PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 5 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-2)

Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 5 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-2) Important Questions and Answers.

PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 5 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-2)

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਧਾਰਾ 48-A ਕੀ ਆਖਦਾ ਹੈ ?
ਜਾਂ
ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਧਾਰਾ 48-A ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਾਰਾ 48-A ਦੇ ਭਾਗ IV ਵਿਚ ਦਰਜ ਰਾਜ ਪਾਲਿਸੀ ਲਈ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਸਿਧਾਂਤ (Directive Principles of State Policy) ਵਿਚ ਇਹ ਦਰਜ ਹੈ ਕਿ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਦੇ ਲਈ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਤੇ ਵਣਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਦੇ ਵਾਸਤੇ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਣਾਂ, ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ, ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਅਤੇ ਉੱਨਤੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਬੁਨਿਆਦੀ ਡਿਊਟੀਆਂ (Fundamental Duties) ਬਾਰੇ ਧਾਰਾ 51-A ਭਾਗ IV (g) ਕੀ ਆਖਦਾ ਹੈ ?
ਜਾਂ
ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਧਾਰਾ 51-A ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਾਰਾ 51-A ਦੇ ਭਾਗ IV (g) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਰੇਕ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਦਾ ਇਹ ਫਰਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵਣਾਂ, ਝੀਲਾਂ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਹਨ, ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਅਤੇ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਕਰੇ ਅਤੇ ਸਜੀਵਾਂ ਦੇ ਲਈ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਹਮਦਰਦੀ ਰੱਖੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਐੱਨ. ਸੀ. ਈ. ਪੀ. ਸੀ. (NCEPC) ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
NCEPC = (National Committee on Environment Planning and Co-ordination) ਵਾਤਾਵਰਣ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ ਅਤੇ ਤਾਲਮੇਲ ਲਈ ਰਾਸ਼ਟਰੀ (ਕੌਮੀ ਕਮੇਟੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਆ ਐਕਟ (Environment Protection Act, EPA) ਕਦੋਂ ਲਾਗੂ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਆ ਐਕਟ ਸੰਨ 1986 ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਈ. ਪੀ. ਐਕਟ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸਨੇ ਪ੍ਰੇਰਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੋਪਾਲ ਗੈਸ ਦੁਰਘਟਨਾ (Bhopal Gas Tragedy) ਨੇ ਈ. ਪੀ. ਐਕਟ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ (Hazardous Wastes) (ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਅਤੇ ਵਰਤਾਰਾ) ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦਾ ਕੀ ਮੰਤਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦਾ ਮੰਤਵ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ, ਇਕੱਤਰਣ (Collection), ਢੋਆ-ਢੁਆਈ, ਦਰਾਮਦ (Import), ਭੰਡਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਵਰਤਾਰਾ ਕਰਨ ਤੇ ਨਿਯੰਤਰਨ ਕਰਨਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਬਾਇਓ ਮੈਡੀਕਲ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ (Bio Medical Waste) (ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਵਰਤਾਰਾ) ਕਾਨੂੰਨ 2000 ਦੇ ਕੀ ਮੰਤਵ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹਨਾਂ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਅਤੇ ਦੁਸਰੀਆਂ ਹੋਰ ਸਿਹਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਲਹੂ ਨਾਲ ਲਿਬੜੀਆਂ ਪੱਟੀਆਂ ਅਤੇ ਮੂੰ, ਸਰਿੰਜਾਂ ਅਤੇ ਸੂਈਆਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਵੱਖਰਿਆਂ ਕਰਨਾ, ਇਕੱਠਿਆਂ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਰਨਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਐਟਮੀ ਉਰਜਾ ਐਕਟ (1982) (The Atomic Energy Act, 1982) ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਰੇਡੀਓ ਐਕਟਿਵ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਐੱਨ. ਈ.ਪੀ. (NEP) ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਐੱਨ.ਈ.ਪੀ. = ਕੌਮੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੀਤੀ ।
(NEP = National Environment Policy).

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਈ. ਆਈ. ਏ. (EIA) ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੱਖ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਈ. ਆਈ. ਏ. ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੱਖਈ-
(E) = ਵਾਤਾਵਰਣ (Environment)
ਆਈ (I) = ਪ੍ਰਭਾਵ ਜਾਂ ਇਮਪੈਕਟ (Impact)
ਏ (A) = ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ (Analysis)
(EIA = Environment Impact Analysis) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਰੋਕਥਾਮ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ) ਐਕਟ ਦੀ ਸੋਧ ਕਦੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਐਕਟ ਦੀ ਸੋਧ s1987 ਨੂੰ ਕੀਤੀ ਗਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੀਤੀ (National Environment Policy) ਦਾ ਕੀ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਅਤੇ ਜੀਵਿਕਾ (Livelihood) ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਦੋ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ । ਉੱਤਰ-

1. ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਮਹਿਕਮਾ (Department of Environment)
2. ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਣ ਮੰਤਰਾਲਾ (Ministry of Environment and Forests) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਐੱਮ.ਓ.ਈ. ਐੱਫ਼. (MOEF) ਅਤੇ ਸੀ. ਪੀ. ਸੀ. ਬੀ. (CPCB) ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਐੱਮ.ਓ.ਈ.ਐੱਫ. (MOEF) = ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਣ ਮੰਤਰਾਲਾ (Ministry of Environment and Forests) |
ਸੀ.ਪੀ.ਸੀ.ਬੀ. = ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ (CPCB = Central Pollution Control Board)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਐੱਡ. ਐੱਸ. ਆਈ. (ZSI) ਅਤੇ ਬੀ. ਐੱਸ. ਆਈ. (BSI) ਨੂੰ ਪੂਰਿਆਂ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਐੱਡ.ਐੱਸ.ਆਈ. = ਜ਼ੂਆਲੋਜੀਕਲ ਸਰਵੇ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ (ZSI =Zoological Survey of India)
ਬੀ.ਐੱਸ.ਆਈ. = ਬੋਟੈਨੀਕਲ ਸਰਵੇ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ (BSI = Botanical Survey of India)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਨਿਪਟਣ ਦੇ ਲਈ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਦੋ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਵਣ ਵਿਗਿਆਨ ਖੋਜ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਨ ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਕੌਂਸਿਲ (Indian Council of Forestry Research and Education)
2. ਵਣ ਖੋਜ ਸੰਸਥਾ (Forest Research Institute, (FRI).

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਤਿੰਨ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਤਿੰਨ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ-

1. ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ (ਸੁਰੱਖਿਆ) ਐਕਟ, 1972 (Wildlife (Protection) Act 1972)
2. ਜਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ) ਐਕਟ, 1974 (Water (Prevention & Control of Pollution) Act. 1974.
3. ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਐਕਟ (ਈ. ਪੀ. ਏ.) 1986 (Environmental Protection Act (EPA) 1986.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਐਟਮੀ ਊਰਜਾ ਐਕਟ (The Atomic Energy Act) ਇਕ ਨਾਲ ਵਿਹਾਰ (Deal) ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਐਕਟ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਰੇਡੀਓ ਐਕਟਿਵ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨਾਲ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਵਣ ਸੁਰੱਖਿਆ ਐਕਟ ਕਦੋਂ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਐਕਟ 1951 ਨੂੰ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਪਾਣੀ/ਜਲ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਸੰਬੰਧੀ ਐਕਟ ਕਦੋਂ ਤੋਂ ਲਾਗੂ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਐਕਟ ਸਾਲ 1974 ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਐਕਟ ਕਦੋਂ ਤੋਂ ਲਾਗੂ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਐਕਟ 1986 ਤੋਂ ਲਾਗੂ ਹੋਇਆ ਸੀ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ 1976 ਨੂੰ ਕੀਤੀ ਗਈ 42ਵੀਂ ਸੋਧ (42nd Amendment) ਦੀਆਂ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਧਾਰਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਜਾਂ
ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਧਾਰਾ 48-A ਕੀ ਹੈ ?
ਜਾਂ
ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਧਾਰਾ 51-A ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ 1976 ਨੂੰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੋਧ ਮੁਤਾਬਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਨੂੰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।

42ਵੀਂ ਸੋਧ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਤਮਿਕ ਸਿਧਾਂਤ (Directive Principle) ਦੇ ਅਨੁਛੇਦ 48-A (Article 48-A) ਨੂੰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਅਨੁਛੇਦ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ, ਸੁਧਾਰ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਤੇ ਵਣਾਂ ਦੇ ਬਚਾਅ ਲਈ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਰਹਿਣਗੀਆਂ । ਇਸਨੂੰ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਅਧਿਆਇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਧਾਰਾ 51 A (g) ਵਿਚ ਇਹ ਦਰਜ ਹੈ ਕਿ ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨਾ ਹਰੇਕ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਜੀਵਾਂ ਲਈ ਦਿਲ ਵਿਚ ਰਹਿਮ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ । ਇਸਨੂੰ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀਆਂ ਮੌਲਿਕ ਡਿਊਟੀਆਂ (Fundamental Duties) ਵਾਲੇ ਅਧਿਆਇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ਸੁਰੱਖਿਆ ਐਕਟ (wildlife Protection Act) ਦੇ ਮੰਤਵਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ਸੁਰੱਖਿਆ ਐਕਟ ਦੇ ਮੰਤਵ – ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਨੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਈ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਏ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ ਕਿ-
ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ (ਸੁਰੱਖਿਆ) ਐਕਟ – ਇਹ ਐਕਟ 9 ਸਤੰਬਰ, 1972 ਵਿਚ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ-

1. ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਵਪਾਰ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਨਾ ।
2. ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕਾਂ ਅਤੇ ਰੁੱਖਾਂ (Sanctuaries) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ ।
3. ਟਾਇਗਰ ਪਾਜੈਕਟ ਵਰਗੇ ਕਈ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਸੰਬੰਧੀ ਬੰਦੀਨਸਲਕਸ਼ੀ (Breeding)
4. ਇਸ ਐਕਟ ਨੂੰ 1992 ਵਿਖੇ ਸੋਧਿਆ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਣ (ਸੁਰੱਖਿਆ) ਐਕਟ 1980 ਦੇ ਕੀ ਮੰਤਵ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਣ (ਸੁਰੱਖਿਆ) ਐਕਟ 25 ਅਕਤੂਬਰ, 1980 ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਮੰਤਵ ਹਨ-

1. ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਵਣਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰਿਜ਼ਰਵ ਵਣ, ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਵਣ (Protected Forests) ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਿਸਮ ਦੀ ਵਣਮਈ (Forested) ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ।
2. ਵਣਾਂ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵਣਾਂ ਨਾਲ ਅਸੰਬੰਧਿਤ (Unforested) ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ‘ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ।
3. ਜੰਗਲ ਵਿਹੂਣੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵਣਰੋਪਣ ।
4. ਇਸ ਐਕਟ ਨੂੰ 1992 ਵਿਖੇ ਸੋਧਿਆ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਜਲ (ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ) ਐਕਟ ਦੇ ਕੀ ਮਨੋਰਥ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਲ (ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਰੋਕਥਾਮ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ) ਐਕਟ (Water (Pollution, Prevention & Control) Act) 23 ਮਾਰਚ, 1974 ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਐਕਟ ਦੇ ਮਨੋਰਥ ਹਨ-

1. ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਅਤੇ ਰੋਕਥਾਮ ਲਈ ਸਤੱਈ ਅਤੇ ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨਾ ।
2. ਇਸ ਐਕਟ ਦੀ 1988 ਵਿਖੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੋਧ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ (Central Pollution Control Board) ਅਤੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ (State Pollution Control Board) ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ।
3. ਉਦਯੋਗਾਂ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਾਸੀ ਪਾਣੀਆਂ ਦੇ ਨਿਰੂਪਣ ਲਈ ਨਵੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਹਵਾ (ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਰੋਕਥਾਮ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ) ਐਕਟ ਦੇ ਮੰਤਵਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਵਾ (ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਰੋਕਥਾਮ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ) ਐਕਟ 29 ਮਾਰਚ, 1981 ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਐਕਟ ਦਾ ਮੰਤਵ ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਂਤਿਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡਾਂ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਹਵਾ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਦਾ ਮੰਤਵ ਹੈ । ਇਸ ਐਕਟ ਦੀ ਸੋਧ 1987 ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਇਸ ਸੋਧ ਅਨੁਸਾਰ ਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Noise Pollution) ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਈ. ਪੀ. ਏ. (EPA) ਕੀ ਹੈ ? ਇਸਦੇ ਕੀ ਉਦੇਸ਼ ਹਨ ? ਇਸ ਐਕਟ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕਿਹੜਾ ਨਵਾਂ ਐਕਟ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਆ ਐਕਟ (Environment Protection Act, EPA) 19 ਨਵੰਬਰ, 1986 ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਐਕਟ ਦਾ ਮੰਤਵ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਪਾਂਤਕ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਤਾਲਮੇਲ ਕਰਕੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਲਿਆਉਣਾ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਹਿਫਾਜ਼ਤ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਸੰਨ 1989 ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਅਤੇ ਨਿਪਟਾਰਾ) ਨਿਯਮ ਇਸ ਐਕਟ ਦੇ ਅਧੀਨ ਬਣਾਏ ਗਏ । ਈ. ਪੀ. ਏ. ਨੂੰ 1994 ਵਿਚ ਸੋਧਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ (Environmental Impact Assessment) ਦੇ 29 ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਉਹ ਕਿਹੜੇ ਤਿੰਨ ਤਰੀਕੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਅਪਰਦਨ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਅਪਰਦਨ ਹੋਣ ਦੇ ਤਿੰਨ ਤਰੀਕੇ-

1. ਸਖਣਿਆਉਣ (ਤੇਲ ਅਤੇ ਕੋਲਾ)
2. ਅਰਦਨ (ਹਵਾ, ਪਾਣੀ, ਮਿੱਟੀ, ਤਾਰੀਖੀ ਇਮਾਰਤਾਂ)
3. ਸਥਾਨਾਂਤਰਨ (ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥ) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਈ. ਆਈ. ਏ. (EIA) ਦੇ ਚਾਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ (EIA = Environmental Impact Analysis)
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਈ.ਆਈ.ਏ. ਨੂੰ 1974 ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਐਕਟ ਦੇ ਅਧੀਨ ਲਾਜ਼ਮੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਇਸ ਦੇ ਚਾਰ ਮੰਤਵ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ-

1. ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟਾਂ ‘ਤੇ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਅਸਰਾਂ ਬਾਰੇ ਪੂਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ;
2. ਭੈੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਅਤੇ ਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਨਾ ;
3. ਸਥਾਨਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਨਾ ;
4. ਫ਼ੈਸਲੇ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਅੱਗੇ ਪੂਰਵ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਰਾਇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ-

1. ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਭਾਗ (Department of Environment) .
2. ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਣ ਮੰਤਰਾਲਾ (Ministry of Environment & Forest)
3. ਸਾਇੰਸ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿਭਾਗ (Department of Science and Technology)
4. ਜ਼ਰਾਇਤ (ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਸਹਿਕਾਰਤਾ ਵਿਭਾਗ (Department of Agriculture and Co-operation)
5. ਬਾਇਓ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿਭਾਗ (Department of Biotechnology)
6. ਸਮੁੰਦਰ (ਸਾਗਰ) ਵਿਕਾਸ ਵਿਭਾਗ (Department of Ocean Development)
7. ਪੁਲਾੜ ਦਾ ਵਿਭਾਗ (Department of Space)
8. ਨਵੇਂ ਅਤੇ ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਊਰਜਾ ਮੰਤਰਾਲਾ (ਇਸ ਮੰਤਰਾਲਾ ਦਾ ਨਾਂ ਬਦਲ ਕੇ ਹੁਣ ਇਸਦਾ ਨਾਂ ਹੈ-ਅਪਰੰਪਰਾਗਤ ਊਰਜਾ ਸਾਧਨ ਵਿਭਾਗ (Department of NonConventional Energy Resources).
9. ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਕੇਂਦਰ (Energy Management Centre) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਣ ਮੰਤਰਾਲਾ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ (Logo) ਉਲੀਕੋ ।
ਉੱਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਐਕਟ ਦੀਆਂ ਦੋ ਖਾਮੀਆਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਖਾਮੀਆਂ-

1. ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕੇਂਦਰੀਕਰਨ, ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਤਾਂ ਵਿਚ ਐਕਟ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
2. ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਨਿਗੁਣਾ ਜਿਹਾ ਜੁਰਮਾਨਾ ।
3. ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਸੂਚਨਾ ਦਾ ਹੱਕ (Right to information) ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।
4. ਪਰਸਪਰ ਵਿਆਪੀ ਅਧਿਕਾਰ ਖੇਤਰ, ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮੁਜ਼ਰਮ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਜ਼ੁਰਮਾਨਾ ਦੇ ਕੇ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਛੁੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
1972 ਵਾਲੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਐਕਟ ਦੀਆਂ ਦੋ ਖਾਮੀਆਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਖਾਮੀਆਂ-

1. ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਐਕਟ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਵਿਚ ਲਾਗੂ ਹਨ, ਪਰ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਕਾਨੂੰਨ ਹਨ ।
2. ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚਲੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਨਜ਼ਾਇਜ਼ ਤਿਜਾਰਤ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਰੋਕਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਿਆ ।
3. ਸਥਾਨ ਬਾਹਰੀ ਬੰਦੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਵੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਹਵਾ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੇ ਲਈ ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਲਈ ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ ਦੇ ਕਾਰਜ ਨਿਮਨਲਿਖਿਤ ਹਨ

1. ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਇਸ ਬੋਰਡ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਇਖਤਿਆਰ ਬੜੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹਨ ।
2. ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਐਕਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ ਦੁਆਰਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਖੇਤਰ (ਖੰਡ) ਨੂੰ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵਾਲਾ ਖੰਡ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
3. ਉਦਯੋਗਾਂ ਅਤੇ ਵਾਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਾਯੂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਰੱਖਣਾ ਵੀ ਇਸ ਬੋਰਡ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ ।
4. ਵਾਯੂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਆਦਿ ਤੇ ਜੇਕਰ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ) ਐਕਟ 1981 ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਤੇ ਜੁਰਮਾਨਾ ਵੀ ਲਗਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
5. ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਜਨ ਸਾਧਨਾਂ (Mass-Media) ਦੁਆਰਾ ਸਿਖਿਅਤ ਕਰਨਾ ।
6. ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਨੂੰ ਚੈੱਕ ਕਰਨ ਦੇ ਮੰਤਵ ਲਈ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾਵਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ (ਸੁਰੱਖਿਆ) ਐਕਟ 1972 ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੱਛਣਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ਸੁਰੱਖਿਆ ਐਕਟ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੱਛਣ (1972).
ਇਹ ਐਕਟ 1972 ਨੂੰ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸੰਨ 1976 ਵਿਚ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਂਤਿਕ ਸੂਚੀ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੂਚੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।
ਐਕਟ ਦੀਆਂ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ਾਂ-

1. ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਕਰਨਾ ।
2. ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵਿਉਪਾਰ ਨੂੰ ਨਿਯਮਤ ਕਰਨਾ ।
3. ਸੰਕਟ ਵਿਚਲੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੇ ਮੁਕੰਮਲ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾਉਣਾ ।
4. ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਕਾਇਮੀ ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।
5. ਬੰਦੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕਰਨਾ ।
   ਇਸ ਐਕਟ ਨੂੰ 1992 ਵਿਚ ਸੋਧਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਕਾਨੂੰਨੀ ਧਾਰਾਵਾਂ (Legal Provisions) ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
(i) ਵਣ ਐਕਟ 1980 (Forest Act 1980)
(ii) ਸੋਧਾਂ (Amendments) ਅਤੇ
(iii) ਖਾਮੀਆਂ (Drawbacks) ।
ਉੱਤਰ-
ਵਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਐਕਟ 25 ਅਕਤੂਬਰ, 1980 ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਐਕਟ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਣਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰਾਖਵੇਂ ਵਣ (Reserved Forests) ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਵਣ (Protected Forests) ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਣ ਵਾਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਹੈ, ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਹੈ । ਇਸ ਐਕਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ-

1. ਵਣਾਂ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੇਵਲ ਵਣ-ਵਿਗਿਆਨ (Forestry) ਵਜੋਂ ਕਰਨਾ ।
2. ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਣ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਵਣ, ਰਾਖਵੇਂ ਵਣ ਅਤੇ ਵਣ ਵਾਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ, ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਨਾ ।
3. ਵਣ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗ਼ੈਰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਗ਼ੈਰ-ਵਣੀ (Un-Forest) ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕਰਨ ਤੇ ਪੂਰਨ ਰੋਕ ।
4. ਚੁੱਕਵੀਂ ਖੇਤੀ/ਸਥਾਨੰਤਰੀ ਖੇਤੀ (Shifting Cultivation) ਅਤੇ ਵਣ ਤੋਂ (Forest Land) ਤੇ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਕਬਜ਼ਿਆਂ ਤੇ ਰੋਕ । ਸਥਾਨ-ਅੰਤਰੀ ਖੇਤੀ ਨੂੰ ਝੂਮਿੰਗ (Jhuming) ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
5. ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਚਾਰਨ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਤੇ ਨਿਯੰਤਰਨ ।
6. ਗੈਰ ਵਣਿਤ ਤੋਂ (Unforested Land) ਤੇ ਮਜਰਾਈ ਵਣ ਰੋਪਣ (Compensatory Afforestation) ।
7. ਪਾਣੀ ਬੋਚ ਖੇਤਰਾਂ (Water Catchment Areas), ਤਿੱਖੀਆਂ ਢਲਾਣਾਂ (Steep Slopes) ਆਦਿ ਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਖੁਰਨ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਵਣਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ।

ਸੋਧਾਂ (Amendments) – ਵਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਐਕਟ ਨੂੰ 1992 ਵਿਚ ਸੋਧਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਸੋਧੇ ਹੋਏ ਐਕਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ-

1. ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਪੂਰਵ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਲੈ ਕੇ ਸੰਚਾਰ ਲਾਈਨਾਂ ਵਿਛਾਉਣੀਆਂ, ਪਣ ਊਰਜਾ ਘਰਾਂ (ਬਿਜਲੀ ਘਰਾਂ) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਵਣ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਗੈਰ ਵਣੀ (NonForest) ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਤੇ ਰੋਕਾਂ ਲਾਉਣੀਆਂ ।
2. ਵਣਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰਤਾ ਘਟਾਉਣ ਦੇ ਮਕਸਦ ਨਾਲ ਰੇਸ਼ਮ ਦੇ ਕੀੜੇ ਪਾਲਣਾ (Sericulture) ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨਾ ।
3. ਖਾਣਾਂ ਦੀ ਪੁਟਾਈ, ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਗੋਲ ਪੱਥਰਾਂ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣਾ ਅਤੇ ਪੱਥਰਾਂ ਦੀ ਚੁਕਾਈ ਗ਼ੈਰ ਵਣੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਹਨ ।
4. ਰਾਖਵੇਂ ਵਣਾਂ ਵਿਚ ਚਾਹ, ਕੌਫੀ ਅਤੇ ਰਬੜ ਵਰਗੀਆਂ ਰੋਕੜ ਨਕਦੀ ਫ਼ਸਲਾਂ (Cash Crops) ਉਗਾਈਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ।
5. ਫਲਦਾਰ ਪੌਦਿਆਂ, ਔਸ਼ਧੀ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਕੁਲੇ ਤੇ ਨਰਮ ਤਣਿਆਂ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ (Herbs) ਨੂੰ ਉਗਾਉਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਖਾਮੀਆਂ (Drawbacks)-

1. ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਭਰੋਸੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਿਆ ਗਿਆ ।
2. ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਆਗਿਆ ਲੈ ਕੇ ਵਣਾਂ ਨੂੰ ਗ਼ੈਰ-ਵਣੀ (Non Forest) ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
(i) ਜਲ (ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਰੋਕਥਾਮ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ) ਐਕਟ 1974 ਅਤੇ
(ii) ਹਵਾ (ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਰੋਕਥਾਮ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ) ਐਕਟ 1981 ਦੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਜਲ (ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਰੋਕਥਾਮ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ) ਐਕਟ 1974 (Water (Prevention & Control of Pollution Act 1974) – ਇਹ ਐਕਟ 23 ਮਾਰਚ, 1974 ਨੂੰ ਪਾਸ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਐਕਟ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਅਤੇ ਉਸ ਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਇਸ ਐਕਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ-

1. ਸਤੱਈ ਅਤੇ ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣਾ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ ।
2. ਕੇਂਦਰੀ ਅਤੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਬੋਰਡਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ ।
3. ਜਲ-ਮਲ (Sewage) ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਜੁਗਤਾਂ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਨਾ ।
4. ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਪ੍ਰਚਾਰ ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ।

ਇਸ ਐਕਟ ਦੀ ਸੋਧ 1988 ਨੂੰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਸੋਧ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ ਅਤੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ।

(ii) ਹਵਾ (ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਰੋਕਥਾਮ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ) ਐਕਟ 1981-

1. ਇਹ ਐਕਟ 29 ਮਾਰਚ, 1981 ਨੂੰ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਇਆ । ਇਸ ਐਕਟ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਕੇਂਦਰੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਂਤਿਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਕੇ ਹਵਾ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਅਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣਾ ਹੈ ।
2. ਇਸ ਐਕਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ ਨੂੰ ਐਕਟ ਦੇ ਲਾਗੂ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ (Power) ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ।
3. ਕਿਸੇ ਵੀ ਖੰਡ ਨੂੰ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵਾਲਾ ਖੰਡ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
4. ਵਾਹਨਾਂ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਇਕਾਈਆਂ ਵਲੋਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨਾ ।
5. ਇਸ ਐਕਟ ਵਿਚ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਦੀ ਧਾਰਾ ਮੌਜੂਦ ਹੈ · ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਣ ਵਾਸਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੀ ਸੁਚੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ ਅਤੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ । (Central Pollution Control Board and State Pollution Control Board)
2. ਭਾਰਤੀ ਕੌਂਸਲ ਬਰਾਏ ਵਣ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ । (Indian Council of Forestry Research & Education.)
3. ਵਣ ਖੋਜ ਸੰਸਥਾ (Forest Research Institute)
4. ਭਾਰਤੀ ਵਣ ਨਿਰੀਖਣ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਸੰਸਥਾ । (Forest Survey of India and Wildlife Institute.)
5. ਕੌਮੀ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਖੋਜ ਸੰਸਥਾ | (National Environmental Engineering Research Institute.)
6. ਬੋਟੈਨੀਕਲ ਸਰਵੇ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ (Botanical Survey of India.)
7. ਜੂਆਲੋਜੀਕਲ ਸਰਵੇ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ (Zoological Survey of India)
8. ਰਾਸ਼ਟਰੀ (ਕੌਮੀ) ਬੰਜਰ ਤੋਂ ਵਿਕਾਸ ਬੋਰਡ । (National Wastelands Development Board)
9. ਰਾਸ਼ਟਰੀ (ਕੌਮੀ) ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਜਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ (National Museum or Natural History)
10. ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਿੱਖਿਆ ਕੇਂਦਰ । (Centre for Environmental Education)
11. ਹਿਮਾਲਿਆਈ ਭੂ ਵਿਗਿਆਨ ਵਾਡੀਆ ਸੰਸਥਾ (Wadia Institute of Himalayan Geology) ।

ਇਹ ਹੁਣ ਸਾਡਾ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦਾ ਫਰਜ਼ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਕਸੁਰਤਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਵਿਰਸੇ ਅਤੇ ਇਸ ਧਰਤੀ ਦੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵਿਕਾਸ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਚਾਲੂ ਰੱਖੀਏ ।