PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 6 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-3)

Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 6 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-3) Important Questions and Answers.

PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 6 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-3)

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਨਿਊਨਤਮ ਪੱਧਰ ਤੇ ਰੱਖਣਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕੋਈ ਦੋ ਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਆਰਥਿਕ ਨੀਤੀਆਂ ।
2. ਸੂਚਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਅਨੁਵਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਕਾਂ (Environment Indicators) ਦਾ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਅਰਥ ਲੈਂਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਦੇਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਹਿਲੂਆਂ ਬਾਰੇ ਸੂਚਨਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਕਾਂ ਦਾ ਇਕ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਵੈਟੋਸਫ਼ੀਅਰ (Stratosphere) ਵਿਚ ਓਜ਼ੋਨ ਦੀ ਸੰਘਣਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਹੁੰਚਾਂ (Approaches) ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਰਥਿਕ ਪਹੁੰਚ, ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਕ, ਮਿਆਰਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ, ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਟਾਂਦਰਾ ਅਤੇ ਨਿਗਰਾਨੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦਾ ਇਕ ਸਮਾਜੀ ਪੱਖ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਰੁਤਬੇ (Status) ਨੂੰ ਉੱਚਿਆ ਕਰਨਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬੜੀ ਮਹੱਤਤਾ ਰੱਖਦੀ ਹੈ । (ਸਿਧਾਂਤ-20) (Principle-20)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪੌਦਾ ਸੂਚਕਾਂ ਦਾ ਇਕ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਲਾਈਨਜ਼ (Lickens) ਹਵਾ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਦੇ ਸੂਚਕ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਯੂਟੀਕੁਲੇਰੀਆ (Utricularia), ਕਾਰਾ (Chara) ਅਤੇ ਵਲਫ਼ੀਆ (Wolffia) ਵਰਗੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਵਿਧੀ ਕੀ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਉੱਗਣ ਵਾਲੇ ਇਹ ਪੌਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਗਿੱਧਾਂ (Vultures) ਦੇ ਲੁਪਤ ਹੋਣ ਦਾ ਇਕ ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੱਝਾਂ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਦੁੱਧ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਡਾਈਕਲੋਰੋਫੈਨਿਕ ਦਵਾਈ (Dichlorophenic medicine) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਕਿਸੇ ਸੂਖਮ ਜੀਵ ਦਾ ਸੂਚਕ ਵਜੋਂ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਲ-ਮਲ (Sewage) ਵਿਚ ਇਸ਼ਰੀਸ਼ੀਆ ਕੋਲਾਈ (Eschrichia coli) ਨਾਂ ਦੇ ਬੈਕਟੀਰੀਅਮ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਸਟਰੈਸ ਪੋਟੀਨਜ਼ (Stress proteins) ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੈਡਮੀਅਮ ਅਤੇ ਬੈਨਜ਼ੀਨ ਵਰਗੇ ਲਾਗ ਲਗਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਕਾਰਨ ਸੂਖਮ ਜੀਵਾਂ ਵਲੋਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਪ੍ਰੋਟੀਨਜ਼ ਨੂੰ ਸਟਰੈਸ ਪ੍ਰੋਟੀਨਜ਼ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਐੱਮ. ਓ. ਈ. ਐੱਫ. (MOEF) ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਐੱਮ. ਓ. ਈ. ਐੱਫ. = ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਣ ਮੰਤਰਾਲਾ ।
(MOEF) = Ministry of Environment and Forests) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਮਿਆਰਾਂ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਦੇ ਬਿੰਦੂ ਪ੍ਰਮਾਣਾਂ (Parameters) ਦੀਆਂ ਮੰਨਣਯੋਗ ਪੱਧਰਾਂ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਮਿਆਰ (Ambient standards) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਨਿਕਾਸ ਦੇ ਮਿਆਰ (Emission Standards) ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਿਸਮ ਦੇ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਡਿਸਚਾਰਜ ਦੀ ਅਨੁਮਤੀਯੋਗ (Permissible) ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਨਿਕਾਸ ਦੇ ਮਿਆਰ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਐੱਸ. ਪੀ. ਐੱਮ. (SPM) ਅਤੇ ਆਰ. ਪੀ. ਐੱਮ. (RPM) ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਐੱਸ. ਪੀ. ਐੱਮ. (SPM) = ਨਿਲੰਬਿਤ ਕਣਦਾਰ ਮਾਦਾ/ਪਦਾਰਥ ।
(SPM = Suspended Particulate Matter) ।
ਆਰ. ਪੀ. ਐੱਮ. (RPM) = ਸਾਹ ਲੈਣ ਯੋਗ ਕਣਦਾਰ ਮਾਦਾ |
(RPM = Respirable Particulate Matter)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸੂਚਨਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
1. hitp://www.inc.in/eniro/envis.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਈ. ਐੱਨ. ਵੀ. ਆਈ. ਐੱਸ. (ENVIS) ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਈ. ਐੱਨ. ਵੀ. ਆਈ. ਐੱਸ. = ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੂਚਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ।
(ENVIS = Environment National Information System)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
eNREE ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
eNVIS ਵਲੋਂ ਤਿਮਾਹੀ (Quarterly) ਛਪਣ ਵਾਲੀ ਮੁੱਲ ਰਹਿਤ ਇਲੈੱਕਟਰੋਨਿਕ ਸਮਾਚਾਰ ਪੱਤਰਿਕਾ (Electronic newletter) ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਐੱਨ. ਜੀ. ਓ. ਡੀ. (NGOD) ਨੂੰ ਹੌਸਲਾ ਵਧਾਊ (Backup) ਸਮਰਥਨ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਦੋ ਕੇਂਦਰਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ) ਸਿੱਖਿਆ ਕੇਂਦਰ-ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ।
2. ਸੀ.ਪੀ.ਆਰ. (CPR) ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਕੇਂਦਰ-ਚਿਨੱਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਦੋ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਵੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਈਕੋ ਕਲੱਬਾਂ ਜਾਂ ਆਵਾਸ ਕਲੱਬਾਂ (Eco-clubs)
2. ਪਰਿਆਵਰਣ ਵਹਿਨੀਆਂ (Paryavarn Vahinis) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸੂਚਨਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਜੈਵਿਕ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੀਵ ਸੂਚਕ (Bio-indicators), ਲਾਈਨਜ਼, ਕਾਰਾ, ਯੂਟਰੀਕੁਲੇਰੀਆ ਆਦਿ ਪੌਦੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਨੇਹੀ ਉਤਪਾਦਕਾਂ ਦੇ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਅੰਕ (Mark) ਨੂੰ ਕੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਅੰਕ ਨੂੰ ਈਕੋਮਾਰਕ (Ecomark) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸੂਚਨਾ ਕਿਸ ਥਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
http:/www.punenvis.nic.in.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਸਿਹਤਮੰਦ ਵਾਤਾਵਰਣ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਹੜਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਮਿੱਟੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਤੇ ਵਾਯੂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਸਿਹਤਮੰਦ ਵਾਤਾਵਰਣ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
I.S.O. ਅਤੇ E.N.V.I.S. ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
I.S.O. = International Organisation for Standardization.
E.N.V.I.S. = National Environmental Information System.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
S.N.D.P. ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
S.N.D.P. = Sustainable Development Networking Programme.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27.
ਆਈ. ਐੱਸ.ਓ. 14,000 (I.S.O. 1400) ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਈ.ਐੱਸ.ਓ. 14000 ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 28.
ਭਾਰਤ ਦਾ ਈਕੋ-ਮਾਰਕ (Eco-Mark) ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਘੜਾ ਭਾਰਤ ਦਾ ਈਕੋ-ਮਾਰਕ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 29.
ਭਾਰਤ ਦਾ ਈਕੋ-ਮਾਰਕ ਕਿਸ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਤਰਜਮਾਨੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਮਾਰਕ ਭਾਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਠੀਕ ਤਰਜਮਾਨੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 30.
ਖ਼ਪਤ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਕਾਰਕਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਖ਼ਪਤ ਆਮਦਨੀ ਦੀ ਪੱਧਰ, ਵਸੋਂ ਦੀ ਕਿਸਮ, ਸੁਭਾ ਅਤੇ ਆਕਾਰ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 31.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਯੋਗ ਖ਼ਪਤ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਚੀਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦਾ ਉਹ ਤਰੀਕਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਪਵੇ, ਉਸ ਖ਼ਪਤ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਯੋਗ ਖ਼ਪਤ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 32.
ਕਿਸ ਗੈਸ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਸੀਮਾ ਤੱਕ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਰਥਿਕ ਪਾਲਿਸੀਆਂ ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰੋ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਢੁੱਕਵਾਂ ਮੁੱਲ ਨਿਰਧਾਰਣ ।
2. ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਟੈਕਸ ਲਗਾਉਣਾ ।
3. ਨਵੀਆਂ ਲੱਗ ਰਹੀਆਂ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਲਈ ਉਚੇਰੀ ਉਦਾਰ ਦਰ ।
4. ਫਰਟੇਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ ਅਤੇ ਜੀਵਨਾਸ਼ਕਾਂ ‘ਤੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਉਪਦਾਨ (Subsidy) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਕ (Environmental Indicators) ਕੀ ਹਨ ? ਕੋਈ ਦੋ ਉਦਾਹਰਣ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਕ (Environmental Indicators) ਇਹ ਸੂਚਕ ਭੌਤਿਕ (Physical), ਜੈਵਿਕ (Biological) ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ (Chemical) ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸੂਚਕ ਮਾਨਵ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਾਵਾਂਘਰ ਗੈਸਾਂ (Green House Gases) ਜਾਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਨੁਭਵਾਂ, ਜਿਵੇਂਕਿ ਸੀਵੇਜ਼ ਤੋਂ ਕਿੰਨੇ ਲੋਕ ਲਾਭ ਉਠਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਸੂਚਕਾਂ ਦੇ ਦੋ ਉਦਾਹਰਣ-

1. ਸਮਤਾਪ ਮੰਡਲ (Stratosphere) ਵਿਚ ਓਜ਼ੋਨ ਦੀ ਸੰਘਣਤਾ ।
2. ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਜੋੜੇ ।

ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਕ (Environmental Indicators) ਅਜਿਹੇ ਕੇਂਦਰ ਬਿੰਦੂ (Parameters) ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਖ਼ਾਸ ਪੱਖਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸੂਚਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਲੇਖਾਕਰਨ (Accounting) ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਕਾਂ (Environmental Indicators) ਦੇ ਫਾਇਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਕਾਂ ਦੇ ਫਾਈਦੇ-

1. ਸੂਚਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
2. ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੰਤਵਾਂ ਲਈ ਸੂਚਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਦਾਂ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
3. ਕੀ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮੰਤਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਸੂਚਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
4. ਪੂਰੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ ਜਾਂ ਨਹੀਂ, ਸੂਚਕਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
5. ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਪਾਲਿਸੀ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਦੇਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਸੂਚਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
6. ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਾਲਤਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸੂਚਕ ਅੰਕ ਸਹਾਈ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕੋਈ ਅਜਿਹੇ ਪੰਜ (5) ਸੂਚਕਾਂ ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰੋ, ਜਿਹੜੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਆਏ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਬਾਰੇ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੇ ਨਿਕਾਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ	ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ
2. ਓਜ਼ੋਨ ਸਖਣਿਆਉਣ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੱਖ ਖਪਤ ਦੇ ਅਪਵਰਤਕ ਅੰਕ (Indices)	ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤੇ
3. SO2ਅਤੇ NO2 ਦੇ ਨਿਕਾਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ	ਹਵਾ ਦੀ ਉੱਤਮਤਾ ਵਿਚ ਖਰਾਬੀ
4. ਮਿਊਂਸੀਪਲ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ	ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ/ਕਚਰੇ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ
5. ਨਿਕਾਸੀ ਪਾਣੀ ਦੇ ਨਿਰੂਪਣ (Treatment) ਦੇ ਕੁਨੈਕਸ਼ਨ ਦੀ ਦਰ	ਤਾਜ਼ੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਉੱਤਮਤਾ ਜਾਂ ਗੁਣਵੱਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਜੀਵ-ਸੂਚਕਾਂ (Bio-Indicators) ਵਜੋਂ ਲਾਈਕੇਨ (Lickens) ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਾਈਕੇਨ, ਐਲਗੀ (Algae) ਅਤੇ ਉੱਲੀਆਂ (Fungis) ਦੇ ਆਪਸ ਵਿਚ ਸਹਿਜੀਵਨ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦੇ ਹਨ ।

ਲਾਈਕੇਨ ਹਵਾ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਦੁਸ਼ਕਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਹਨ । ਉਦਯੋਗਾਂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਾਈਟਰੋਜਨੀ ਗੈਸਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ, ਕਸਬਿਆਂ ਅਤੇ ਸੜਕਾਂ , ਨੇੜੇ ਭਰਮਾਰ ਹੈ, ਦੇ ਬਾਰੇ ਵੀ ਲਾਈਨਜ਼ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਘਾਹ ਦੇ ਮੈਦਾਨ (Grasslands) ਅਤੇ ਸਦਾਬਹਾਰ ਵਣ (Evergreen forests) ਕੀ ਸੰਕੇਤ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਘਾਹ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਗਰਮੀ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿਚ ਅਧਿਕ ਮੀਂਹ ਦੇ ਅਤੇ ਸਰਦੀਆਂ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿਚ ਘੱਟ ਬਾਰਸ਼ ਦੇ ਸੰਕੇਤਕ ਹਨ ।
ਸਦਾ ਬਹਾਰ ਵਣ ਸਰਦੀ ਅਤੇ ਗਰਮੀ ਦੋਵਾਂ ਰੁੱਤਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੀਂਹ ਪੈਣ ਦੇ ਸੂਚਕ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਜੈਵ-ਸੂਚਕਾਂ (Bio-inidicators) ਦੇ ਕੀ ਸੰਭਾਵੀ ਲਾਭ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੈਵ-ਸੂਚਕਾਂ ਦੇ ਸੰਭਾਵੀ ਲਾਭ (Potential uses of Bio-indicators)

1. ਲਾਗ ਲਗਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ (Contaminant) ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣਾ ।
2. ਵਿਸ਼ੈਲੇਪਨ (Toxicity) ਦੇ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣ ਸੰਬੰਧੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ।
3. ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਪੁੱਜਣ ਵਾਲੇ ਨੁਕਸਾਨਾਂ ਬਾਰੇ ਅਗੇਤੀ ਸੂਚਨਾ ਦੇਣੀਆਂ ।
4. ਜੈਵ-ਸੂਚਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਪੁਨਰ-ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਬਾਰੇ ਸੂਚਨਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਆਈ. ਐੱਸ. ਓ. (ISO) ਅਤੇ ਆਈ. ਏ. ਐੱਫ. (IAF) ਦਾ ਵੱਡਾ ਰੂਪ ਕਰੋ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦਾ ਕੀ ਮੰਤਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਈ. ਐੱਸ. ਓ. (ISO) = ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਾਪ-ਦੰਡ ਮਿਆਰ ਸੰਗਠਨ (International Standards Organisation)

ਆਈ. ਏ. ਐੱਫ. (IAF) – ਅੰਦਰੂਨੀ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਸਭਾ-ਸਥਾਨ (International Accerdition Forum) ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦਾ ਕਾਰਜ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਬਾਰੇ ਤਸਦੀਕ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਬਣਾਉਣਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਸਲੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਹਿਸਾਬ-ਕਿਤਾਬ ਰੱਖਣਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਆਈ. ਐੱਸ. ਓ. (ISO 19011) ਅਤੇ ਆਈ. ਐੱਸ. ਓ. 14000 ISO 14000) ’ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
1. ਆਈ. ਐੱਸ. ਓ. 19011 (ISO-19011) – ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਿਆਰ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਕਾਇਮ ਕੀਤੇ ਸੰਗਠਨ (International Organisation for Standardisation) ਦੁਆਰਾ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹੈ । ਇਸ ਸੰਗਠਨ ਦੁਆਰਾ ਵਕਤ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਲਈ (To save time), ਯਤਨ (Effort) ਅਤੇ ਰਾਸ਼ੀ (Money) ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਹੋਰਨਾਂ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਚਾਰ ਸਾਧਨ ਸੁਝਾਏ ਹਨ ।

• ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਲੇਖਾ ਪੜਤਾਲ (Auditing) ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਵਿਆਖਿਆ ।
• ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦੇ ਲੇਖਾ ਪੜਤਾਲ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ।
• ਅੰਦਰੂਨੀ ਅੰਦਰਲੇ) ਅਤੇ ਬਾਰੂਨੀ (ਬਾਹਰੀ) ਲੇਖਾ ਪੜਤਾਲ ਕਰਨ ਸੰਬੰਧੀ ਅਗਵਾਈ ।
• ਲੇਖਾਕਾਰਾਂ (Auditors) ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਅਤੇ ਮੁੱਲਾਂਕਣ ਬਾਰੇ ਸਲਾਹ ਦੇਣਾ ।

2. ਆਈ. ਐੱਸ. ਓ. 14000 (ਲੜੀ) ISO 14000) (Series) – ਆਈ. ਐੱਸ. ਓ. 14001 ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਸੀ. ਈ. ਐੱਨ. (CEN) (Committee de Normalization), ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਯੂਰਪੀ ਯੂਨੀਅਨ ਦੀ ਮਾਪਦੰਡ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸੰਸਥਾ (European Unions Standardisation Body) ਹੈ, ਦੀ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਤੇ ਇਸ ਲੜੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਇਸ ਲੜੀ ਦਾ ਆਈ. ਐੱਸ. ਓ. 9000 ਤੋਂ ਵਿਉਂਤਪਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ | ਪਰ ਇਹ ਲੜੀ ਉੱਤਮਤਾ ਦੇ ਮਿਆਰਾਂ ਮੁਤਾਬਕ ਆਈ. ਐੱਸ. ਓ. 9000 ਨਾਲੋਂ ਬਿਹਤਰ ਹੈ । ਇਸ ਲੜੀ ਦਾ ਕੱਚੇ ਮਾਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਪਦਾਰਥ ਖ਼ਪਤਕਾਰਾਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਅੰਤਮ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਾਫ਼ੀ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਬੀ. ਐੱਸ. 7750 ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
BS 7750-ਇਹ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਟੈਂਡਰਜ਼ 7750 ਨੂੰ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਰਹੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੜਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਵਰਣ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ | ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਮਾਪਦੰਡ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਆਈ. ਐੱਸ. ਓ. 14001 ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਉਂਤਪਨ (Derived) ਆਈ. ਐੱਸ. ਓ. 9000 ਤੋਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਈਕੋ ਮਾਰਕ (Ecomark), ਈ. ਐੱਨ. ਵੀ. ਆਈ. ਐੱਸ. (ENVIS) ਅਤੇ ਪੀ. ਐੱਸ. ਸੀ. ਐੱਸ. ਟੀ. (PSCST) ਦੇ ਲੋਗੋ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਚਿੰਨ੍ਹ (Logo) ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਉਲੀਕੋ ।
ਉੱਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਈ. ਐੱਨ. ਆਰ. ਈ. ਈ. (ENREE) ਕੀ ਹੈ ? ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਈ-ਨਵਿਆਉਣ ਯੋਗ ਉਰਜਾ , ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮਾਚਾਰ ਪੱਤ੍ਰਿਕਾ
(E-Newletter on Renewable Energy and Environment)

ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ (Renewable Energy and Environment) ਦੇ ਨਾਮ ਹੇਠ ਛਪਣ ਵਾਲੀ ਤਿਮਾਹੀ (Quarterly) ਸਮਾਚਾਰ ਪੱਤ੍ਰਿਕਾ (New Letter) ਨੂੰ ਉਰਜਾ ਅਤੇ ਸਾਧਨਾਂ ਖੋਜ ਸੰਸਥਾ (The Energy and Research Institute, TERI) ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਣ ਮੰਤਰਾਲਾ ਨੇ ਚਾਲੂ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਪੱਤ੍ਰਿਕਾ ਦੀ ਕੋਈ ਕੀਮਤ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਸਮਾਚਾਰ ਪੱਤ੍ਰਿਕਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚਲੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਪਾੜੇ ਨੂੰ ਭਰਨਾ ਅਤੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਲਿਜੀਟੀ ਸ਼ਕਲ (Ligitized form) ਵਿਚ ਫੈਲਾਉਣਾ ਹੈ ।ਈ. ਐੱਨ. ਵੀ. ਆਈ. ਐੱਸ. (ENVIS) ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਜਨਰਲ/ਪੱਤਿਕਾ ਜਿਸ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਟਾਇਡੀ (TYDEE) (ਟੀ. ਈ. ਆਰ. ਆਈ. ਡਾਈਜੈਂਸਟ TERI Digest, ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਈ. ਐੱਨ. ਆਰ. ਈ. ਈ. (eNREE) ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਸ਼ਾਲ ਪੱਧਰ ਤੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਫੈਲਾਉਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਹੁਣ ਈ. ਐੱਨ. ਆਰ. ਈ. ਈ. ਇਲੈੱਕਟਾਨਿਕ ਪੀ. ਡੀ. ਐੱਫ. ਫਾਰਮੇਟ (PDF Format) ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਉਪਲੱਬਧ ਹਨ ।

ਮੰਤਵ – ਇਹ ਪੱਤ੍ਰਿਕਾ ਪਾਲਿਸੀ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ, ਖੋਜ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ, ਸਲਾਹਕਾਰਾਂ (Consultants) ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਆਦਿ, ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਊਰਜਾ ਦੇ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਦੇ ਲਈ ਲਾਹੇਵੰਦ ਸਿੱਧ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮਿਆਰਾਂ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮਿਆਰ (Environmental Standards) ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਣ ਮੰਤਰਾਲਾ ਨੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਆ ਰਹੇ ਜ਼ਵਾਲ (Decline) ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ, ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪਦੁਸ਼ਣ ਦੇ ਅਨੁਵਣ (Monitoring) ਦੇ ਲਈ ਖਾਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਿਹੜੇ ਮਾਪ-ਦੰਡ ਆਦਿ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮਿਆਰ ਆਖਦੇ ਹਨ | ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰਾ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ । ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਨਿਯਮ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ-

1. ਉਦਯੋਗਾਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਮਿਆਰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ ।
2. ਵਾਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਈਂਧਨਾਂ ਦੇ ਮਿਆਰ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ ।
3. ਬਾਇਓਮੈਡੀਕਲ ਅਤੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਅਤੇ ਨਿਪਟਾਰੇ ਦੇ ਲਈ ਮਿਆਰਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ ।

ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਘੜੇ (Earthen pot) ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ (Logo) ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮਿਆਰ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਈਕੋ-ਮਾਰਕ ਸਕੀਮ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਹੜੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਕਦੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ?
ਉੱਤਰ-
ਈਕੋ-ਮਾਰਕ ਸਕੀਮ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਰਮਨੀ ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਇਸੇ ਸਕੀਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸੰਨ 1978 ਨੂੰ ਕੀਤੀ ਗਈ ।ਇਸ ਸਕੀਮ ਨੂੰ (Uni weltzeichen OR Blue Angel System) ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਚਾਰ-ਚੁਫੇਰੇ ਦੀ ਹਵਾ ਵਿਚ ਸ਼ੋਰ ਸੰਬੰਧੀ ਮਿਆਰਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਚਾਰ-ਚੁਫੇਰੇ ਦੀ ਹਵਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ ਦੇ ਮਿਆਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਰਨੀ-
(Central Pollution Centrol Board STANDARDS WITH RESPECT TO NOISE IN AMBIENT AIR)

Limits in dB (A) Leq*
Area Code Category of Area/Zone	Day Time	Night Time
(ੳ) ਉਦਯੋਗਿਕ ਖੇਤਰ (Industrial area)	75	–
(ਅ) ਵਪਾਰਕ ਖੇਤਰ (Commercial area)	65	55
(ੲ) ਆਵਾਸ ਖੇਤਰ (Residential area)	55	45
(ਸ) ਚੁੱਪ ਦਾ ਖੇਤਰ (Silence Zone)	50	40

ਸਰੋਤ-ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ

ਪਸ਼ਨ 2.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਿੱਖਿਆ (Environmental Education) ਅਤੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ (Awareness Generation) ‘ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਰੱਥਾ ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਪਹਿਲ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਈ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਚਾਲੂ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਪਾਜੈਕਟ ਤੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਹਨ । ਅਧਿਆਪਕਾਂ । ਨੂੰ ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇਣ ਦੇ ਲਈ ਗੈਰ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕਦਮ ਚੁੱਕੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿਖਲਾਈ ਕੋਰਸਾਂ ਨੂੰ ਲਾਹੇਵੰਦ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ ।ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਕੇਂਦਰ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਅਤੇ ਸੀ.ਪੀ.ਆਰ. ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਕੇਂਦਰ (Environment Education Centre) ਚੇਨੱਈ ਤੋਂ ਗ਼ੈਰ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇਣ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਉੱਤਮਤਾ ਵਾਲੇ ਦੋ ਕੇਂਦਰ ਹਨ ।

ਗੈਰ ਰਸਮੀ (Non-formal) ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ-

1. ਕੌਮੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ।
2. ਈਕੋ ਕਲੱਬ ਜਾਂ ਆਵਾਸ ਕਲੱਬ (Eco-clubs) ।
3. ਪਰਿਆਵਰਣ ਵਾਹਿਨੀ (Paryavaran Vahinis) ।
4. ਸੈਮੀਨਾਰ/ਸਿੰਪੋਜ਼ੀਆ/ਸੰਮੇਲਨ/ਕਾਰਜਸ਼ਾਲਾ (Workshops) ।
5. ਰਾਜ ਸਪੋਰਟ ਬੱਸ ਪੈਨਲਜ਼ ਦੁਆਰਾ ਪਬਲੀਸਿਟੀ ।
6. ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਖੇਤਰਾਂ ਬਾਰੇ ਫਿਲਮਾਂ ।
7. ਸੰਚਾਰ ਅਤੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ।
8. ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿੱਚੇ ਛੱਡਣ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਹੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਤੇ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ । ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਵਿੱਦਿਆ ਪੱਖੋਂ ਪਿੱਛੜੇ ਹੋਏ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਵਿਖੇ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਹੋਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਈਕੋ ਕਲੱਬ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਈਕੋ = ਕਲੱਬ (ECO-CLUB)
ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਵੈ-ਇੱਛਿਤ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਗਰੁੱਪ, ਜਿਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣਾ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਲੱਭਣਾ ਹੈ, ਈਕੋ-ਕਲੱਬ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਈਕੋ-ਕਲੱਬ ਨੂੰ ਗ੍ਰੀਨ-ਕਲੱਬ (Green Club) ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਈਕੋ ਕਲੱਬ ਦੀ ਲੋੜ (Need for Eco-Club)
ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ – ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਲੋਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅਤੇ ਯੁਵਕ ਵਿਗੜ ਰਹੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਚੌਗਿਰਦੇ ਬਾਰੇ ਬੜੇ ਫ਼ਿਕਰਮੰਦ ਹਨ । ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅਤੇ ਯੁਵਕ ਈਕੋ-ਕਲੱਬਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬੜੀ ਰਚਨਾਤਮਕ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਅ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਜੋਸ਼ ਅਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਕਾਫ਼ੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੋਧ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ੌਕ ਅਤੇ ਰੁਚੀ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾਉਣ ਨਾਲ ਵਿਗਾੜ ਅਤੇ ਪਤਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਧਾਰਿਆ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਧਾਉਣ ਅਤੇ ਹੱਲਾ ਸ਼ੇਰੀ ਦੇਣਾ ਸੰਗਠਨ (Organiser) ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਬਣਦੀ ਹੈ ।

ਅਧਿਆਪਕ ਲਈ (For Teacher) – ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਵਿੱਦਿਅਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਈਕੋ-ਕਲੱਬ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵਿਦਿਅਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਮੁਖੀ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੀ ਜੁੰਮੇਵਾਰੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਰੁਚੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਲ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬੜੀ ਮਹੱਤਤਾ ਵਾਲੀ ਹੈ । ਆਮ-ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (Formal education) ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਲਿਆਉਣ, ਨਿਰਣਾਤਮਕ ਰੁਚੀ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਤੇ ਯੁਵਕਾਂ ਦੀ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲਤਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਚੁਗਿਰਦੇ ਦੀ ਹਵਾ (Ambient air) ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮਿਆਰਾਂ ental Standard) ਦੀ ਸਾਰਨੀ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-


* AnnuaI Arithmatic mean of minimum 104 measurements in a year taken twice a week 24 hourly at uniform interval.
** 24 hourly /8 hourly values should be met 98% of the time in a year. However, 2% of the time, it may exceed but not on two.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮਿਆਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਕਸਵੱਟੀਆਂ (Criteria) ਦੀ ਮਾਰਨੀ ਬਣਾਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮਿਆਰਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਕਸਵੱਟੀਆਂ-

Designated-Best-Use	Class of Water	Criteria
Drinking Water Source without conventional treatment but after disinfection.	A	1. Total Coliforms Organisms MPN/100 ml shall be 50 or less. 2. pH between 6.5 and 8.5. 3. Dissolved Oxygen 6mg/1 or more. 4. Biochemical Oxygen Demand 5 days 20°C 2 mg/1 or less.
Outdoor bathing (Organised)	B	1. Total Coliforms Organisms MPN/100 ml shall be 500 or less. 2. pH between 6.5 and 8.5. 3. Dissolved Oxygen 5 mg/1 or more. 4. Biochemical Oxygen Demand 5 days 20°C 3 mg/1 or less.
Drinking water source after conventional treatment and disinfection.	C	1. Total Coliforms Organisms MPN/100 ml shall be 5000 or less. 2. pH between 6 to 9 3. Dissolved Oxygen 4 mg/1 or more. 4. Biochemical Oxygen Demand 5 days 20°C 3 mg/1 or less.
Propagation of Wild life ID and Fisheries.	D	1. pH between 6.5 and 8.5 2. Dissolved Oxygen 4 mg/1 or more. 3. Free ammonia (as N) 1.2 mg/1 or less
Irrigation, industrial Cooling, Controlled Waste disposal.	E	1. pH between 6.0 to 8.5 2. Electrical Conductivity at 25°C micro mhos/cm. Max 2250. 3. Sodium absorption ratio Max. 26 4. Boron Max. 2 mg/1 Below-E Not Mecting A,B, C, D & E Criteria.