PSEB 11th Class Environmental Education Solutions Chapter 8 ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਤੇ ਰੋਗ

Punjab State Board PSEB 11th Class Environmental Education Book Solutions Chapter 8 ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਤੇ ਰੋਗ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Environmental Education Chapter 8 ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਤੇ ਰੋਗ

Environmental Education Guide for Class 11 PSEB ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਤੇ ਰੋਗ Textbook Questions and Answers

(ਉ) ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ (Pollutants) ਕੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਵਿਅਰਥ ਬਚੇ-ਖੁਚੇ ਪਦਾਰਥ ਅਤੇ ਹੋਰ ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ ਜੋ ਸਿੱਧੇ ਜਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਰੂਪ : ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਜੈਵਿਕ ਜਾਂ ਅਜੈਵਿਕ ਅੰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਘੱਟਾ ਮਿੱਟੀ, ਰਾਖ, ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ, ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ, ਪਲਾਸਟਿਕ ਆਦਿ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭੌਤਿਕ ਅਵਸਥਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਠੋਸ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ (Solid Pollutants-ਰਾਖ, ਖਾਲੀ ਡੱਬੇ, ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਆਦਿ। ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ (Liquid Pollutants-ਸੀਵੇਜ ਦਾ ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ, ਤਰਲ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਆਦਿ। ਗੈਸੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ (Gaseous Pollutants)-CO₂, SO₂, NO, NO₂ ਆਦਿ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਠੋਸ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਓ।
ਉੱਤਰ-
ਖਾਲੀ ਗਿਲਾਸ, ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਬੋਤਲਾਂ, ਸੁੱਟੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਰਿੰਜਾਂ, ਵਿਅਰਥ ਸੁੱਟੀ ਗਈ ਰੂੰ, ਸੁੱਟੇ ਗਏ ਯੰਤਰ, ਪੱਟੀਆਂ, ਖਰਾਬ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ ਆਦਿ ਸਭ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਠੋਸ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋ ਕਾਰਬਨਜ਼ (Chlorofluoro Carbons) ਦੇ ਸ੍ਰੋਤ ਦੱਸੋ।
ਉੱਤਰ-
ਏ. ਸੀ., ਫਰਿਜ਼ਾਂ, ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਣ ਵਾਲੇ ਯੰਤਰ, ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਕਰੰਟ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਫੋਮ ਆਦਿ ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋ ਕਾਰਬਨ ਦੇ ਸੋਮੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਨਿਕ-ਬਰੋਂਕਾਈਟਸ (Chronic bronchitous) ਦਾ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ? .
ਉੱਤਰ-
O₃, SO₂, NO, NO₂, ਧੂੜ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਕਣ ਆਦਿ ਕ੍ਰੋਨਿਕ-ਬਰੋਂਕਾਈਟਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਧੁਆਂਖੀ-ਧੁੰਦ/ਧੁੰਦ ਧੂੰਆਂ (Smog) ਕਿਵੇਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੈਸਾਂ ਅਤੇ ਧੁੰਦ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨਾਲ ਧੁਆਂਖੀ ਧੁੰਦ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੋਗਜ਼ਨਕ ਕਾਰਕਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ-
ਹਵਾ, ਪਾਣੀ ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਾਰਕ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਓਜ਼ੋਨ, SO₂, CO₂, ਜੀਵਾਣੂ, ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ, ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ, ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਆਦਿ ਵੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਾਰਕ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਹਤ ਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕਾਰਨ ਉੱਚ ਰਕਤ ਦਬਾਅ, ਪੈਪਟਿਕ ਅਲਸਰ, ਪਾਚਨ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ, ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਅਤੇ ਦਬਾਅ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਭੋਪਾਲ ਗੈਸ ਦੁਖਾਂਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੀਥਾਈਲ ਆਈਸੋਸਾਇਆਨੇਟ (Methyl Isocyanate)।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਮੱਛਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂਅ ਲਿਖੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਲੇਰੀਆ, ਡੇਂਗੂ ਅਤੇ ਫਾਈਲੇਰੀਆ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਭੋਪਾਲ ਵਿਚ ਜਿਹੜਾ ਦੁਖਾਂਤ ਸੰਨ 1984 ਨੂੰ ਹੋਇਆ, ਉਸ ਦਾ ਕੀ ਕਾਰਨ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੋਪਾਲ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਇਸ ਦੁਖਾਂਤ ਦੀ ਵਜਾ ਫੈਕਟਰੀ ਵਿਚ ਮੀਥਾਈਲ ਆਈਸੋਸਾਈਆਨੇਟ (Methyl socyanate) ਗੈਸ ਦਾ ਰਿਸਣਾ ਸੀ । ਫੈਕਟਰੀ/ਉਦਯੋਗ ਦਾ ਨਾਅ ਯੂਨੀਅਨ ਕਾਰਬਾਈਡ ਹੈ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਉਦਯੋਗ ( Union Carbide insecticide Industry) ।

(ਅ) ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Type I)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸੈਕੰਡਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ (Secondary Pollutants) ਕਿਵੇਂ ਬਣਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਹੋਈਆਂ ਪਤਿਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਸੈਕੰਡਰੀ ਪਦੁਸ਼ਕ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਓਜ਼ੋਨ ਅਤੇ ਪਿਰੋਕਸੀ ਐਸਿਲ ਨਾਈਵੇਟ (PAN) ਗੰਧਕ ਦਾ ਤੇਜ਼ਾਬ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਘਰੇਲੂ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ (Domestic Waste) ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਠੋਸ ਪਦੁਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਓ।
ਉੱਤਰ-
ਘਰੇਲੂ ਠੋਸ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿਚ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਟੁਕੜੇ, ਬੇਕਾਰ ਕਾਗਜ਼, ਪਾਲੀਥੀਨ ਬੈਗ, ਕੱਚ ਦੇ ਬਰਤਨ, ਚਮੜੇ ਦੇ ਟੁਕੜੇ, ਰਬੜ ਦੇ ਟੁਕੜੇ, ਖਾਲੀ ਡੱਬੇ, ਕੱਪੜੇ, ਬਚਿਆ-ਖੁਚਿਆ ਭੋਜਨ, ਧਾਤਾਂ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਆਦਿ ਸਭ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਤੇ ਸਲਫਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਆਕਸਾਈਡ ਦੱਸੋ।
ਉੱਤਰ

	ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੇ ਆਕਸਾਈਡ
NO	ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ/ਨਾਈ ਆਕਸਾਈਡ
NO2	ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ
N2O5	ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਪੈਂਟੀਆਕਸਾਈਡ
N2O	ਡਾਈਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ
	ਸਲਫਰ ਦੇ ਆਕਸਾਈਡ
SO2 SO3	ਸਲਫਰ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਸਲਫਰ ਈਆਕਸਾਈਡ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਖੜ੍ਹਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਹਤ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਸ੍ਰੋਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੈਕਟੀਰੀਆ, ਵਾਇਰਸ, ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ ਅਤੇ ਪਰਜੀਵੀ ਆਦਿ। ਪਾਣੀ ਦੇ ਸੋਤਾਂ ਵਿਚ ਸੀਵੇਜ ਦਾ ਨਿਕਾਸ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਰੋਗਾਣੂਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਾਧਨ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਵਿਚ ਟਾਈਫਾਈਡ, ਹੈਜ਼ਾ, ਰੋਗਾਣੂਆਂ (Viruses) ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਵਿਚ ਪੀਲੀਆ, ਪੋਲੀਓ ਆਦਿ ਮੁੱਖ ਹਨ। ਖੜ੍ਹਾ ਪਾਣੀ ਮਲੇਰੀਆ, ਫਾਇਲੇਰੀਆ, ਡੇਂਗੂ ਆਦਿ ਦੇ ਰੋਗਵਾਹਕ (ਮੱਛਰ) ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਲਈ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਭੌਤਿਕ ਢੰਗ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਭੌਤਿਕ ਤਰੀਕੇ ਨ-ਤਲ ਛੁੱਟਣਾ, ਛਾਣਨਾ, ਪ੍ਰਵਾਹ, ਅਪਕੇਂਦਰਨ, ਵਾਸ਼ਪੀਕਰਨ ਆਦਿ ।

(ੲ) ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਸ਼ਿਨ (Type I)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜੀਵ-ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ (Biodegradable Pollutants) ਤੇ ਅਜੀਵਅਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ : (Non-biodegradable Pollutants) ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਵਿਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ –

ਜੀਵ-ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ (Biodegradable Pollutants)	ਜੀਵ-ਅਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ (Non-biodegradable Pollutants)
1. ਇਹ ਪ੍ਰਦੁਸ਼ਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਪਾਕਿਰਤਿਕ ਅਪਘਟਕਾਂ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਸਾਧਾਰਨ ਤੱਤਾਂ ਵਿਚ ਵਿਘਟਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।	1. ਇਹ ਦੁਸ਼ਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਸੂਖ਼ਮ-ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਸਾਧਾਰਨ ਤੱਤਾਂ ਵਿਚ ਵਿਘਟਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ।
2. ਉਦਾਹਰਨ-ਲੱਕੜੀ, ਕੱਪੜਾ, ਕਾਗ਼ਜ਼ ਆਦਿ।	2. ਉਦਾਹਰਨ-ਪਲਾਸਟਿਕ, ਮਰਕਰੀ, ਸੀਸਾ ਆਦਿ।
3. ਇਹ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।	3. ਇਹ, ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਜੀਵ ਵਿਸ਼ਾਲੀਕਰਨ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ (Liquid Pollutants) ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵੇਰਵਾ ਦਿਓ।
ਉੱਤਰ-
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦਵ ਪਦੁਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੀ ਹੈ –

1. ਉਦਯੋਗਿਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ (Industrial Pollutants)-ਇਸ ਵਿਚ ਉਦਯੋਗਿਕ ਧੰਦਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਛੱਡੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਜਿਸ ਵਿਚ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਲੋਰਾਈਡ, ਸਲਫਾਈਡ, ਸੀਸਾ, ਮਰਕਰੀ, ਆਰਸੈਨਿਕ, ਬੋਰਿਕ ਐਸਿਡ ਆਦਿ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਰਸਾਇਣ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। .
2. ਘਰੇਲੂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ (Domestic Pollutants) – ਘਰੇਲੂ ਸੀਵੇਜ ਦਾ ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਸ੍ਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਇਸ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਾ ਮਲ-ਮੂਤਰ, ਸਾਬਣ, ਡਿਟਰਜੈਂਟ, ਜੀਵਾਣੂਨਾਸ਼ਕ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।
3. ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ (Agricultural Pollutants) -ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਭੂਮੀ ਦੀ ਉੱਪਰਲੀ ਸੜਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਵੀ ਪਦੁਸ਼ਕ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉੱਲੀਨਾਸ਼ਕ, ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਆਦਿ।
4. ਤੇਲ ਦਾ ਰਿਸਾਅ (Oil Substances)-ਪ੍ਰਾਕਿਰਤਿਕ ਰਿਸਾਅ, ਦੁਰਘਟਨਾਗ੍ਰਸਤ ਟੈਂਕਰ ਵਿਚੋਂ, ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਡਰਿਲਿੰਗ ਪਲੇਟਫ਼ਾਰਮ, ਰਿਫਾਇਨਰੀ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਤੋਂ ਵਿਅਰਥ ਤੇਲ ਲੀਕ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਪਦਾਰਥਾਂ (Hazardous Substances) ਉੱਪਰ ਇੱਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ, ਜੋ ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਹਤ ‘ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਲਈ ਘਾਤਕ ਸਿੱਧ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਪਦਾਰਥ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚਿਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਅਰਥ ਠੋਸ,ਦ੍ਰਵ ਜਾਂ ਗੈਸੀ, ਸਭ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤੇਜ਼ਾਬ, ਡਾਈਆਕਸਿਨ, ਪਾਲੀਕਲੋਰੀਨੇਟਿਡ ਬਾਈਫਿਨਾਈਲ (PCB’s) ਆਦਿ।ਇਹ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ ਪਰਮਾਣੂ ਸ਼ਕਤੀ ਕੇਂਦਰਾਂ, ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ, ਨਿਰਮਾਣ ਉਦਯੋਗਾਂ, ਰੱਖਿਆ ਅਨੁਸੰਧਾਨ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾਵਾਂ, ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਦਿਆਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾਵਾਂ, ਵੱਡੇ ਹਸਪਤਾਲ ਅਤੇ ਫ਼ੌਜ ਦੀਆਂ ਛਾਉਣੀਆਂ ਆਦਿ ਵਲੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਅਨਉਚਿਤ ਕੰਟਰੋਲ ’ਤੇ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਕਾਰਨ ਅਨੇਕ ਦਰਦਨਾਕ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ।

26 ਅਪਰੈਲ, 1986 ਨੂੰ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਵਿਚ ਚੈਰਨੋਬਿਲ ਵਿਚ ਵਿਸਫੋਟ ਨਾਲ ਨਿਊਕਲੀਅਰ ਰਿਐਕਟਰ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਨਾਲ ਵੱਡੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਰੇਡੀਓਐਕਟਿਵ ਪਦਾਰਥ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿਚ ਫੈਲ ਗਏ। ਭੋਪਾਲ ਵਿਚ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਉਦਯੋਗ ਭੰਡਾਰ ਟੈਂਕ ਵਿਚੋਂ ਮਿਥਾਈਲ ਆਈਸੋਸਾਇਆਨੇਟ (MC) ਲੀਕ ਕਰਨ ਨਾਲ 2300 ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਇਕ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਹੈ, ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਪਦਾਰਥ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉੱਚਿਤ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿਚ ਕਮੀ, ਰਸਾਇਣਿਕ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਤੇ ਅਪਕੇਂਦਰੀਕਰਣ ਆਦਿ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਭਸਮੀਕਰਨ (Incineration) ਖਤਰਨਾਕ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦੇ ਬੰਧਨ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਸਮੀਕਰਨ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਭੱਠੀ ਵਿਚ 1000°C ਤਾਪਮਾਨ ‘ਤੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਸੁਆਹ (ਭਸਮ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ, ਹਾਨੀਰਹਿਤ ਗੈਸਾਂ ਵਿਚ ਬਦਲ ਸਕਦੇ ਹਨ ਤੇ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਵਿਚ ਜਗ੍ਹਾ ਵੀ ਘੱਟ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਡੂੰਘੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ਨੂੰ ਭਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਤਿਆਰ ਹੋਈ ਭਸਮ ਜਾਂ ਸੁਆਹ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਪੱਧਰ ਠੀਕ ਜਾਂ ਲੈਵਲਿੰਗ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

(ਸ) ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਠੋਸ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ (Solid Pollutants) ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰੋ।
ਉੱਤਰ-
ਠੋਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ, ਠੋਸ ਪਦੁਸ਼ਕ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਠੋਸ ਪਦੁਸ਼ਕ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪੰਜ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ –

• ਉਦਯੋਗਿਕ ਠੋਸ ਵਿਅਰਥ
• ਘਰੇਲੂ ਠੋਸ ਵਿਅਰਥ
• ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ
• ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਦੇ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ
• ਖਨਨ ਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਉਤਪੰਨ ਵਿਅਰਥ ।

(i) ਉਦਯੋਗਿਕ ਠੋਸ ਵਿਅਰਥ (Industrial Solid wastes) – ਇਸ ਵਿਚ ਨਿਰਮਾਣ ਕਾਰਜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਬਚਿਆ ਵਿਅਰਥ, ਪੈਕ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਮਾਨ ਦੀਆਂ ਲੱਕੜੀਆਂ, ਸੂਤੀ, ਊਨੀ ਤੇ ਨਾਈਲਨ ਦੀਆਂ ਰੱਸੀਆਂ ਅਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ, ਬੀਜ, ਕੋਲਾ ਤੇ ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਬਾਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਚੀ ਹੋਈ ਸੁਆਹ ਤੇ ਹੋਰ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਰਸਾਇਣ, ਲੋਹੇ ਦਾ ਚੂਰਾ ਜਾਂ ਚੂਰਨ, ਬਚੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਧਾਤਾਂ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਆਦਿ ।

(ii) ਘਰੇਲੂ ਠੋਸ ਵਿਅਰਥ (Domestic Wastes)-ਘਰਾਂ ਦਾ ਬਚਿਆ ਹੋਇਆ ਵਿਅਰਥ ਸਮਾਨ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਚਿਆ ਹੋਇਆ ਭੋਜਨ, ਬੇਕਾਰ ਕਾਗਜ਼, ਖਾਲੀ ਡੱਬੀਆਂ, ਧਾਤਾਂ ਦੇ ਟੁਕੜੇ, ਕੱਚ ਦੇ ਟੁੱਟੇ ਹੋਏ ਬਰਤਨ, ਖਾਲੀ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਕੈਨ, ਬੋਤਲਾਂ, ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਟੁਕੜੇ, ਰਬੜ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਤੇ ਪੋਲੀਥੀਨ ਬੈਗ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

(iii) ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ (Agricultural Wastes)-ਖੇਤਾਂ ਦੇ ਬਚੇ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੱਸੀਆਂ ਦੇ ਟੁਕੜੇ, ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ ਵਿਅਰਥ, ਗੋਬਰ, ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਖਾਲੀ ਡੱਬੇ, ਪਲਾਸਟਿਕ ਤੇ ਟੁੱਟੇ ਹੋਏ ਔਜ਼ਾਰਾਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਆਦਿ।

(iv) ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਦਾ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ (Medical Wastesਇਸ ਵਿਚ ਖਾਲੀ ਗਲਾਸ, ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ, ਬੇਕਾਰ ਪੱਟੀਆਂ, ਗੂੰ, ਸੁੱਟੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਰਿੰਜਾਂ, ਵਿਅਰਥ ਪਈਆਂ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਦੀਆਂ ਬੋਤਲਾਂ, ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਵਾਲੀਆਂ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਬੋਤਲਾਂ ਤੇ ਸੱਟੇ ਗਏ ਯੰਤਰ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

(v) ਸਲੇਟ ਦੇ ਪੱਥਰ ਦੀ ਖਨਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ (Wastes from Mining Activities or Quarying)- ਇਸ ਵਿਚ ਪਾਲੀ ਸਾਰੇ ਠੋਸ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧਾਤੁ ਵਾਲੀਆਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ, ਧਰਤੀ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਠੋਸ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਤੇ ਬੁਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨਾਲ ਗੰਦਗੀ ਫੈਲਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਈ ਛੂਤ ਅਤੇ ਅਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗ ਹੋਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਵੱਧਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Air Pollution) ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਰੋਗਾਂ ਤੇ ਸਿਹਤ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਗਾੜਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Air Pollution) ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਹਤ ਲਈ ਅਤਿਅੰਤ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਅਨੇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਤੇ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕਾਰਨ ਹਰ ਸਾਲ ਲਗਪਗ 3 ਮਿਲੀਅਨ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਦੁਰਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂਬਿਮਾਰੀਆਂ ਵਿਚ ਸਾਹ ਨਲੀ ਸੰਬੰਧੀ ਏਪੀਸੀਮਿਆ, ਫੇਫੜਿਆਂ ਦਾ ਕੈਂਸਰ, ਐਸਬੈਸਟੋਸਿਸ, ਸਿਲੀਕੋਸਿਸ, ਸਿਰ ਚਕਰਾਉਣਾ, ਸਿਰ ਦਰਦ, ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਜਲਣ, ਗਲੇ ਵਿਚ ਦਰਦ, ਸਾਹ ਲੈਣ ਵਿਚ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ।

ਸਾਹ ਨਲੀ ਸੰਬੰਧੀ ਰੋਗ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਓਜ਼ੋਨ, ਸਲਫਰ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ, ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਘੱਟੇ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਬਲਗਮ, ਹਵਾ ਮਾਰਗ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਾਹ ਲੈਣ ਵਿਚ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਖੰਘ ਲੱਗਣ ਨਾਲ ਸਾਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਏਫ਼ੀਸੀਮਿਆ ਦੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੇ ਫੈਲਣ ਅਤੇ ਸੁੰਘੜਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਫੇਫੜਿਆਂ ਵਿਚ ਗੈਸਾਂ ਦੇ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਲਈ ਸਾਹ ਨਲੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਰੀਜ਼ ਸਾਹ ਘੁਟਣ ਅਤੇ ਦਿਲ ਦੀ ਗਤੀ ਰੁਕਣ ਨਾਲ ਮਰ ਵੀ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਐਸਬੈਸਟਾਸ, ਬੈਰਿਲੀਅਮ, ਕ੍ਰੋਮੀਅਮ, ਆਰਸੈਨਿਕ ਤੇ ਨਿੱਕਲ ਸਾਹ ਨਲੀ ਦੀ ਤਿੱਲੀ ਦੇ ਅਸਮਾਨ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਫੇਫੜਿਆਂ ਦਾ ਕੈਂਸਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਐਸਬੈਸਟਾਸ ਦੀ ਧੂੜ (Asbestos Fibres) ਅਤੇ ਕੁਆਰਟਜ਼ ਕਣਾਂ ਨਾਲ ਐਸਬੈਸਟੋਸਿਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਿਲੀਕਾਨ ਦੇ ਕਣਾਂ ਨਾਲਸਿਲੀਕੋਸਿਸ ਰੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਿਲੀਕੋਸਿਸ ਤੇ ਐਸਬੈਸਟੋਸਿਸ ਪੀੜਤ ਲੋਕ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖੰਘ ਤੇ ਸਾਹ ਦੀ ਕਮੀ ਨਾਲ ਸਿਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਧੂੰਆਂ, ਗੈਸ, ਧੁੰਦ ਆਦਿ ਨਾਲ ਸਾਹ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸਥਮਾ ਤੇ ਐਲਰਜ਼ੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਾਹ ਨਲੀ ਵਿਚ ਗਲਾ, ਫੇਫੜੇ ਆਦਿ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਅਤੇ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ (Polluted Water) ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਹਤ ਉੱਪਰ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ।
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ | ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਜੀਵਨ ਅਸੰਭਵ ਹੈ | ਪਰ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੇ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਉਤਪੰਨ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ | ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਬੈਕਟੀਰੀਆ (ਜੀਵਾਣੂਆਂ, ਰੋਗਾਣੂਆਂ (Virus), ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ ਅਤੇ ਕਿਰਮਾਂ (Worms) ਆਦਿ ਨਿਵਾਸ ਦਾ ਸਥਾਨ ਬਣ ਗਏ ਹਨ |

ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲਾ ਜਲ-ਮਲ (Sewage) ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਵਹਿਣ ਆਦਿ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸ੍ਰੋਤ ਹਨ । ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਕੁੱਝ ਰੋਗਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵੇਰਵਾ ਅੱਗੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ

ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਕੈਡਮੀਅਮ (Cadmium) ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਕਾਈਇਤਾਈ (Itai-Itai) ਰੋਗ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਰੋਗ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੱਡੀਆਂ ਅਤੇ ਜੋੜਾਂ ਵਿਚ ਦਰਦ ਪੈਂਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਪਾਰਾ (Mercury) ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜਿਹੜੀ ਬੀਮਾਰੀ ਲਗਦੀ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਨੀਮਾਣਾ (Minimata) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਮਰਕਰੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋਈਆਂ ਮੱਛੀਆਂ ਦਾ ਸੇਵਨ ਹੈ । ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਫਲੋਰਾਈਡਜ਼ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖੀ ਦੰਦਾਂ ਵਿਚ ਨੁਕਸ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਦੰਦ ਕਰੂਪ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਹੱਡੀਆਂ ਅਤੇ ਜੋੜ ਪੀਡੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।’ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀਆਂ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰਨ ਨਾਲ ਹਰ ਸਾਲ ਮਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 5 ਮਿਲੀਅਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ (Hazardous Waste) ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਢੰਗਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰੋ।
ਉੱਤਰ-
ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ, ਉਹ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ, ਜੋ ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਲਈ ਘਾਤਕ ਸਿੱਧ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉੱਚਿਤ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿਚ ਨਰਵ ਗੈਸ, ਡਾਈਆਕਸਿਨ, ਭਾਰੀ ਧਾਤਾਂ, ਕਾਰਬਨਿਕ ਪਦਾਰਥ, ਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਪਾਲੀਕਲੋਰੀਨੇਟਿਡ ਬਾਈਫਿਨਾਈਲ, ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਅਤੇ ਰੇਡੀਓ ਐਕਟਿਵ ਪਦਾਰਥ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ –

1. ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਕਮੀ (Reduction in Quantity Used)-ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਕਮੀ ਨਾਲ ਇਸਨੂੰ ਘੱਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
2. ਪੁਨਰ ਚੱਕਰਣ ਦੁਆਰਾ ਪੁਨਰ ਰਚਨਾ (Reformation by Recycling)- ਪੁਨਰ-ਚੱਕਰਣ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ, ਇਕ ਵਾਰ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤੀ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਵਰਤਣ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਉਣਾ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਫ਼ੈਕਟਰੀਆਂ ਵਿਚ ਪਿਘਲਾ ਕੇ ਪੁਨਰ ਰਚਨਾ ਕਰਕੇ ਨਵੀਆਂ-ਨਵੀਆਂ ਸ਼ਕਲਾਂ ਤੇ ਸਾਂਚਿਆਂ ਵਿਚ ਢਾਲ ਕੇ ਉਪਯੋਗ ਵਿਚ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
3. ਕੱਚੇ ਮਾਲ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੁਨਰ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨਾ (Reuse in the form of raw material by other Industries)-ਇਕ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੱਚੇ ਮਾਲ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿਚ ਲਿਆਉਣ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਬੁਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
4. ਭੌਤਿਕ ਉਪਾਅ (Physical Treatment)-ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਭੌਤਿਕ ਉਪਾਅ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਇਸਦੇ ਬੁਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਭੌਤਿਕ ਉਪਾਅ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਲਛੱਟ ਵਿਚ ਜਮਾਂ ਕਰਨਾ, ਛਾਣਨਾ, ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਕਰਨਾ, ਵਾਸ਼ਪੀਕਰਨ ਤੇ ਅਪਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਆਦਿ ਮੁੱਖ ਹਨ।
5. ਰਸਾਇਣਿਕ ਉਪਾਅ (Chemical Treatment)-ਇਸ ਵਿਚ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਅਤੇ ਖਾਰੀ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਬਲੀਕਰਨ, ਰਸਾਇਣਿਕ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਅਵਖੇਪਣ, ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਕਾਰਬਨ ਦੁਆਰਾ ਅਵਸ਼ੋਸ਼ਣ ਅਤੇ ਆਇਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਆਇਨਾਂ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣਾ ਆਦਿ ਮੁੱਖ ਹਨ।
6. ਜੈਵਿਕ ਉਪਾਅ (Biological Treatment-ਇਸ ਵਿਚ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਰਕੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਅਪਘਟਿਤ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰੀਲਾ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਮੋਮ ਜਾਂ ਚਿਕਣੀ ਵਸਤੂ ਲਗਾ ਕੇ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
7. ਭਸਮੀਕਰਨ (Incineration)-ਇਸ ਵਿਚ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਮੋਮ ਲਗਾ ਕੇ ਕੰਟਰੋਲ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਉੱਚ ਤਾਪਮਾਨ ਤੇ ਭੱਠੀ ਵਿਚ ਜਲਾ ਕੇ ਗੈਸਾਂ ਵਿਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।” ਭਸਮੀਕਰਨ ਲਈ 1000°C ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਤੇ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਹਾਨੀ ਰਹਿਤ ਗੈਸਾਂ ਵਿਚ ਬਦਲਣ ਲਈ ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਟਾਰਚ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਸਮੀਕਰਨ ਦੀ ਵਿਧੀ ਜਿੱਥੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਹਾਇਕ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖ਼ਰਚੀਲੀ ਵੀ ਹੈ।
8. ਲੈਂਡਫਿਲ ਵਿਚ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣਾ (Landhill Construction) – ਲੈਂਡਫਿਲ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਖੱਡੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਵਿਅਰਥ ਠੋਸ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਕਰਕੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇਸਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਜਗ੍ਹਾ ਦੀ ਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ ਚੋਣ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਲੈਂਡਫਿਲ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਚਿਕਣੀ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਪਲਾਸਟਿਕ ਵਿਛਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਰਿਸਾਅ ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ। ਖ਼ਤਰਨਾਕੇ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਸੀਲਬੰਦ ਡੱਬਿਆਂ ਵਿਚ ਭਰ ਕੇ ਲੈਂਡਫਿਲ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਢੱਕ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਖਿਆਲ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਨਿਊਕਲੀਅਰ ਰੇਡੀਓ ਐਕਟਿਵ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਹੇਠਾਂ ਦੱਬਿਆ ਜਾਵੇ।