸੈਨਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਸਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਧਨ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ ! ਧਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸਨੇ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ 17 ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ । ਉਸਦੇ ਮੁੱਖ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ –
1. ਜੈਪਾਲ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ, 1001 ਈ: -1001 ਈ: ਵਿਚ ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਿੰਦੂਸ਼ਾਹੀ ਸ਼ਾਸਕ ਜੈਪਾਲ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਵਿਚ ਜੈਪਾਲ ਹਾਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਬੰਦੀ ਬਣਾ ਲਿਆ ਗਿਆ । ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਹਿਮੂਦ ਨੇ ਜੈਪਾਲ ਤੋਂ 2,50,000 ਸੋਨੇ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਲੈ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਮੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ | ਪਰ ਜੈਪਾਲ ਇਸ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਨੂੰ ਸਹਿਣ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ । ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ।
2. ਆਨੰਦਪਾਲ ਨਾਲ ਯੁੱਧ, 1008 ਈ: ਆਨੰਦਪਾਲ ਜੈਪਾਲ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ । ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਨੇ 1008 ਈ: ਵਿਚ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਕੀਤਾ | ਆਨੰਦਪਾਲ ਨੇ ਉੱਜੈਨ, ਗਵਾਲੀਅਰ, ਕਾਲਿੰਜਰ, ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਅਜਮੇਰ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੀ ਸੈਨਾ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਮਹਿਮੂਦ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ । ਇਕ ਭਿਆਨਕ ਲੜਾਈ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮਹਿਮੂਦ ਜੇਤੂ ਰਿਹਾ ।ਉਸਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਭਿਆਨਕ ਲੁੱਟਮਾਰ ਕੀਤੀ ।
3. ਨਗਰਕੋਟ ’ਤੇ ਹਮਲਾ, 1009 ਈ:-ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਨੇ 1009 ਈ: ਵਿਚ ਨਗਰਕੋਟ (ਕਾਂਗੜਾ), ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ । ਉਸਨੇ ਨਗਰਟ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ ਤੋਂ ਉਸ ਨੇ ਅਪਾਰ ਸੋਨਾ-ਚਾਂਦੀ ਲੱਟਿਆ ।
4. ਥਾਨੇਸਰ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ, 1014 ਈ:-ਮਹਿਮੂਦ ਨੇ 1014 ਈ: ਵਿਚ ਥਾਨੇਸਰ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ । ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿਚ ਅਪਾਰ ਧਨ-ਸੰਪੱਤੀ ਸੀ । ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਕੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਲੈ ਗਿਆ ।
5. ਮਥੁਰਾ ਅਤੇ ਕਨੌਜ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ, 1018-19 ਈ:-ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਨੇ 1018-19 ਈ: ਵਿਚ ਮਥੁਰਾ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ । ਉਸਨੇ ਰਾਹ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਨਗਰਾਂ ਵਿਚ ਲੁੱਟਮਾਰ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਦੀ ਭੇਂਟ ਚੜ੍ਹਾ ਦਿੱਤਾ । 1018 ਈ: ਵਿਚ ਉਹ ਮਥੁਰਾ ਪਹੁੰਚਿਆ ਅਤੇ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ |
ਮਥੁਰਾ ਤੋਂ ਉਹ ਕਨੌਜ ਪਹੁੰਚਿਆ | ਕਨੌਜ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਰਾਜਪਾਲ ਨੇ ਉਸਦੇ ਅੱਗੇ ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣ ਕਰ ਦਿੱਤਾ | ਮਹਿਮੂਦ ਨੇ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿਚ ਖੂਬ ਲੁੱਟਮਾਰ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜ-ਫੋੜ ਦਿੱਤਾ ।
6. ਕਾਲਿੰਜ਼ਰ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ, 1021 ਈ: -1021 ਈ: ਵਿਚ ਮਹਿਮੂਦ ਨੇ ਕਾਲਿੰਜ਼ਰ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਵਿਦਿਆਧਰ ਕੋਲ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੈਨਾ ਸੀ । ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਮਹਿਮੂਦ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ ਅਤੇ ਮੈਦਾਨ ਛੱਡ ਕੇ ਦੌੜ ਗਿਆ ।
7. ਸੋਮਨਾਥ ਦੇ ਮੰਦਰ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ, 1025 ਈ: -1025 ਈ: ਵਿਚ ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਨੇ ਕਾਠੀਆਵਾੜ (ਗੁਜਰਾਤ) ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਸੋਮਨਾਥ ਦੇ ਮੰਦਰ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ । ਇਹ ਮੰਦਰ ਆਪਣੀ ਧਨ-ਸੰਪੱਤੀ ਲਈ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੀ । ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇਹ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਮੰਦਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਹਿਮਦ ਨੇ ਇਸ ਮੰਦਰ ਵਿਚ ਭਿਆਨਕ ਲੁੱਟਮਾਰ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਮੰਦਰ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ | ਇੱਥੋਂ ਉਹ ਸੈਂਕੜੇ ਮਣ ਸੋਨਾ-ਚਾਂਦੀ ਅਤੇ ਹੀਰੇ-ਜਵਾਹਰਾਤ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਲੈ ਗਿਆ । ਇਹ ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਜਿੱਤ ਸੀ । ਇਸਦੇ ਲਈ ਖਲੀਫ਼ਾ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ । 1030 ਈ: ਵਿਚ ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਗੌਰ ਰਾਜ ਦਾ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ ।ਉਹ 1173 ਈ: ਵਿਚ ਸਿੰਘਾਸਨ ‘ਤੇ ਬੈਠਾ ॥ ਸ਼ਾਸਕ ਬਣਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਭਾਰਤ-ਜਿੱਤ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਕੀਤਾ | 1175 ਈ: ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਮੁਲਤਾਨ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ । ਉਸਦੇ ਹੋਰਨਾਂ ਮੁੱਖ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ –
1. ਗੁਜਰਾਤ ’ਤੇ ਹਮਲਾ-1178 ਈ: ਵਿਚ ਗੌਰੀ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ | ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਨੇ ਬਹੁਤ ਵੀਰਤਾ ਨਾਲ ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰਾ ਦਿੱਤਾ ।
2. ਤਰਾਇਨ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਯੁੱਧ-ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੁਸਲਿਮ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ 1191 ਈ: ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਦਿੱਲੀ ‘ਤੇ ਉਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਪਿਥਵੀ ਰਾਜ ਚੌਹਾਨ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਸੀ, ਜੋ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵੀਰ ਅਤੇ ਸਾਹਸੀ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ ।ਤਰਾਇਨ ਦੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਰਾਜ ਚੌਹਾਨ ਅਤੇ ਗੌਰੀ ਦੀਆਂ ਸੈਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਘਮਸਾਨ ਦਾ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਦੀ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਰ ਹੋਈ । ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ
3. ਤਰਾਇਨ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਯੁੱਧ-ਆਪਣੀ ਹਾਰ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਗੌਰੀ ਨੇ 1192 ਈ: ਵਿਚ ਦੁਬਾਰਾ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਵਾਰ ਕਨੌਜ ਦੇ ਰਾਜਾ ਜੈਚੰਦ ਨੇ ਵੀ ਉਸ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ । ਤਰਾਇਨ ਦੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਗੌਰੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਸੈਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਡਟ ਕੇ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ । ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਰਾਜ ਚੌਹਾਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਰਾਜਪੂਤ ਬਹੁਤ ਕੀਰਤਾ ਨਾਲ ਲੜੇ, ਪਰ ਅੰਤ ਵਿਚ ਗੌਰੀ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ ਇਸ ਜਿੱਤ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਅਜਮੇਰ ’ਤੇ ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ।
4. ਜੈਚੰਦ ਨਾਲ ਯੁੱਧ-1194 ਈ: ਵਿਚ ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਨੇ ਕਨੌਜ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਜੈਚੰਦ ਨੂੰ ਹਰਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਨੌਜ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਜਿੱਤ ਲਿਆ |
5. ਹੋਰ ਜਿੱਤਾਂ-ਇਸੇ ਵਿਚਕਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਦੇ ਇਕ ਸੈਨਾਪਤੀ ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ-ਬਖਤਿਆਰ ਖਿਲਜੀ ਨੇ ਬੰਗਾਲ ਅਤੇ ਬਿਹਾਰ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ।ਉਸ ਦੇ ਹੋਰ ਸੈਨਾਪਤੀ ਕੁਤੁਬੁੱਦੀਨ ਐਬਕ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ਨੂੰ ਵੀ ਜਿੱਤ ਲਿਆ । | ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਨੇ ਕੁੱਝ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਲਗਪਗ ਪੂਰੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਆਪਣਾ ਅਧਿਕਾਰ ਜਮਾ ਲਿਆ । 1206 ਈ: ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ । ਉਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਤੁਰਕ ਰਾਜ ਦਾ ਅਸਲ ਸੰਸਥਾਪਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਮਾਜ, ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀ, ਧਰਮ ਦੀ ਹਾਲਤ ਉੱਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਸਮਾਜ-ਆਰੰਭਿਕ ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਬਹੁਤ ਕਠੋਰ ਸੀ । ਸਮਾਜ ਚਾਰ ਜਾਤੀਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਇਹ ਜਾਤੀਆਂ ਸਨ-ਬਾਹਮਣ, ਕਸ਼ੱਤਰੀ, ਵੈਸ਼ ਅਤੇ ਸ਼ੂਦਰ । ਬਾਹਮਣ ਧਾਰਮਿਕ ਰਸਮਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਲਈ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਆਦਰ ਸੀ | ਕਸ਼ੱਤਰੀ ਸੈਨਿਕ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਕ ਬਣਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੇ ਸਨ । ਵੈਸ਼ ਵਪਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਪਰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸ਼ੂਦਰਾਂ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । | ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਉੱਚੀ ਜਾਤੀ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਮਾਣ ਸੀ । ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਪੁੱਤਰੀਆਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਨੀਵੀਆਂ ਆਖੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਆਦਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿਵਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਉਹ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੀਆਂ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣਾ ਪਤੀ ਚੁਣਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਸੀ । ਉਹ ਜੌਹਰ ਦੀ ਰਸਮ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ ।
(ਅ) ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀ-ਪੂਰਵ ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਿੱਤਾ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਕੀਮਤੀ ਪੱਥਰ, ਮਸਾਲੇ, ਰੇਸ਼ਮ, ਉੱਨੀ ਅਤੇ ਸੂਤੀ ਕੱਪੜੇ, ਚੰਦਨ ਦੀ ਲੱਕੜੀ, ਨਾਰੀਅਲ ਆਦਿ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਭੇਜੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਤੋਂ ਖਜੂਰ, ਸ਼ਰਾਬ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਸਨ ।
(ਇ) ਧਰਮ-ਪੂਰਵ (ਆਰੰਭਿਕ) ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ, ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਸਨ | ਪਰ ਰਾਜਪੂਤ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਅਨੁਯਾਈ ਸਨ ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨੇ ਬਹੁਤ ਉੱਨਤੀ ਕੀਤੀ । ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਦੋ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕਪ੍ਰਿਆ ਸਨ-ਸ਼ੈਵ ਮੱਤ ਅਤੇ ਵੈਸ਼ਨਵ ਮੱਤ । ਲੋਕ ਵਿਸ਼ਨੂੰ, ਸ਼ਿਵ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਉਹ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੇ ਦਸ ਅਵਤਾਰਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਵੀ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਕਾਲ ਵਿਚ ਉੱਤਰੀ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕਪ੍ਰਿਆ ਹੋਈ | ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੁ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ, ਰਾਮਾਨੁਜ ਅਤੇ ਮਾਧਵ ਜੀ ਨੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਭਗਤੀ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਸੱਚੇ ਮਨ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭੂ-ਭਗਤੀ ਕਰਨਾ ਹੀ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੈ ।
ਉਹ ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਵਰਣ ਦੇ ਭੇਦਭਾਵ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਨ ।
ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
(ਉ) ਸਹੀ ਵਾਕਾਂ ਤੇ (✓) ਅਤੇ ਗਲਤ ਵਾਕਾਂ ਤੇ (✗) ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਓ
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮੁੱਢਲੇ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਿੱਤਾ ਖੇਤੀ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ 17 ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਜੈਚੰਦ ਅਜਮੇਰ ਦਾ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਰਾਜਾ ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦਿੱਲੀ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)
(ਅ) ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਚੁਣੋ
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਵਿਅਕਤੀ ਚਾਹਮਾਨ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਇਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ। ਇਸਦਾ ਕੀ ਨਾਮ ਸੀ ?
(i) ਜੈਚੰਦ ,
(ii) ਵਿਦਿਆਧਰ
(iii) ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਚੌਹਾਨ।
ਉੱਤਰ-
(iii) ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਚੌਹਾਨ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਰਾਜਾ ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਕਿਹੜੀ ਸੀ ?
(i) ਕਨੌਜ ।
(iii) ਸਿਆਲਕੋਟ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਕਨੌਜ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਇਲੋਰਾ ਦਾ ਕੈਲਾਸ਼ ਮੰਦਿਰ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਦੱਸੋ ਕਿ ਇਹ ਕਿਸਦੇ ਦੁਆਰਾ ਬਣਵਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ?
(i) ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਸ਼ਾਸਕ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਤੀਸਰੇ ਦੁਆਰਾ
(ii) ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਸ਼ਾਸਕ ਦੰਤੀਦੁਗ ਦੁਆਰਾ ,
(iii) ਪ੍ਰਤਿਹਾਰ ਸ਼ਾਸਕ ਵੱਤਸਰਾਜ ਦੁਆਰਾ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਸ਼ਾਸਕ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਤੀਸਰੇ ਦੁਆਰਾ ।
(i) ਚੰਦਵਾੜਾ